Академик Серік Қирабаев жене XX ғасырдағы әдебиеттану

Академик Серік Қирабаев жене XX ғасырдағы әдебиеттану 

ғылымы: «Академик С.С.Кирабаев жене отандық 

әдебиеттану мәселелері» атты ғылыми-практикалық 

конференциялардың материалдары, зерттеулер, мақалалар. 

– Алматы: Unіque Servіce, 2007. – Б. 3-7.

497

ПРОФеССОР Н.С. СМиРНОвА – иССЛеДОвАТеЛЬ 

КАЗАХСКОгО ФОЛЬКЛОРА

(Предисловие к сборнику трудов, посвящённому 

100-летию со дня рождения)

Российские  учёные  ещё  с  XVIII  века  начали  изучать  фоль-

клор  и  этнографию  казахского  народа.  Широкий  размах  по-

лучила эта работа в XIX, особенно в XX столетиях. Заложенная  

Г. Потаниным, в. Радловым, н. Березиным, н. Ильминским, А. ди-

ваевым и другими, традиция была продолжена в XX веке группой 

учёных, приехавших в Казахстан по разным причинам. Это были 

академик  А.  орлов,  академик  Ан  КазССР  М.  Сильченко,  член-

корреспондент  Ан  КазССР  н.  Смирнова,  член-корреспондент 

Ан КазССР Е. лизунова, доктор филологических наук, профес-

сор  Е.  Костюхин  и  другие.  Среди  них  особо  выделялась  нина 

Сергеевна  Смирнова,  посвятившая  себя  всецело  исследованию 

как практических, так и теоретических проблем казахской фоль-

клористики.

нина Сергеевна Смирнова родилась в 1908 году в г. Мелекес 

Самарской  области,  окончила,  как  тогда  называлось,  2-ое  МГу 

(позднее  МГПИ).  Изучением  фольклора  нина  Сергеевна  нача-

ла заниматься ещё будучи аспиранткой, в 1936 году, когда стала 

писать под руководством Б. и Ю. Соколовых кандидатскую дис-

сертацию «Революционные песни 1905 года в устном репертуаре 

рабочих».

Приехав в Казахстан и работая в педагогическом институте, 

она берётся за изучение казахского фольклора, и первые её ра-

боты о казахском фольклоре и литературе появляются в печати в 

1945–1947 годах. в результате большой собирательской и иссле-

довательской  работы  н.С.  Смирнова  успешно  защищает  в  1951 

году  докторскую  диссертацию  «очерки  казахской  литературы 

XVIII  века»,  в  которой  разработаны  вопросы  изменения  устной 

литературной традиции казахов в XVIII в., соотношения традици-

онного и индивидуального в казахской устной поэзии, проблемы 

трансформации казахского эпоса, взаимодействия в нём истори-

ческого и эпического.

За тридцать с лишним лет работы в области казахской фоль-

клористики  профессором  н.С.  Смирновой  написано  более  ста 

работ, которые по своей проблематике могут быть подразделены 

на 5 групп:

498

1)  пути  исторического  развития  казахского  устно-поэти-

ческого творчества;

2) история казахской фольклористики;

3) эпос и другие жанры казахского фольклора;

4) импровизаторское искусство казахов;

5) взаимодействие фольклора и литературы.

  Естественно,  у  н.С.  Смирновой  есть  и  такие  работы,  ко-

торые  не  укладываются  в  эту  классификацию.  они  относят-

ся  главным  образом  к  литературе  и  педагогике.  Это  работы  об 

Ауэзове-романисте,  о  романе  «Путь  Абая»,  учебники  по  казах-

ской  литературе  для  средних  школ  и  методические  разработки, 

выполненные ею по линии Министерства просвещения и педаго-

гического института.

При  изучении  путей  исторического  развития  казахско-

го  фольклора  член-корреспондент  Ан  КазССР  н.С.  Смирнова 

предлагает следующую периодизацию: а) фольклор периода об-

разования  казахской  народности;  б)  казахская  народная  поэ-

зия  XVI–XVIII  вв.;  в)  устное  поэтическое  творчество  XIX–XX 

вв.;  г)  казахский  советский  фольклор

1

.  надо  подчеркнуть,  что  

н.С.  Смирнова  первая  предложила  такую  периодизацию  исто-

рии национального фольклора.

в работах по истории казахского фольклора она прослежива-

ет процесс развития фольклорной традиции на протяжении XV–

XIX вв. и определяет признаки, наиболее характерные для каж-

дого периода. например, касаясь первого периода исторического 

пути  казахского  фольклора,  учёный  отмечает,  что  в  фольклоре 

этой эпохи преобладают общетюркские мотивы и традиции.

Говоря же об устно-поэтическом творчестве XVI–XVIII вв., 

профессор  н.С.  Смирнова  подчеркивает  следующие  признаки: 

на арену выходят акыны, постепенно вытеснявшие жырау, в бо-

лее  эпическом  плане  начинает  развиваться  айтыс,  лирические 

песни вычленяются из обрядовой поэзии, зарождаются истори-

ческие песни и поздний героический эпос о деятелях и батырах, 

отличившихся в боях с джунгарскими калмыками.

1

 См. следующие работы н.С. Смирновой: об изменениях устной литератур-

ной традиции казахов в XVIII в. // вестник Ан КазССР. – 1947. – №9; Пробле-

ма  исторического  и  эпического  в  казахской  литературе  XVIII  в.  //  вестник  Ан 

КазССР. – 1948. – №5; Ещё о проблеме исторического и эпического в казахском 

эпосе XVIII в. – 1951; очерки истории казахского фольклора // История казах-

ской литературы. – А., 1968. – т.1.

499

в фольклоре XIX и начала XX в. наблюдаются, как полагает 

учёная,  изменения,  вызванные  новыми  явлениями  в  духовной 

культуре казахов, возникшими в результате присоединения Ка-

захстана к России. Казахский фольклор этого периода подвергся 

изменению  как  по  содержанию,  так  и  по  составу  жанров.  Рас-

ширяется тематика народной поэзии, в ней начинают появляться 

социальные  мотивы.  обновляются  некоторые  жанры,  особенно 

эпос в начале XX века, входят в быт всевозможные рукописные 

сборники и кисса.

особо подчёркивает исследователь новшества в так называе-

мом  фольклоре  советского  периода.  наряду  с  трансформацией 

и  обновлением  жанров,  обогащением  тематики  и  содержания 

фольклорных произведений советского периода н.С. Смирнова 

выделяет  две  черты,  присущие  тогдашнему  фольклору:  частич-

ное обновление традиционного фольклора и зарождение новых 

произведений.  Причём  в  новых  образцах  искусно  сочетаются 

традиции и фольклорные, и литературные.

