Ғылым комитеті М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты Сейіт Қасқабасов

484

МүСіЛіМ БАЗАРБАев – ӘДеБиеТТАНУШЫ-ҒАЛЫМ

Биылғы  жылы  жасы  80-ге  толған,  яки,  соған  жақындаған 

ғалымдардың өмір жолын шолып қарасақ, олардың ат жалын тар-

тып, атқа мінген, ержетіп, азамат болған шағы сонау бір сұрапыл 

жылдарға,  отан  соғысынан  кейін  басталған  екінші  репрессия 

кезеңіне  тұспа-тұс  келеді  екен.  1940  жылдардың  аяғы  мен  1950 

жылдардың  ортасына  дейінгі  уақытта  әдебиет  деген  өте  жауап-

ты да, қауіпті майданға араласқан олар бірде шалыс басып, бірде 

тура жүріп, әдебиеттану атты ғылымның профессионалды түрде 

қалыптасып  дамуына,  сөйтіп  бүгінгі  дәрежесіне  жетуіне  үлкен 

үлес қосты. 

осы  топтың  ішінде  жарқырап  көрінген  ғалымның  бірі 

–  Мүсілім  Базарбаев  еді.  оның  ғалымдық  та,  азаматтық 

та  тағдыры,  бүкіл  өмірі  –  адам  қызығарлық,  өнегелі  әрі 

ғибратты.  Өз  қатарластарының  арасынан  ол  халқымыздың 

ұлы  қайраткерлерімен  ерте  араласты,  олардан  үйренді,  үлгі 

алды.  Қаныш  Сәтбаев,  Мұхтар  Әуезов,  Ісмет  Кеңесбаев,  Ахмет 

Жұбанов,  Мәлік  Ғабдуллин  сияқты  ағаларымен  бірге  қызмет 

атқарды,  олардың  ақыл-кеңесін  алып,  аянбай  еңбек  етті.  Соны-

мен  қатар  өзінен  сәл-ақ  үлкен  және  жас  шағынан  өзіне  жақын 

бір  топ  ақын-жазушылармен,  ғалымдармен  жолдас  болып,  өмір 

өткелдерінен солармен бірге өтті, солармен бірге қуанды, ренжіді, 

ғұмыр кешті... Бұл топта мәселен, Жұбан Молдағалиевты, Сафу-

ан Шаймерденовты, Әбдіжәміл нұрпейісовты, Салық Зимановты, 

Зейнолла  Қабдоловты  көреміз.  Міне,  осындай  керемет  рухани, 

ғылыми, зиялы ортада жүріп, Мүсілім Базарбаев өзін көп қырлы 

талант иесі әрі білікті әдебиеттанушы, эрудициясы мол ғалым, әрі 

шебер аудармашы, әрі білімді сыншы, көрнекті қайраткер ретінде 

көрсете білді. 

Мүсілім  Базарбайұлы  еліміздің  саяси,  қоғамдық,  әрі  рухани 

өмірінің  қалың  ортасында  жүрді.  «лениншіл  жаста»,  Қазақстан 

Компартиясы  орталық  Комитетінде,  Қазақстан  Ғылым  ака-

демиясында  жемісті  еңбек  етуі,  Мәдениет  министрі,  Сыртқы 

істер  министрі  болып  істеуі  –  Мүсекеңнің  дарыны  жан-жақты 

болғанын айғақтаса керек. Әр салада өте жауапты қызмет атқаруы 

–  Мүсілім  Базарбайұлын  тек  академиялық  типтегі  ғалым  ғана 

емес, туған халқы үшін, ұлтының мәдениеті үшін, оның болашағы 

үшін  жаны  ауыратын  қайраткер  етіп  қалыптастырғаны  сөзсіз. 

Сол себепті оның кез-келген мақаласы да, баяндамасы да, кітабы 

485

да  терең  мазмұнды  әрі  мағыналы,  өте  жанды  әрі  қызу  болып 

келеді. 