впервые  в  казахской  филологии  н.С.  Смирнова  исследо-

вала  историю  казахской  фольклористики

1

  (правда,  в  основном 

второй  половины  XIX  и  начала  XX  в.).  начало  зарождения  нау-

ки о казахской устной словесности она относит к XVIII в. в XIX 

в., по её мнению, казахская фольклористика становится подлин-

ной  наукой.  Это  связано  в  первую  очередь  с  именами  в.в.  Рад-

лова,  Ч.Ч.  валиханова,  а  позже  н.И.  Березина,  Г.н.  Потанина  и  

А.А.  диваева.  Характеризуя  собирательскую  и  исследователь-

скую деятельность каждого из них, она в то же время определяет 

их методику и методологию, анализирует их концепции. так, Чо-

кан  валиханов  испытал  на  себе  влияние  русских  демократов,  и 

в  фольклоре  он  видит  факты  истории  своего  народа,  оценивает 

фольклор как исторический материал. Поэтому при изучении ка-

захского устно-поэтического творчества Ч. валиханов придержи-

1

 См. её работы: валиханов и русская фольклористика // труды I Сессии от-

деления общественных наук Ан КазССР. – А., 1950; Русская дооктябрьская наука 

об устно-поэтическом творчестве казахского народа // труды отдела народного 

творчества.  –  А.,  1954.  –  вып.I;  Казахские  просветители  и  народная  поэзия  // 

труды отдела народного творчества. – А., 1954. – вып.I; диваев – фольклорист 

// Казахская народная поэзия. – А., 1964; Роль РГо в развитии казахской фоль-

клористики // вопросы казахской филологии. – А., 1964; Фольклористика Казах-

стана // История казахской литературы. – А., 1968. – т.1; Потанин – собиратель 

и исследователь казахской народной поэзии // Казахский фольклор в собрании 

Г.н. Потанина. – А., 1972.

500

вался историко-этнографического принципа. в.в. Радлова влекли 

к изучению казахского фольклора чисто научные интересы. он 

исследовал фольклор не как фольклорист, а как лингвист. Поэто-

му для него важнее были языковые стороны фольклорных произ-

ведений. Это и определило максимальную точность его записей. 

тем не менее, в.в. Радлов одним из первых, вслед за Ч. валихано-

вым, осуществил классификацию жанров казахского фольклора. 

Его классификация несколько отличается от валихановской. он 

выделяет три основные группы жанров: дидактика, эпос, лирика.

таким  же  образом,  подробно,  со  знанием  дела  анализирует 

н.С. Смирнова фольклористическую деятельность Г.н. Потани-

на и А.А. диваева.

новым  этапом  в  изучении  казахского  фольклора  называет 

н.С. Смирнова советский период казахской фольклористики. в 

советское время наука о казахском фольклоре поднялась на боль-

шую  высоту,  достигла  огромных  успехов  как  в  области  собира-

ния и издания текстов, так и в области теоретического изучения 

народно-поэтического творчества.

Ряд исследований профессора н.С. Смирновой посвящён во-

просам жанров, особенно эпоса

1

. в частности, «Алпамыс-батыр», 

«Камбар-батыр»,  «Кобланды»,  «Кыз-Жибек»,  «Козы-Корпеш  и 

Баян  Сулу»,  «утеген-батыр»  рассмотрены  ею  в  историческом  и 

сравнительном аспектах, с одной стороны, и в плане поэтики – с 

другой. По мнению исследователя, эпос казахский складывался в 

течение нескольких столетий. Генетически он восходит к песням 

и сказаниям родов и племён, живших в западно-тюркском кага-

нате  в  VI–VIII  вв.,  и,  развиваясь,  вобрал  в  себя  эпические  спе-

вы  кипчаков  и  огузов  (VIII–Х  вв.),  произведения,  бытовавшие 

в  эпоху  Акорды,  ногайлинского  и  узбекского  ханств  (ХII–ХVI 

вв.). Позже, в особенности в XVI–XVIII вв., казахский эпос обре-

тает новое содержание. Происходит циклизация эпоса, в период 

1

 См. её работы: об источниках и вариантах казахского героического и ска-

зочного эпоса // вестник Ан КазССР. – 1953. – №4; о месте «Алпамыса» в ка-

захском  героическом  эпосе  //  тезисы  докладов  и  сообщений  на  региональном 

совещании  по  «Алпамышу».  –  ташкент,  1966;  основные  версии  «Камбара»  // 

Камбар-батыр. – А., 1959; о казахских версиях «Алпамыса» // Алпамыс-батыр. 

– А., 1961 (в соавторстве с т. Сыдыковым); о версиях «Кыз-Жибек» // Кыз Жи-

бек. – А., 1963; Казахская народная поэзия. – А., 1967; об изменении поэтики 

социально-бытового эпоса казахов середины XIX и начала XX в. // Известия Ан 

КазССР. Серия филологическая. – 1967. – №3 и др.

501

калмыцкого нашествия все прежние враги вытесняются новыми. 

отныне главный эпический враг – калмак. так она прослежива-

ет историю развития жанра эпоса.

Анализируя как героический, так и романический эпос каза-

хов, н.С. Смирнова отмечает наличие синкретизма в эпическом 

жанре,  объясняя  его  синкретическим  характером  всего  казах-

ского  фольклора.  Сравнительное  изучение  эпоса  казахского  и 

других тюркских народов позволило учёному выявить в нём ряд 

типологических черт, а также особенное, присущее только эпосу 

одного  народа.  в  этом  смысле  её  работы  по  эпосоведению  яви-

лись новым словом в казахской фольклористике.

Член-корреспондент  Ан  Казахской  ССР  специально  иссле-

довала  также  вопросы  импровизаторской  традиции  у  казахов

1

. 

отмечая тесную связь процесса развития казахского фольклора 

с  акынским  искусством,  она  различает  два  типа  импровизатора 

–  создателя  и  носителя  казахского  фольклора.  Первый  и  наи-

более  древний  тип  –  жырау.  Его  искусство  и  творчество  шире 

акынского. Жырау сочетал в себе и сказителя, и певца, и музы-

канта,  и  вещего  прорицателя.  он  состоял  главным  образом  при 

ханской ставке и исполнял функции дружинного певца, был, так 

сказать, идеологом своего правителя. начиная с XVIII в., роль жы-

рау в общественно-культурной жизни снижается. на арену вы-

ходят акыны.

Акын  –  импровизатор  позднего  типа,  профессионал.  Глав-

ное отличие его от жырау – он близок народу, живёт и выходит 

из  среды  народа.  Акын  переносит  поэзию  из  ханской  ставки  в 

гущу  масс.  И  репертуар  акына  составляют  произведения,  нуж-

ные простому люду, – в основном, обрядовые лирические песни, 

героический эпос.

С  акынством  тесно  связано  дальнейшее  развитие  айтыса. 

Став профессионалом, акын обращал основное внимание на рас-

ширение  своего  репертуара  и  совершенствование  импровиза-

торского мастерства.

1

 См. следующие работы н. Смирновой: Акын // Казахстан. – 1946. – №3; К 

вопросу о джамбуле – импровизаторе // вестник Ан КазССР. – 1945. – №7-8; 

«Бухар-жырау» // История Казахской ССР. – А., 1949. – Ч.1; Айтысы джамбула 

// труды сессии Ан КазССР, 1949; Казахские певцы XVIII века – акыны и жырау 

// Краткие сообщения Института востоковедения Ан СССР. – М., 1952. – №4 

и др.

502

Профессор н.С. Смирнова в своих работах об импровизатор-

ской  традиции  у  казахов  прослеживает  процесс  развития  этой 

традиции и в советскую эпоху.

Еще одна проблема, которую разрабатывала нина Сергеевна 

Смирнова, это – взаимодействие фольклора и литературы

1

. При-

чём она изучает этот вопрос в историческом плане: как исполь-

зовался  фольклор  казахскими  писателями  XIX  и  начала  XX  в., 

какова роль фольклора в творчестве писателей советской эпохи. 

такой подход помог ей проследить процесс развития письменной 

литературы и постепенного влияния литературы на фольклор.

Говоря  о  взаимодействии  фольклора  и  литературы  в  ХІХ 

в.,  исследователь  подробно  анализирует  фольклорные  истоки 

творчества Ибрая Алтынсарина и Абая Кунанбаева, показывает 

их различия в принципах использования фольклора. например, 

Ибрай Алтынсарин использовал фольклор в двух направлениях: 

1) включал в свои учебные хрестоматии фольклорные произведе-

ния почти без изменений; 2) писал оригинальные произведения 

на фольклорные сюжеты, по-своему интерпретировал фольклор-

ные образы. он уменьшал в них откровенную сентенцию и при-

давал им воспитательную целенаправленность.

Большое внимание н.С. Смирнова уделяет вопросу взаимо-

отношений фольклора и литературы в советскую эпоху. По мне-

нию учёного, роль фольклора велика в поэзии и драматургии. она 

справедливо полагает, что в советское время происходит двуеди-

ный  процесс:  взаимодействуя,  фольклор  и  литература  взаимоо-

богащаются.  Причём  наблюдается  более  сильное  влияние  лите-

ратуры на фольклор, особенно в области поэтики.

огромная работа проведена н.С. Смирновой в связи с напи-

санием целых разделов и редактированием коллективных трудов 

«очерки  казахской  народной  поэзии  советской  эпохи»  (Алма-

Ата, 1955), «труды отдела народного творчества Института языка 

и  литературы»,  выпуск  1  (1955),  «творчество  джамбула»  (1956), 

«История казахской литературы», том 1 (1968).

Как  автор  и  редактор  нина  Сергеевна  участвовала  в  со-

ставлении  и  издании  ряда  научных  сборников  «Камбар-батыр» 

1

 См. её работы: Песни Абая // Известия КазФАн СССР. Серия языка и ли-

тературы. – 1945. – №2; народнопоэтические и литературные традиции в пей-

заже джамбула // творчество джамбула. – А., 1950; Фольклор и литература // 

История казахской литературы. – А., 1968. – т.1.

503

(1959),  «Алпамыс-батыр»  (1961),  «Кыз-Жибек»  (1963),  «Казах-

ская народная поэзия» (1964), «Казахский фольклор в собрании  

Г.н. Потанина» (1972). После её кончины увидели свет начатые ею 

и завершенные её учениками научные издания: «Казахские сказ-

ки о животных», «Козы-Корпеш – Баян-сулу», «Кыз-Жибек» из 

серии «Эпос народов Евразии» (2003). наряду с этим н.С. Смир-

нова проводила большую педагогическую работу, являлась заве-

дующей кафедрой русской и зарубежной литературы КазПИ им. 

Абая, читала лекции по русскому фольклору. она постоянно под-

держивала  тесную  связь  с  Институтом  литературы  и  искусства 

им.  М.о.  Ауэзова  нАн  РК,  участвовала  в  разработке  плановых 

тем Института.

Много сил вложила н.С. Смирнова и в дело подготовки на-

учных кадров. Ряд ведущих фольклористов республики прошли 

аспирантуру под её руководством и успешно защитили диссерта-

ции, проявив себя настоящими исследователями.

надо  сказать,  что  нина  Сергеевна  Смирнова  как  учёная 

сформировалась в русле советской науки о фольклоре, и всё нега-

тивное в советской фольклористике было присуще и её работам. 

особенно  это  ощущается  в  тех  случаях,  когда  она  анализирует 

фольклорные  произведения  с  позиции  идеологических  устано-

вок советской власти и классовости фольклора. вполне понятно 

также и то, что отдельные её выводы и положения относительно 

истории казахской фольклористики и т.н. советского фольклора 

явно не согласуются с современными подходами и принципами 

науки о фольклоре. тем не менее, следует признать, что многие 

наблюдения и утверждения нины Смирновой о специфике и по-

этике казахского фольклора до сих пор ценны для науки.

настоящая публикация, осуществляемая в честь 100-летия со 

дня её рождения, является данью памяти учёной, которая сыграла 

заметную роль в развитии фольклористической науки Казахста-

на. Естественно, в предлагаемый том вошли не все исследования 

нины  Сергеевны,  в  нём  представлены  работы  наиболее  значи-

мые и интересные для нынешних исследователей национально-

го фольклора и характеризующие методику её анализа текстов и 

эпических образов, её фольклористическую концепцию об отно-

шении фольклора к действительности, о соотношении эпическо-

го и исторического, о жанровом синкретизме и о традиционном и 

индивидуальном в устном народном творчестве.

504

К юбилею известного ученого-фольклориста Институт лите-

ратуры и искусства им. М.о. Ауэзова Мон РК подготовил к изда-

нию однотомник её избранных трудов «Исследования по казах-

скому фольклору», в который вошли следующие статьи и очерки 

н.С. Смирновой: «Фольклористика Казахстана», «очерк истории 

казахского фольклора», «Эпос», «основные версии «Камбара»», 

«о  казахских  версиях  «Алпамыса»»  (в  соавторстве  с  т.  Сыды-

ковым),  «о  версиях  «Кыз-Жибек»»,  «образы  животных  в  ка-

захском фольклоре», «Фольклор и литература», увидевшие свет 

ранее в академических изданиях. Исследование н.С. Смирновой 

«Козы-Корпеш – Баян-Сулу» публикуется впервые.

Голоса Сибири. Литературный альманах.

 – Вып. 8. – Кемерово: Кузбассвузиздат, 2008.– С. 571-578.

505

АКАДеМиК Қ. жұМАЛиев еҢБеКТеРіНДегі

ФОЛЬКЛОР ПРОБЛеМАЛАРЫ

Академик Қажым Жұмалиев – әдебиет тарихы мен әдебиет 

теориясының  аса  білгір  маманы.  Сонымен  қатар  ол  –  қазақ 

фольклорының  да  білікті  зерттеушісі  болды.  оның  1958  жылы 

жарық көрген «Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері» 

атты  монографиясы  –  өз  кезінде  өте  құнды  бірден-бір  ғылыми 

еңбек деп бағаланған болатын. Бұл еңбек әлі күнге дейін ғылыми 

маңызын  жойған  жоқ.  Себебі  мұнда  нақты  жырларды  талдау 

ғана  орын  алған  жоқ.  Бұл  кітапта  фольклортану  үшін  маңызды- 

маңызды  проблемалар  түбегейлі  қарастырылған  болатын. 

Сондықтан  да  біз  Қажым  Жұмалиевті  –  фольклорист  деп 

есептейміз.

Біз  үшін  қазіргі  таңда  Қ.  Жұмалиевтің  әрбір  жырды  қалай 

зерттегенінен  гөрі  жалпы  фольклорлық  мәселелерді  қалай 

түсінгені  және  қандай  әдістерді  қолданғаны  маңыздырақ.  осы 

тұрғыдан  келгенде  ғалымның  фольклор  және  тарих,  фоль-

клор  және  шындық,  фольклор  поэтикасы  деген  проблемаларды 

қамтығаны байқалады.

Ең алдымен айтатын нәрсе – Қ. Жұмалиев фольклорды сөз 

өнері деп түсінген. Сол себепті ол қазақ эпосын көркем әдебиет 

шығармалары  секілді  зерттеген.  Сөйтіп,  эпостың  сюжеті,  ком-

позициясы,  образы,  поэтикасы  деп,  әрқайсысын  жеке  талдаған. 