Мүсілім  Базарбайұлының  қаламынан  туған  зерттеулердің 

негізгі  обьектісі  –  әдебиет  пен  өнер,  мәдениет.  ол  жиырмаға 

жуық  ірі  монография,  300-ге  тарта  мақала  жазды,  ондаған  ба-

яндама  жасады.  Егер  топтап,  проблемаларға  жүйелеп  айтар 

болсақ,  Мүсекең  еңбектері  әдебиет  тарихы,  әдебиет  теориясы, 

әдебиеттер байланысы, көркем аударма, қазіргі әдебиет атты са-

лаларды қамтиды. Бұл мәселелер ғалымның мынадай басты-басты 

кітаптарында зерттелген. «Әдеби мұраны зерттеу туралы» (1959), 

«образ человека труда в казахской поэзии» (1961), «Живые тра-

диции» (1962), «Әдебиет және дәуір» (1966), «национальные тра-

диции и новаторсто» (1973), «Өлең – сөздің патшасы, сөз сара-

сы»  (1973),  «Эстетическое  богатство  нашей  литературы»  (1976), 

«Көрікті ойдан – көркем сөз» (1994), «Казахская поэзия: художе-

ственные искания (к традициям Абая)» (1995), «Замана тудырған 

әдебиет» (1997), тағы басқалар. 

осыншама көп еңбектің өнбойында көрінетін бір өзек бар. ол 

– әдебиетіміздегі дәстүр мен жаңашылдық. Әдебиеттегі ұлттық 

дәстүрдің  көріністерін  нақты,  дәлдеп  зерттеуде  Мүсекеңдей 

іргелі  жұмыс  жазған  ғалым  әлі  жоқ.  Бір  қызығы  –  Мүсілім 

Базарбайұлының  әдебиеттегі,  дәлірек  айтқанда,  поэзиядағы 

дәстүр  мен  жаңашылдықты  талдауларын  зерделесең,  оның 

өзгеге  ұқсамайтын,  өзіндік  интерпретациясын  көресің.  Сөйтіп, 

ұлттық  дәстүр  дегеннің  не  екенін,  оның  неден  тұратынын,  оны 

поэзиялық  шығарма  қалай  суреттегенін  қолмен  ұстағандай 

боласың  да,  мүлде  басқаша  түсінесің.  Халықтың  шаруашылығы 

мен  тыныс-тіршілігіне  байланысты  туған  дүниетаным,  әдет-

ғұрып, салттар әдеби шығармада қандай рөл атқарады, ол қандай 

көркемдік  қызмет  атқарып  тұр?–  деген  тұрғыда  зерттелген 

дәстүр мен жаңашылдық әдебиет теориясының негізгі аспектісі 

ретінде қарастырылады, сөйтіп әдебиеттегі ұлттық сипат, мазмұн 

мен форма деген арнаға құйылады. осы ойымыздың дәлелі бол-

сын деп Мүсекеңнің мына тұжырымын келтірейік. «дәстүр деген 

ұғым,– деп жазады М.Базарбайұлы,– мазмұн, формамен бара-

бар емес... Формаға қарағанда дәстүр кеңірек мағынаны білдіреді. 

оның мезгілдік, мекендік айырымы үлкен. дәстүр белгілі бір дәуір 

барысында  өзгермейтін  болса,  немесе  аз  өзгеріске  ұшырайтын 

болса, форма мен мазмұн олай емес, көркем шығармада айтылмақ 

ойдың мән-мағынасына қарай, идеясына қарай өзгеріп отырады. 

486

яғни, өркендеген әдебиеттің мазмұны жаңа екені сияқты, форма 

да жаңа болуға тиіс және солай да. Ал дәстүр ұлттық шығарманың 

қалпын байқататын көне элемент ретінде мазмұнды да, форманы 

да қамтиды және ұзақ эволюцияны басынан кешіреді... 

...дәстүр, әдет, салт, үрдіс, тіпті дағды, ғұрып деген сөздер кең 

мағынада  адам  мінезі  мен  тіршілігіне  байланысты  қанға  сіңген 

қылықтар.  демек,  ұлттық  дәстүр  тез  өзгеріп,  немесе  жоғалып 

кете қоймайтын құбылыс...»

1

. дәл осындай аспектіде әдебиеттегі 

тілдің ролі мен ерекшеліктері де сөз болады. тіл де – дәстүрдің 

бір  арнасы  ретінде  қаралып,  оның  бейнелегіш,  көркемдегіш 

қасиеттері ашылады.

Мүсілім  Базарбаевтың  ғылыми  ізденістерінің  бір  парасы 

–  әдебиет  тарихы  мен  әдебиеттер  байланысы.  Әдебиет  тарихы 

дегенде  көне  заманғы,  я  болмаса,  орта  ғасырлардағы  әдебиет 

емес,  көбіне-көп  бекер  датталып,  жазықсыздан-жазықсыз 

мансұқталған XІX ғасыр мен XX ғасырдың аралығында дамыған 

көркем  әдебиетті  айтып  отырмыз.  Ерекше  бөліп  айту  керек: 

Мүсекең сол бір жылдарда зұлматты тағдырға тап болған Шәкәрім 

мен Мағжанның әдеби мұрасы туралы жанын салып, ышқына да, 

күңірене де жазды. Шәкәрім Құдайбердіұлы ақталмай тұрып-ақ 

ақынның  шығармашылығын  терең  зерттеп,  өзінің  докторлық 

диссертациясына бір тарау енгізген болатын. Сол үшін өзі біраз 

әуреге түскенін де білеміз. Бірақ, ол райынан қайтпады, ресми ме-

кемелерге Шәкәрімді ақтау керек деп үнемі мәселе қойып жүрді. 

Ал Мағжан жайында да ол алғашқылардың бірі болып, зерт-

теу жазды. оның мұрасын жарыққа шығару ісіне тікелей арала-

сты. 

Сөз реті келгенде айта кетейік. «Қайта құру» деген ұранмен 

басталған  науқан  Кеңес  империясының  құлауына  әкеп  соқты. 

осы  бір  алапат  шақта,  қалың  жұрт,  соның  ішінде  ғалымдардың 

да біразы абдырап, тығырыққа тірелгендей болды. Мүсекең осы 

кезде  ел  өмірінде,  мемлекеттік  тұрғыда  болсын,  рухани  салада 

болсын,  түбегейлі  өзгеріс  болатынын,  қазақ  халқы  үшін  жаңа 

дәуір  басталатынын  зеректікпен  сезе  білді.  Сезіп  қана  қойған 

жоқ, ол үлкен іске кірісті. Сөйтіп ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетін 

жаңаша бағамдап – бағалауды қолға алды. Өзінің «Көрікті ойдан 

– көркем сөз» атты кітабына берген алғы сөзінде Мүсекең бы-

лай деп жазады: «Бұл кітапқа енген дүниелер әр кезде жазылған. 

1

 Базарбаев  М. Көрікті ойдан – көркем сөз. – А., 1994. 286-б.

487

Көпшілігі соңғы жылдарда. Әйтсе де бұрынғының лебі кей-кейде 

байқалып та қалуы мүмкін. ол өткен күннің белгісі ретіне ұғылар 

деп ойлаймын... Міндет: қате, жаңсақ айтылып келген дүниелерді 

өз  орнына  келтіру,  оларға  өз  бағасын  беру.  Өйткені  шындық 

бұрмаланып келген, оны жөндеуге тиіспіз»

1

.

Мұндай  өте  маңызды  шаруаны  Мүсілім  Базарбайұлы  Алаш 

ардақтыларының  әдеби  мұрасын  ақтап,  әділеттілікті  қалпына 

келтіруден бастаған. Әріптестері Серік Қирабаев, Зәки Ахметов, 

Шериаздан Елеукенов тәрізді аса білгір әдебиетшілермен бірлесе 

отырып, Шәкәрім Құдайбердіұлының, Ахмет Байтұрсынұлының, 

Жүсіпбек  Аймауытовтың,  Мағжан  Жұмабаевтың,  Міржақып 

дулатовтың  шығармаларын  жинақтап,  жариялады,  зертеу 

объектісіне айналдырды. осындай ғаламат жұмыстың арқасында 

Мүсілім Базарбаевтың басшылығымен үлкен екі ұжымдық еңбек 

дүниеге келді. олар: «20–30 жылдардағы қазақ әдебиеті» (1996), 

«40–50–60  жылдардағы  қазақ  әдебиеті»  (1997)  атты  кітаптар. 