Мәселен,  «Қобыланды  батыр»  (қай  жырды  алсақ  та)  жырын 

мына шарт бойынша қарастырады: Қобыланды образы, Қараман 

бейнесі,  Құртқа,  Қарлыға  және  Қобыланды  эпосындағы  жау  ба-

тырлары, тайбурыл. Міне, бұл эпостағы қаһармандардың образы.

Бұлардан  өзге:  «Қобыланды  батыр»  эпосының  құрылысы, 

жырдың  тілі  секілді  мәселелерді  зерттегенде  әдебиеттік  прин-

циптер  бойынша  жүйеленген  схема  көрінеді.  Басқа  жырлар  да 

осылай  талданады.  Әлбетте,  бұл  принципті  теріс  деуге  болмай-

ды. Асылында, фольклор – үш сипатты дүние. Бірде ол – ежелгі 

заманның мәдениеті мен дүниетанымы болса, бірде – күнделікті 

тұрмыстың  бір  бөлшегі  саналады,  ал  енді  бірде  –  сөз  өнері 

ретінде бағаланады. Қажым Жұмалиев – осы үшінші сипаттағы 

фольклорды  зерттеген  ғалым.  оның  үстіне  Кеңес  кезінде  бүкіл 

фольклор  тек  осы  тұрғыда  ұғынылып,  зерттелетін.  демек,  

Қ. Жұмалиев – өз уақытындағы ғылыми методологияны ұстанған 

оқымысты.

506

оны біз тағы мынадан көреміз. Профессор Қажым Жұмалиев 

(жалғыз  ол  ғана  емес)  әрбір  эпостық  шығармадан  нақты  та-

рихи  оқиғаны,  фактіні  іздеуге  зер  салады.  Айталық,  жаңағы 

«Қобыланды батыр» жырының тарихи негізі туралы ғалым былай 

деп жазады.

Бұл жылдары «Қобыланды» эпосының тағы да бірнеше вари-

анттары табылды. Бұлардың көпшілігінде Қобыланды батырдың 

соғысы  Қызылбастың  ханы  Ғазан  болғандығын  анықтады.  Со-

нымен  қатар,  қазақ,  грузин  тарихтары  баспадан  шығып,  Ғазан 

жөнінде  әдебиетшілер  үшін  құнды-құнды  тарихи  деректерді 

берді.  нәтижесінде  әдебиетшілер  «Қобыландының»  оқиғасы 

Қызылбастың  Ғазан  ханының  көршілеріне  шабуылымен  байла-

нысты туды деген қорытындыға тірелді...

«Қобыланды» жырының варианттарында Қазан ханның аты, 

Қазан  хандығы  әңгімесінің  көп  кездесуіне  және  ескі  Қыпшақ 

елінің  шектестігіне,  1297  ж.  Ғазанға  қарсы  соғысқа  қыпшақтар-

дың  қатысу  фактілеріне  қарағанда,  жылда  суреттелінетін 

оқиғаның негізі сол дәуірде туды деп топшылау орынды да, дәлелді 

де деуге болады»

1

.

осындай пікірде Б. Кенжебаев, М. Ғабдуллин, о. нұрмағам-

бетова  сияқты  ғалымдар  да  болды.  Бұл  пікір  1940  жылдан  ай-

тыла  бастаған  болатын.  одан  бұрын  С.  Сейфуллин,  М.  Әуезов, 

Қ.  Жұмалиевтің  өзі  «Қобыланды  батыр»  жыры  XVІ  ғасырдағы 

(1552  ж.)  орыстың  Иван  Грозный  патшасының  Қазан  хандығын 

жаулап  алу  оқиғасынан  туған  деп  жазған  болатын.  осы  ойдан 

ғалымдардың  бойын  аулақ  салуының  себебі  –  Кеңес  өкіметі 

тұсында орысқа қарсы ешнәрсе айтуға болмайтын. Сөйтіп, Иван 

Грозныйдың орнына Иранның XІІІ ғасырда жасаған Ғазан деген 

патшасы қойылған.

Бұдан біз нені көреміз? Көретініміз – фольклорлық, әсіресе 

эпостық шығармада баяндалатын оқиғаны тарихи оқиғамен ша-

тастырмау керектігі. Қазіргі фольклортану ғылымы осы қағиданы 

ұстанады, сондықтан эпостан нақты фактіні, тарихты іздемейді. 

(Өйткені фольклор – тарих емес, халықтың қиялмен шығарған 

поэзиялық, көркем тарихы). Эпостан нақты тарихи оқиғаны іздеу 

– XІX–XX ғасырда Ресейдегі «тарихи мектеп» қалыптастырған 

ұстаным болатын. Фольклордағы оқиғаны – тарих деп білу Кеңес 

1

 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. Алматы,1958. 

40–41-бб.

507

өкіметі кезінде біраз ғалымдардың басына трагедия әкелген бола-

тын. Жалпы, фольклор мен тарихты теңестіру ғылымның балаң 

кезінде  орын  алады  және  зерттеушінің  алғашқы  ізденістерінің 

сатысы деп есептеледі. Сондай-ақ фольклорды тарих деп түсіну – 

қоғамның, мемлекеттің тарихи бетбұрыс шақтарында мейлінше 

етек  алады.  Сөйтіп,  әр  елдің  осындай  шағында  мифологиялық 

тарихы  және  реалды  (ғылыми)  тарихы  болатыны  ескерілмейді. 

Ғылымы  мен  мәдениеті  дамыған  озық  елдер  мұндай  стадиядан 

баяғыда өтіп кеткен.

Ал, біздің аға фольклористеріміздің ғылымның туып, жаңадан 

қалыптаса бастаған уақытында «тарихи мектептің» ізін қайталауы 

– заңды нәрсе. Бұл жағдай әлі де байқалады.

Академик  Қажым  Жұмалиев  –  аса  білгір  теоретик  ретінде 

фольклордың  теориялық  аспектілерін  өз  деңгейінде  зерттей 

алған. Бұл тұста ол мына проблемаларды қамтыған: фольклордың 

табиғаты, жанрлық ерекшеліктері, көркемдік қасиеті.

Фольклордың  табиғаты  дегенде  –  эпостың  көп  қатпарлы, 

көп  сатылы  екенін  айтады.  Мәселен,  көркем  эпоста  көне  миф-

тер мен мифтік ұғымдардың жүруі, ежелгі нанымдардың көрініс 

табуы,  ислам  діні  мен  ескі  шамандық  діннің  аралас  болуы  т.т. 

осы аталғандардың сюжетте, образда қалай көрінетіні, олардың 

халықтың,  сол  заманғы  қоғамның  санасы  мен  пайым-түсінігіне 

сай екенін дәлелдеді.

Фольклордың  ел  тұрмысымен  тікелей  байланысты  болаты-

ны,  эпостарда  халықтың  шаруашылығы,  өмір  салты,  дәстүрлері 

мен ғұрыптары айқын да, айшықты көрсетілетіні – осының бәрі 

фольклор табиғатын сипаттайтынын айтады.

Фольклорлық шығармаларда халық тарихы баяндалатынын, 

бірақ ол көркемдеу амалдарына түсетінін де ескертеді.

Екінші бір теориялық проблема – фольклорлық жанрлардың 

жүйеленуі.  Қажым  Жұмалиев  эпос  жанрын  үлкен  үш  топқа 

бөліп, оларды батырлық эпос, ғашықтық жыр және тарихи жыр 

деп  жіктейді.  Өз  еңбегінде  ғалым  бүкіл  эпосқа  ортақ  белгілерді 

анықтап, содан соң әр эпостық жанрдың өзіндік ерекшеліктерін 

сипаттайды. 