осылардағы негізгі бөлімдерін Мүсекең жазды.

Мүсілім  Базарбаев  –  өз  тұсында  жарық  көрген  көптеген 

шығармаларға жедел пікір білдіріп, олардың ұтымды да, кемшін 

де  жерлерін  дәл  және  батыл  айта  білген  сыншы  да  еді.  Ғабит 

Мүсіреповтің,  Хамза  Есенжановтың,  Қасым  Аманжоловтың, 

Сафуан  Шаймерденовтің,  Жұбан  Молдағалиевтің,  Сағынғали 

Сейітовтің,  тағы  да  басқа  ақын-жазушылардың  туындыларына 

арналған сын мақалалары бүгінде өте бағалы зерттеулер ретінде 

қабылданады. 

Мүсілім Базарбаевтың есімі аталса, оның ғалымдығы, содан 

соң М.о. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты, және 

Мәдениет  министрлігі  мен  Сыртқы  істер  министрлігі  ойымызға 

түседі.  ол  кісі  –  өте  талантты  басшы  әрі  ұйымдастырушы  еді. 

Ғылымды  ұйымдастырушылық  қабілеті  Институттың  құрылған 

жылдары жарқырап көрінді. Жаңа мекемені құру – оңай емес. 

30-дан жаңа асқан жас жігіт осы ауыр жұмысты аз уақытта тама-

ша атқарды. Институттың құрылымы, бөлімдердің бағыт-бағдары, 

білімді мамандарды табу, зерттеу жұмыстарының ғылыми пробле-

маларын, нақты тақырыптарын анықтау – мұның бәрі тез арада 

іске асты. Сөйтіп, 1960-70 жылдары Институт ұжымы тұңғыш рет 

«Қазақ  әдебиетінің  тарихын»  (3  том  6  кітаптан  тұрады),  орыс-

ша  3  том  етіп  жазып,  баспадан  шығарды.  Көптеген  мәтіндерді 

1

 Базарбаев  М. Көрікті ойдан – көркем сөз. – А., 1994. 3–4-бб.

488

жариялады:  «XVІІІ–XІX  ғғ.  ақындарының  шығармалары», 

«ХХ  ғасыр  басындағы  ақындар  шығармалары»,  М.о.  Әуезовтің  

12  томдық  шығармалар  жинағы,  «Қазақ  ертегілері»  (қазақша  –  

3  том,  орысша  –  3  том),  «Батырлар  жыры»  (3  том),  «Айтыс»  

(3  том)  атты  жинақтарды  айтсақ  та  жеткілікті.  М.о.  Әуезов 

музейінің ұйымдастырылғаны да сол мезгіл болатын.

Бұларға  қоса  он  шақты  ұжымдық  әрі  жеке  монография-

лар  келді  дүниеге.  дәл  осы  кезеңде  Институт  қабырғасында  

М.  Қаратаев,  Е.  лизунова,  Ы.  дүйсенбаев,  М.  дүйсеновтер 

докторлық  диссертация  қорғады.  Міне,  Мүсекең  басқарған  осы 

бір жылдар – Институттың жұлдызды шағы болды.

Институтқа  екінші  мәрте  директор  болып  келген  кезі 

әдебиетіміздегі  ақтаңдақтарды  жою  ісімен  жалғасты,  ғалым 

аға  репрессияға  ұшыраған  арыстарымызды  ақтау  мен  олардың 

мұрасын зерттеуге белсенді түрде араласты. 

Мүсілім  Базарбаев  мемлекет  қайраткері  ретінде  де  ора-

сан  жұмыстарды  жүзеге  асырды.  Мәдениет  министрі  шағында 

бірнеше музейді, кітапхананы, театрды, тағы да әр түрлі мәдениет 

ошақтарын ашуға мұрындық болды. оларды ашу үшін қаншама 

қайрат  пен  жігер  керек  болды  десеңізші?!  ондай  мекемелердің 

қажет  екенін  орталық  Комитетте  дәлелдеу,  Мәскеуден  рұқсат 

алу, Госпланнан қаржы бөлдіру, болашақ мекемеге ұтымды жер-

ден  орын  табу,  ғимаратты  тұрғызу,  кадрларды  тауып,  оларды 

әлеуметтік  қамсыздандыру,  мекемені  ресми  түрде  ашу,  оның 

бағыт-бағдарын анықтау, жұмысын ұйымдастыру – осының бәрі 

орасан күш-қайратты, уақытты, төзімді қажет еткені айтпаса да 

белгілі.

Ал,  Сыртқы  істер  министрі  Мүсілім  Базарбаев  республика 

ғана емес, одақ үшін маңызды шараларды атқаруға тиісті болды. 

Мүсекең мұнда да биіктен көрінді. Бірнеше елге бүкіл СССР аты-

нан делегация басқарып барды, Кеңес одағы халықтарының әр 

саладағы жетістіктерін баян етті. Шетел басшыларымен келіссөз 

жүргізді. осындай көп қырлы жұмыстары арқасында Қазақстанды 

шетке  таныстырды,  өз  халқының  мәдениеті,  әдебиеті,  өнері, 

республиканың  экономикасы  жайлы  байыпты  да,  салмақты  ой-

лар айтты. 

Мүсілім  Базарбаев  аса  жауапты  Мемлекеттік  қызметтің 

өзін  қазақ  мәдениеті  мен  әдебиетінің,  өнерінің,  тіпті  әдебиет-

тану  ғылымының  өсіп-өркендеуі  үшін  ұтымды  пайдалана 

білді.  Мәдениет  министрі  бола  жүріп,  біздің  өнеріміз  туралы 

489

көптеген  шетелдерде  өте  маңызды  баяндама  жасады,  әрі  өзінің 

зерттеулерін  жалғастырды.  Сөйтіп,  бірнеше  кітап  жариялады, 

Мәскеуде  докторлық  диссертация  қорғады.  осы  зерттеулері 

ұлттық әдебиеттану ғылымына қосылған үлкен үлес болды. олар 

бүгін де, келешекте де халқымыздың рухани қажеттілігін өтейді, 

ғылымымыздың дамуына қызмет ете береді. Бұл күмәнсіз! 

осыншама  қыруар  жұмысты  атқару,  –  әрине,  даңғыл  жол 

болған жоқ. Мүсілім Базарбайұлы – өте шыншыл, принципшіл, 

жалғандыққа  төзбейтін,  өр  мінезді  азамат  еді.  оның  шыншыл- 

дығы, принципшілдігі жұртқа онша жаға бермейтін. оған қызға-

нышпен де, қорқынышпен де қарайтындар бар еді. Шындығын ай-

тар болсақ, Мүсілім Базарбаевтың Мемлекет қайраткері ретіндегі 

жұмысы  жоғары  бағаланып,  ол  бірнеше  орден,  медальдармен 

марапатталды.  Алайда,  оның  ғалымдығы,  ғылыми  жетістіктері 

өз  дәрежесіне  лайық  бағаланбады.  оны  Ғылым  академиясына 

мүшелікке  сайламады,  оған  ғылым  саласындағы  Мемлекеттік 

сыйлықты  бермеді.  Сондай-ақ,  докторлық  диссертациясына 

қарсы  арыздар  жазылды.  Мүсекең  осылардың  ешқайсысына  да 

мойымады.  Керісінше,  қайсарлық  көрсетіп,  кітаптарды  бірінен 

соң бірін жаза берді, жарыққа шығара берді... 

Сол  бір  қиын  уақытта  аяулы  да,  сүйікті  жары  Гүлбараш 

Ізбасқанқызы, сүйкімді балалары оған үлкен сүйеніш бола білді. 

Жолдас-достары,  шәкірттері  қасында  болды.  ол  өзін  ешқашан 

жалғыз сезінген емес. 

Алайда, негізсіз жала мен арыздар, әділетсіз шешімдер ізсіз 

кетпеді, оның жүрегіне жара салды. Сөйтіп, ардақты Мүсілім аға 

1995 жылы, 9 қараша күні мәңгілікке көз жұмды. 