Эпикалық 

жанрлардың 

басқа 

жанрлардан 

айырмашылығын атап көрсетеді.

Фольклордың  тағы  бір  теориялық  мәселесі  Қажекеңнің  на-

зарынан  тыс  қалмаған.  ол  фольклордың  поэтикасына  қатысты. 

Бұл ретте оқымысты нақты мысалдар негізінде жанрлық синкре-

508

тизм,  психоллогиялық  параллелизм  секілді  әлем  фольклорына 

тән құбылыстарды талдаған.

Ал,  фольклорды  –  сөз  өнері  деп  түсінгендіктен  оқымысты 

әр  эпостың  тілін  жазба  әдебиет  тәртібімен  талдап,  одан  дамы-

ту,  эллипсис,  символ,  сондай-ақ  шендестіру,  әсірелеу,  кейіптеу 

секілді көркемдеуіш әрі бейнелеуіш құралдарды тауып, мысалдар 

келтіреді. Әлбетте, көркем фольклорды зерттегенде мұндай тәсіл 

де орынды.

Қажым  Жұмалиевтің  айтарлықтай  мән  бере  қарастырғаны 

–фольклордың  көркем  әдісі.  ол  кісі  эпоста  реалистік  және 

романтикалық  әдістер  қолданылады  деп  санайды.  осы  орайда 

мына  мәселеге  көңіл  бөлген  жөн  сияқты.  Әлемдік  фольклорта-

ну  теориясы  бойынша  фольклорлық  шығармада  реализм  әдісі 

классикалық түрде жоқ, сол сияқты толық мағынада психологизм 

де, даралық портрет пен мінез де болмайды. Алайда, кеңестік фоль-

клортану  ғылымында  фольклорды  жазба  әдебиетпен  теңестіре 

қарастыру орныққан болатын. Сол себепті әрбір эпостан реализм 

іздеу, реалистік образ табу, жеке портрет пен характер іздеу – 

әдеткі іс болатын. Біздің фольклорист-ғалымдарымыз да осылай 

істеді. Қажекең де осы қағиданы ұстанды.

дұрысында, фольклордың көркемдік әдісі – романтикалық, 

мақсаты –өмірді, кейіпкерді идеалдандыру. Сондықтан да оның 

батырлары – типтік образдар. олардың бойында – батыр адамға 

керек ең асыл, ең ізгі қасиеттер жинақталған. яғни эпостағы ба-

тыр – өмірдегі батыр емес, батыр қандай болу керек деген арман-

нан туған нормативті, идеал батыр. Фольклорлық өмір де солай. 

Қажым Жұмалиев және қазіргі әдебиеттану 

ғылымының мәселелері. – Алматы, 2008. – Б. 4-7.

509

КеҢ МіНеЗДі КеРіМБеК

Керімбекпен достығымыз сонау 1960 жылдардан басталады. 

КазПи-дің  4-курсында  оқитынмын.  Бір  күні  Асқар  Сүлейменов 

мені өзінің бөлмесіне шақыртып, бір баланы жіберіпті. ол кезде 

Асқар  аспирант  болатын,  оны  қатты  құрметтейтінбіз.  ол  біздің 

жатақханада  бір  бөлмені  алып  жататын.  Біз  студенттік  ғылыми 

қоғамның  белсенді  мүшесі  едік,  баяндамалар  жасап,  әртүрлі  іс-

шаралар  өткізетінбіз,  Асқарды  солардың  кейбіріне  шақырып 

тұратынбыз. ол уақытта аспирант деген өте биік ұғым болатұғын. 

Өзімізше ғылыммен шұғылданып жүрген біз Асқармен жиі ара-

ласып  тұрдық,  сол  себепті  оның  бөлмесіне  еркін  кіретінбіз. 

(Кейінірек  Асқар  жатақханаға  анасы  мен  қарындасын  орнала-

стырып, бәрі бірге тұрып жатты. Біз Амангелді Қошқаров екеуміз 

кей-кейде барып, Айтоты анамыздың шайын ішіп жүретінбіз).

Асқар  шақырып  жатыр  деген  соң,  күн  кешкілік  болатын,  

дереу  бардым.  Бөлмеде  өзі  және  бір  жігіт  отыр.  орта  бой-

лы,  төртбақтау,  денесі  мығым  көрінді.  Өздері  арқа-жарқа  боп,  

көңілді отыр.

– Асеке, ассалаумағалейкум! – дедім.

– Сәлемет пе? отыр, – деді де, өзі ана жігітке, сосын маған 

қарап:

–  Сейіт,  танысып  қой,  Керімбек.  Менің  жерлесім,  әрі  со-

класник, әрі собутыльнигім – деп күлді. Керімбек те күлді.

–  Ал,  мынау  –  Сейіт,  осында  филология  деген  бөлім  бар, 

соның 4-курсында оқиды. Смирнованың басшылығымен сабақтан 

тыс ғылыми жұмыспен шұғылданып жүр. Және Едіге деген досы 

бар.  Екеуі  сол  кемпірдің  қарауында,  –  деп  Асқар  Керімбекке 

мән-жайды түсіндірді.

– Сені шақырған себебім, – деді Асқар, – мен шай қоям, ол 

қайнағанша, сен дүкенге барып, нан, май, колбаса, вино алып кел, 

мә ақша! Шай ішіп отырып әңгімелесейік!

Мен ақшаны алып, Советская мен Фурманов бұрышындағы 

гастрономға  барып,  айтқандарын  алып  келдім.  Шай  ішуге 

кірістік. Екеуінің әңгімесі – Созақ, Шолаққорған деген жерлер 

мен әртүрлі адамдардың күлкілі істері мен сөздері. Ара-арасында 

Алматыны сөз қып қояды, КазГу мен КазПИ-дің мұғалімдері ту-

ралы айтады. Мен сөзге араласпай, тыңдап отырдым. Сәлден соң, 

мен кетейін деп рұқсат сұрадым.

510

– Жарайды, бара бер. Келіп тұр. Мына Керімбекпен осында 

тағы кездесіп, жақынырақ таныса жатарсың – деді Асқар.

Сол  кездесуден  кейін  мен  Керімбекті  бір-екі  рет  қана 

Асқармен  бірге  көрдім.  Ал  біздің  етене  жақындасып,  арала-

сып  кетуіміз  Академияда  болды.  Мен  фольклор  бөлімінде,  ал 

Керімбек М. Әуезов музейінде жұмыс істейді. Сол жылдары біз 

жиі  кездесіп  жүрдік,  әңгімеміз  көбінесе  әдебиет  пен  ғылым  ту-

ралы. Жас ғалымдар кеңесінде бірге болдық. Кандидаттықты бір 

жылда қорғадық.

Керімбек  ол  кезде  ата-анасын  алдырып,  9  микрорайонда 

тұрды. Анда-санда барып тұрдық. Әкесі Сыздық аға өте қағілез, 

сөзге шебер, аз сөйлеп, көп байқап отыратын кісі еді. Анасы өте 

байыпты  адам  болатын.  Келіншегі  Күләш  көп  сөйлемейтін,  өте 

инабатты, әңгімеге де жөнсіз кірмейді, сұрасақ қана жауап береді. 

Алматыда екі баласы Райымбек пен Айжамал дүниеге келді.