Мүсекеңнің  жазғандары  ол  қайтқаннан  кейін  де  жарыққа 

шығып  жатыр.  оларды  мамандар  да,  қалың  жұршылық  та  пай-

далануда.  Бұл  –  Мүсілім  Базарбаевтың  ғылыми  тұжырымдары 

өміршең деген сөз. олар енді арнайы зерттеулердің объектісіне 

айналып жатыр. Мүсекең туралы докторлық диссертация жазы-

луда. демек, Мүсілім аға қазақ халқымен бірге жасайды! 

Мүсілім Базарбаев және қазіргі әдебиеттану мен өнертану 

мәселелері: «Мүсілім Базарбаев және қазіргі әдебиеттану 

мен өнертану мәселелері» атты халықаралық ғылыми-

теориялық конференция материялдары, зерттеулер, 

мақалалар. – Алматы: Unіque Servіce, 2007. – Б. 3-7.

490

ПАТРиАРХ КАЗАХСКОгО ЛиТеРАТУРОвеДеНия

Зазвенел  звонок,  и  мы,  студенты  третьего  курса  историко-

филологического факультета КазПИ им. Абая, не переставая шу-

меть  и  разговаривать,  толпой  ввалились  в  аудиторию  и  с  таким 

же  шумом  начали  рассаживаться  по  своим  местам.  не  успели 

мы  сесть  и  утихомириться,  как  в  аудиторию  энергично  вошел 

среднего  роста,  светлый,  красивый  молодой  человек  с  журна-

лом и книгами в руках. он прошел вперед к преподавательскому 

столу, стал лицом к нам и внимательно посмотрел на нас, дружно 

вставших и притихших. Преподаватель поздоровался, разрешил 

нам  сесть  и,  выдержав  небольшую  паузу,  заговорил.  Голос  был 

звонкий, с тонкой, высокой ноткой. лекция его была о казахской 

литературе первой половины XІX века, о творчестве Махамбета 

утемисова, Шернияза Жарылгасынова, Суюнбая Аронова. Гово-

рил он  спокойно, часто читая по  памяти стихотворения назван-

ных поэтов, то, что знал наизусть столько произведений, букваль-

но покорило нас.

Это было в начале 1960-х годов, а лекцию читал кандидат фи-

лологических наук, доцент Серик Смаилович Кирабаев. так со-

стоялось  мое  очное  знакомство  с  ним.  А  фамилия  его  мне  была 

известна еще в школьные годы. на учебнике по казахской лите-

ратуре для ІX класса значились фамилии – З. Кабдолов, С. Кира-

баев, А. нуркатов. тогда мы не понимали, почему в учебнике по 

казахской литературе были представлены в.Белинский, н. Чер-

нышевский, н. добролюбов. Причину такого «казуса» мы узна-

ли позже. то было время, когда в республике шла вторая волна 

репрессий и активно велась борьба с «буржуазным национализ-

мом»  и  многие  ученые,  особенно  литературоведы  и  историки, 

были осуждены и сосланы, подверглись гонениям и остракизму. 

такая участь постигла и К. джумалиева, Е. Исмаилова, являвших-

ся авторами учебников для средних школ. в их отсутствие напи-

сание  учебника  было  поручено  молодым  филологам,  успевшим 

уже проявить себя в качестве литературных критиков. выполняя 

указания партийных и государственных органов, они включили 

в  учебник  русских  революционеров-демократов,  поскольку  та-

кие  поэты  как  дулат  Бабатайулы,  Шортанбай  Канайулы,  Мурат 

Монкеулы и другие были исключены из истории литературы как 

реакционные деятели. Молодой авторский коллектив в короткий 

491

срок  создал  учебник,  который  впоследствии,  во  времена  «отте-

пели», был переделан авторами и выдержал с 1952 по 1963 годы 

12 изданий, и это говорит о том, что по этому учебнику с родной 

литературой знакомилось не одно поколение школьников. впро-

чем,  С.  Кирабаев  и  ныне  является  одним  из  авторов  учебников 

нового поколения для X и XІ классов.