1970  жылдың  желтоқсанында  мен  Академияның  қоғамдық 

ғылымдар  бөлімшесіне  ғалым-хатшы  болып  тағайындалдым,  ал 

академик секретарымыз-академик Ісмет Кеңесбаев болатын. ол 

кісіні бұрын сырттай ғана білетінмін. Жұмысқа орналасқанның 

ертесінде Ісмет аға мені кабинетіне оңаша шақырып былай деді:

–  Шырағым,  мына  келген  жерің  –  кілең  қошқарлардың 

сүзісетін жері, солардың арасында қалып қойма, әрқайсысымен 

тіл табысуға тырыс. Балақаевпен – Балақаевша, Мұсабаевпен – 

Мұсабаевша  сөйлесе  біл!  Жылы-жылы  сөйлесең,  жылан  інінен 

шығады деген, алдыңа келген адамдармен жылы сөйлес! Жұмыс 

бабымен орысқа баратын болсаң, аты-жөнін біліп ал, Иван Ива-

нович десең, ол басқаша қарайды. Бөлімшедегі әңгімені, екеуара 

әңгімемізді сыртқа шығарма! осыған келісейік, іске сәт. – деді.

Мен Ісмет ағамен 1975 жылға дейін қызметтес болдым, айтқан 

ақылын үнемі ұстанып жүрдім.

Керімбектің  анасы  –  Ісмет  ағаның  апайы  еді.  Біз  енді 

бұрынғыдан  да  жиі  кездесетін  болдық.  Бірде  Ісмет  ағаның  

үйінде,  бірде  Керімбектікінде,  бірде  біздің  үйде.  Ісмет  аға  мен 

Керімбектің ара-қатынасы өте жылы еді, нағашылы-жиенді әзіл-

қалжыңдары жарасып отыратын. Керімбек айтқыш болатын, ке-

рек сөзді дәл тауып, күлкіге батыратын.

1974  жылы  Керімбек  ата-анасының  жағдайын  ескеріп, 

Шымкентке көшті. онда пединститутта ректорлыққа дейін өсіп, 

өте  абыройлы  болды.  Біз  Өмірзақ,  Үміт,  тамара  бәріміз  жиі  ба-

511

рып  тұрдық.  Барғанда  ата-анасы,  үй-іші,  бәрі  қуанып,  шатта-

нып қалушы еді. Әр барғанымыз – бір мереке еді. ол жайдары 

көңілмен, аузын кең ашып, рахаттана күліп, қарсы алушы еді.

1977  жылы  Ісмет  аға  70  жасқа  толып,  Өмірзақ  екеуміз 

қосшы  болып,  Шымкентке  бірге  бардық.  Керімбек  бізбен  бірге 

Созақ  ауданында  болып,  әдемі  жерлерді  көрсетті.  Жыныс  ата, 

Шолаққорған,  Кеңесбай  бұлағы,  дарбы  бұлағы  т.т.  Сол  жолы 

оның ел арасында өте беделді екеніне көзіміз жетті. Өзінен үлкен 

де, кіші де, қатарластары да келіп, сәлемдесіп, ел жайын әнгімелеп 

кетіп жүрді. Менің байқағаным – Керімбек өзінің ауылын, туған 

жерін өте жақсы көреді екен.

Керімбектің  адамгершілігі  өте  биік  еді,  ол  мінезге  де  бай, 

байсалды, адамға жылу беріп тұратын. Кісі көңілін қалдырмауға 

тырысатын. Қырық жылдан астам білетін Керімбектің бір адамға 

даусын көтергенін көргем де жоқ, естігем де жоқ. Ал, оның досқа 

деген көңілі өте ыстық болатын, адал еді және үнемі қадір тұтатын. 

неше түрлі жиындарда, Қазақстанда болса да, басқа елде болса да, 

бір қалыпты, әрқашан өзін салмақпен ұстап, маңайындағыларға 

жақсы әсер қалдыратын. 1989 жылы жазда мен МГу-де докторлық 

диссертация  қорғадым.  Керімбек  арнайы  келіп  қатысты.  Кешкі 

банкетте  МГу-дің,  Әлем  әдебиеті  институтының  адамдарын 

өзінің ұтқыр әңгімелерімен елді күлкіге қалдырып, әбден тәнтті 

етті.  Ертесінде  в.  Аникин  мен  X.  Көроғлы  деген  профессорлар 

Керімбектің аты-жөнін сұрап, оның кейбір сөздерін есіне алып, 

күліп,  оған  өте  риза  болғандығын  айтты.  Әрине,  мен  марқайып 

қалдым.

Керімбек  паникаға  берілмейтін.  1978  жылы  оның  «Мұхтар 

Әуезов  –әдебиет  сыншысы»  деген  кітабы  жарыққа  шықты. 

Бірақ  үлкен  жанжалмен  шықты.  Кітап  теріліп  қойғанда  қырағы 

цензура «саяси қате» тауып, тиісті орындарға хабар береді. дереу 

кітапты  алдырып  тексерсе,  Мұхтар  Әуезовтың  20–30  жылдары 

жазылған мақалалары талданыпты (ал ол еңбектер «зиянды» деп 

жабылып  тасталған  болатын).  Содан  сол  кездегі  Академияның 

вице-президенті  Ақай  нүсіпбековты  жоғарғы  жаққа  шақырып, 

біраз сөз болады. «немедленно кітапты жою керек» деген шешім 

болады. Содан Ақат аға ара түсіп, кітаптағы «кінәлі» беттерді алып 

тастайық десе, «болмайды» дейді. Содан Ақаң келіп, Керімбекті 

шақырып,  әлгі  беттерді  құрт  дейді  де,  біраз  ренжиді.  Сонда 

Керімбек  асқан  да,  сасқан  да  жоқ,  паникаға  берілмей,  байып-

512

пен қарап, кітапты жарыққа шығарды. Әрине, іштей уайымдады, 

бірақ  сыртқа  шығарған  жоқ.  оның  жағдайын,  бүкіл  осы  тарты-

сты  Ісмет  аға  және  мен  ғана  білдік.  «Аққа  құдай  жақ!»  –  деген 

рас екен. Сол алынып тасталған беттер өзінің ретімен 1997 жылы 

жарияланған «Мұхтартанудың беймәлім беттері» деген кітабына 

енді.  осы  еңбегінің  шығуына  қолғабыс  тигізгеніме  ризамын, 

себебі досымның бір кәдесіне жарадым.

Керімбектің  тағы  бір  қасиеті  –  кішіпейілдігі  еді,  көрініп 

қалуға тырыспайтын. Өзін кішік ұстап, көп нәрседе белсенділік 

көрсетпейтін,  тіпті  өзін  мақтасаң,  қысылып  қалатын.  Мәскеуде 

менің  қорғауыма  келді.  Қонақ  үйге  күні  бұрын  екі  кісіге  заказ 

беріп  қойғанмын:  бірінші  оппонентім  академик  З.  Ахметов  пен 

Керімбекке.  Екеуін  де  профессор  дегем.  Керімбек  қонақ  үйдің 

регистратурасына  «мен  профессор  емеспін»  –  демесі  бар  ма, 

регистратор  екеумізге  қарады.  Мен  дереу  «он  шутит,  не  верь-

те, он профессор!» – дедім. орын алып, номерге келдік. «Сейіт, 

ұят  болған  жоқ  па,  профессор  деп»  –  деді.  Саспа,  профессор 

боласың!  –  дедім  күліп.  Айтқанымдай,  көп  ұзамай  СССР  вАК- 

інен  профессор  атағын  алды.  «Ал,  енді  докторлық  қорғауың  ке-

рек!» – деймін. «ой, қажеті не?» – дейді ол. осылай біраз жүрдік. 

Ақыры,  Серік  Қирабаев,  Зәки  Ахметов,  Зейнолла  Қабдолов 

ағалары айтқан соң ол докторлық диссертация қорғады. Жақсы 

қорғады. осыдан кейін ол біздің институтқа жұмысқа қайта ара-

ласты. М. Әуезовтың 50 томдығына қатысты, конференцияларда 

баяндама жасады. диссертациялық кеңесімізге мүше болды, оп-

понент, ғылыми сарапшы, ғылыми жетекші болып жүрді.

Амал не, ойламаған жерден айырылып қалдық. денсаулығы 

сыр беріп, Алматыда да емделіп кетіп жүрді. Жазылып кетер деп 

үміттеніп жүрдік...

оның атқарған істері әлі де жалғасын табуда, шәкірттері дис-

сертация қорғап жатыр, әріптестері еңбектерін өз зерттеулерінде 

пайдалануда.

Керімбек  –  абзал  азамат,  адал  дос  еді.  ол  –  әдебиетті, 

әсіресе Мұхаңның мұрасын жанындай сүйді. Білімді де, білгір ма-

ман, ұстаз ретінде елге, ғылыми және шығармашылық ортаға аса 

қадірлі болды. Үлкен ұйымдастырушылық қабілетімен де танылды. 

Шымкент пединститутында кафедра меңгерушісі, декан, прорек-

тор, ректор қызметтерін биік абыроймен атқарды. Еліміздегі ше-

телмен бірлескен тұңғыш оқу орындарының бірі – Қазақ-Кувейт 

513

университетін ашып, оның бірінші ректоры болды. осының бәрі 

Керімбек талантының санқырлы, жан-жақты болғанын көрсетті.

Керімбек – отбасына, жарына адал жігіт еді. Балаларына де-

ген ықыласы ерекше еді, бірақ сезімін сыртқа шығара бермейтін. 

Іштей еміреніп, жұмсақ қарап қоятын. Күләші, Райымбегі, Айжа-

малы, Айсарасы, Ұлықбегі – бәрі дастархан басында отырғанда 

үлкен  мейрам  болушы  еді.  Соның  бәрі  еске  түседі,  ойланасың, 

сағынасың. Ендігі тілек – жаны жаннатта болсын, бала-шағасы 

бақытты өмір сүрсе екен! Керімбек біздің көңілімізде, әрдайым 

есімізде жүреді.

Кербез де көркем Керекең. – 

Алматы: Таңбалы, 2009. – Б. 14-18.

514

іЗДеНіСТіҢ АДАМЫ

Әбдіжәміл  нұрпейісовтің  әдебиетке  келгендегі  алғашқы 

қадамының өзі ерекше. Үлкен әдебиетке ә дегеннен «Курляндия» 

атты романымен енді. Кейінірек «Қан мен тер» романы шыққан 

кезде  Әбдіжәмілдің  аты  Кеңестер  одағына  зор  ауқыммен  тара-

ды.  орыс  тілінде  басылғаннан  кейін  шетел  тілдеріне  де  аудары-

лып,  жоғары  баға  алды.  Өйткені,  бұл  шығарма  әдебиетіміздің 

бүтін бір кезеңін алған, прозамыздың биік деңгейге көтерілгенін 

айқындаған  кең  тынысты  үлкен  эпопея  еді.  Азамат  соғысы 

жылдарындағы  Қазақстанда  болған  оқиғаларды,  сол  кезеңдегі 

адамдардың  тағдырын  шынайы  көрсете  білген  туынды.  Бір 

қарағанда  романның  желісі  Арал  өңіріндегі  бір  әулеттің  өмірін 

суреттегендей  көрінгенімен,  бұл  кең  планда  бейнеленген  үлкен 

бір  кезеңнің  шынайы  айнасы  іспетті.  «Қан  мен  тер»  романын-

да  Әбдіжәміл  адамдар  психологиясын  беруде  зор  шеберлік  та-

нытты.  Әрбір  кейіпкерінің  өзіндік  мінезі,  сөйлеу  тілі  айрықша, 

қайталанбас тұлға болып бедерленген. Айталық, тәңірбергеннің 

бойындағы  ірі  байдың  мінезі,  бұрынғы  байлар  сияқты  емес, 

өзіндік  ерекшелігі  мол,  эпикалық  бояумен  кескінделген  дала 

бекзадасының болмысы көркемдікпен берілген. немесе өмірдің 

сан  ауыртпалығын  көрсе  де,  мойымаған  күрескер  Еламанның 

образы қандай сәтті шыққан. Әбекең Ақбала образы арқылы да 

әдебиетімізге  қазақ  әйелінің  жаңа  бейнесін  алып  келді.  Ақбала 

мен тәңірбергеннің арасындағы шынайы сезімнің көрінісі, Ела-

ман мен Ақбаланың ортасындағы қарым-қатынас, тіпті олардың 

тұрмысындағы  тіршілік  баяны,  Ақбаланың  әкесінің  өмірі,  оның 

адами  бітім-болмысы  үлкен  шеберлікпен  суреттелген  панорама 

болып шықты.

Бізде  оған  дейін  балықшылар  өмірін  осылайша  жан-жақты 

тереңдей суреттеген шығарма болған емес. «Қан мен тер» рома-

нын  60-шы  жылдары  әдебиетке  әкелгенде  Ә.  нұрпейісов  үлкен 

эпикалық  тынысы  бар,  әдебиетті  толық  меңгерген  шебер  рома-

нист және әлемдік деңгейге көтерілген жазушы екенін айқын мой-

ындатты. нұрпейісовтің тілі өте шұрайлы. Әрбір сөзге шұқшиып 

мән  береді.  Әсіресе,  детальдерді  суреттегенде  өте  мұқият.  Кей-

де  байқамай  қалып,  қайта  оқысаңыз  кейбір  детальдерден  үлкен 

қорытынды  шығаруға  болатынын  адамның  ойын  толық  сипат-

тайтынын жақсы түсінесіз. осы қасиеті, әсіресе «Соңғы парыз» 

515

романында жақсы көрінді. «Қан мен терді» оқығанда байқағам, 

Әбдіжәмілде  теңізді  суреттеуде  бұрын  бізде  болмаған  дәлдік 

пен тереңдік бар. ол шығармада оқиғаның негізгі желісі көбіне-

көк  теңіз  үстінде  емес,  өмірдің  арпалысында  өтеді  ғой.  Ал  мы-

нау,  «Соңғы  парыз»  Арал  теңізінің  тағдырын  толық  суреттеген 

шығарма  болды  орыстар  теңізді  жазатын  жазушыларды  мори-

нист дейді. теңізді жазатын біздің бірден-бір жазушы – Әбекең. 

теңіз  де  адам  сияқты.  ол  оқыранады,  аһ  ұрады  тебіренеді, 

толқиды... Мені қатты таңқалдырғаны жазушының Арал теңізін 

соншалықты махаббатпен суреттегені. осы тұрғыдан алғанда да 

Әбдіжәміл  тағы  бір  шыңды  бағындырғанын  байқатты.  Адамның 

ішкі психологиясын, қарама-қайшылыққа толы жан-дүниесін су-

реттеуде тағы бір белеске көтерілгенін көрсетті. Өзі бір сөзінде: 

«Мен  Мұқан  Иманжановтың  тағдырын  жақсы  суреттедім»  деп 

айтып еді... Кейіпкердің ауырғаны, ішкі арпалыстары мен күдігі, 

ой  иірімдері  керемет  ағындап  қатар  келіп  жатады.  талантты 

жазушыға тән хас шеберліктің үлгісі айқындала түскен.

Шығарманың аты айтып тұрғандай, егер «Қан мен тер» арпа-

лыс пен күреске толы болса, «Соңғы парыз» романы Арал теңізін 

сақтап  қалу  адамзаттың  соңғы  парызы  секілді  символикалық 

мәнге  ие.  осы  тақырып  арқылы  Әбдіжәміл  нұрпейісов  жалпы 

адамзаттық  мәселе  көтеріп  отыр.  Арал  теңізінің  құрғауы  әлем 

деңгейінде  көтерілген  мәселе.  тек  қазақ  халқының  тағдыры 

ғана  емес,  әлем  халқына  ортақ  қасірет...  Жеке  сөйлескенде  де 

байқаймын,  ол  кісі  әңгіме  айтқанда  да  детальдерге  мән  береді. 

Бір сөзінде өзі: «Қан мен терді», «Соңғы парызды» тағы да түзеп 

жатырмын» деді. Мен: «оқиғалардың желісін өзгертесіз бе?» деп 

едім, «Жоқ, оқиғаларға тиіспеймін, тек кейіпкерлердің сөзі мен 

тілін түзеймін. Бояуын қоюлатам. Адамдардың мінез-құлқын аз-

дап байытам» деді. Қарасам, әрбір сөзге үлкен жауапкершілікпен 

қарап, терең мән береді екен.

Әбдіжәміл  жазушы  ретінде  үнемі  ізденістегі  адам  екенін 

сездіреді.  Бұл  кісі  әлі  де  бір  жақсы  дүние  береді  деген  ойым 

бар.  Мүмкін  үлкен  проза  болмаса  да,  шағын  новеллалар  туды-

рар  деп  ойлаймын.  Соғысқа  қатысқан  ардагер  жазушымыздың 

мерейтойының  да  Жеңістің  65  жылдығына  қатар  келуінің  де 

символикалық  мәні  бар...  отан  соғысына  өрімдей  шағында 

қатысып, қан қырғынның тауқыметін тартып, адам өлімі мен су-

дай  аққан  қанды  көрсе  де,  жаны  беріш  тартып,  қатыгезденбей, 

516

бейбіт өмірде гуманитарлық салаға келіп, адамгершілік мәселесін 

көтеруінің  өзі  нұрпейісовтің  үлкен  азаматтығын,  кең  жүректі 

тұлға екенін көрсетеді. 

«Қазақ әдебиеті» газеті. 2010. 7 мамыр. 5-б.

517

МАЗМұНЫ

Зерттеулер

исследования

Қазақ эпосының шоқтығы ....................................................................4

любви безмерной памятник ..............................................................26

Абай поэзиясының ренессанстық сипаты ......................................61

Абай және ұлттық идея .......................................................................65

Пушкин и Абай – поэты ренессансного типа ...............................75

Российские ученые и казахская фольклористика ........................ 82

Бәйтерек ................................................................................................ 88

Зәки Ахметов ........................................................................................91

немеркнущее слово ...........................................................................117

Әдебиет пен фольклордың байланысы туралы ............................156

ХХ ғасырдың ұлы жырауы ...............................................................197

Мақалалар

Статьи

нарық және мәдениет .......................................................................216

Ғаламдану және қазақ мәдениеті ....................................................229

Қатерлі он жыл еді .............................................................................233

Президент назарында – мәдени мұра ...........................................239

Мұрагер мұраты .................................................................................244

Болашағы зор білім ұясы ...................................................................247

Мәдени мұра – рухани жаңғырудың негізі .................................250

Жаһандану және біздер, қазақтар ..................................................253

2005 – ерекше жыл болды! ..............................................................265

духовное наследие и современная культура 

в условиях глобализации .......................................................... 268

Евразийская ментальность как один из факторов 

сохранения межэтнического согласия ...................................273

518

душа народная в слове звучит .........................................................276

Соны сипат дарытқандай ................................................................. 280

Жұртта қалған жұмбақты кім шешеді немесе мәдени мұра 

өз деңгейінде зерттеліп жатыр ма? ........................................ 282

Әдебиет дегеніміз – адамның ішкі ойын білдіру ........................287

Заман және руханият ........................................................................289

Рухани игіліктеріміз молая түспек ..................................................296

Қазіргі әдеби процестің сипаты ......................................................298

Мәдени мұра – ұлттық рухтың тірегі ............................................304

Кіріспе сөз  ..........................................................................................317

введение ..............................................................................................320

Кіріспе сөз ...........................................................................................335

Предисловие к сборнику  .................................................................338

Кіріспе сөз ...........................................................................................352

Приветствие участникам и организаторам ...................................357

Энциклопедия беттерінен ................................................................358

Тұлғалар туралы

Портреты

Асылдың сынығы ...............................................................................372

«Біз ұлтшылдықпен күрестік, сендер ұлтсыздықпен 

күресіңдер» қаламгердің ойшылдығы туралы толғаныс .... 377

Абзал аға ..............................................................................................385

Академик Ахметов .............................................................................389

Махамбеттің мәңгілік мұңы .............................................................399

люблю его за солнце... ......................................................................415

Ғұлама ...................................................................................................419

Ұлт мұрасын ұлықтаған .....................................................................426

Адамгершілігі мен ғалымдығы бек жарасқан ...............................430

очевидец судьбоносных событий ХХ века ...................................433

Ақылдың кенті ....................................................................................438

Академик Ахмет Жұбанов ...............................................................443

умеющий Зорко предвидеть судьбу... ............................................449

Өмірін өрнектейді өнерменен .........................................................460

театртанушы, сыншы Бағыбек Құндақбайұлы 

туралы бір үзік сыр .................................................................... 469

Ғалым н. Келімбетов және әдебиет тарихын 

зерттеу мәселелері  .................................................................... 474

519

дін мен ғылымды үйлестірген ..........................................................479

Мүсілім Базарбаев – әдебиеттанушы-ғалым .............................. 484

Патриарх казахского литературоведения .....................................490

Профессор н.С. Смирнова – исследователь 

казахского фольклора ............................................................... 497

Академик Қ. Жұмалиев еңбектеріндегі 

фольклор проблемалары .......................................................... 505

Кең мінезді Керімбек ........................................................................509

Ізденістің адамы .................................................................................514

Сейіт Қасқабасов

АЛТЫН жЫЛҒА

Зерттеулер, мақалалар

Редакторлары: Д. Жақан, Н. Набиолла

Суретші К.Я. Баранов

Компьютерде беттеген А. Бәкібаева

дизайнын жасаған И. Селиванова

Басуға 20.05.2013 қол қойылды. 

Пішімі 60 х 84 

1

/

16

. офсеттік қағаз.

Қаріп түрі «Балтика».

Баспа табағы 30,0. 

таралымы 2000 дана.

«Жібек жолы» баспа үйі

050000, Алматы қаласы, Қазыбек би көшесі, 50. 

тел.: 272-65-01, 261-11-09.