Молодой доцент быстро завоевал нашу симпатию, и мы были 

горды  тем,  что  такой  знающий  и  уже  известный  критик  читает 

нам лекции. уже тогда обращали на себя внимание его требова-

тельность,  принципиальность  и  внимательность…  намного  поз-

же, работая в Институте литературы и искусства им. М.о. Ауэзо-

ва, мне довелось поближе узнать Серика Смаиловича, который, 

будучи зав. кафедрой, пригласил меня читать курс казахской ли-

тературы  для  русского  отделения  филологического  факультета 

КазПИ  им.  Абая,  и  в  этот  период  я  еще  раз  убедился  в  том,  что 

наше студенческое впечатление о нем не было ошибочным.

уже много лет как мы стали коллегами. Серик Смаилович за 

более чем полувековую научно-педагогическую деятельность за-

служенно снискал себе славу блестящего знатока литературы и 

высокопрофессионального  специалиста,  компетентного  во  всех 

областях филологической науки и эрудированного ученого. Ко-

нечно, также всеобщее признание пришло не само собой, а яви-

лось  результатом  многолетней  неустанной  работы  над  собой, 

беспрерывного поиска, нацеленного на то, чтобы найти в иссле-

дуемой проблеме что-то новое и внести свой вклад в науку. Бла-

годаря  этому  он  стал  поистине  первооткрывателем  в  изучении 

творчества С. Кубеева, С. Сейфуллина, Ж. Аймаутова и Г. Муста-

фина,  в  реабилитации  и  новом  осмыслении  творческого  насле-

дия выдающихся поэтов и писателей Алаш орды и в восполнении 

«белых пятен» в истории родной литературы.

Судьба  подарила  С.  Кирабаеву  роль  первооткрывателя.  Се-

рик Кирабаев первым воссоздал биографию Спандияра Кубеева, 

видного  представителя  казахской  литературы  начала  XX  века, 

установил авторство переводов басен и рассказов, помещенных 

в книге «Үлгілі тәржіма» (1910). он сравнивает книги С.Кубеева 

с  прижизненными  изданиями,  восстанавливает  утраченное.  Ро-

ман  «Калым»  переписывает  собственноручно,  вклеивает  недо-

стающие  страницы.  И  в  таком  виде  сдает  в  библиотеку.  в  1957 

году Серик Смаилович защищает кандидатскую диссертацию, а 

492

в 1958 году издает свое исследование о С. Кубееве отдельной мо-

нографией, не потерявшей своей научной значимости и сегодня. 

Кстати, не будет лишним сказать о том, что первым оппонентом 

диссертационной работы молодого ученого выступил сам Мухтар 

Ауэзов, который высоко оценил диссертацию – и дал ее автору 

напутствие.

велика заслуга молодого в то время ученого в возвращении 

имени  Сакена  Сейфуллина  и  изучении  его  творчества.  вырос-

ший в краях, где родился Сакен Сейфуллин, Серик Смаилович с 

юных лет знал и любил его творчество. Память о Сакене в народе 

была жива всегда. Его стихи и песни исполняли все: от мала до ве-

лика, но имя поэта вслух не произносилось. С.Кирабаев собирает 

наследие Сакена Сейфуллина, прорабатывает многие архивные 

материалы, документы в КГБ, публикует множество статей. И вот 

в 1962 году выходит в свет монография «Сакен Сейфуллин», по-

лучившая высокий отклик. новые архивные документы и ориги-

нальность выводов приковывают к ней внимание специалистов.

Молодой ученый многие произведения поэта, написанные в 

период революции и гражданской войны, неизвестные ранее не 

только широкой читательской аудитории, но и литературоведам, 

подверг тщательному анализу и ввел в научный оборот. Автор на-

учно точен, объективен. он подчеркивает смелые поиски Сакена 

Сейфуллина, его творческие находки и завоевания, дерзкие экс-

перименты, прослеживает эволюцию его политических и эстети-

ческих взглядов. Эта фундаментальная работа, ставшая основой 

докторской  диссертации,  дважды  издавалась  на  русском  языке: 

в  1966  году  в  Алма-Ате  и  в  1973  году  –  в  Москве.  Многообраз-

ное  по  тематике  и  проблематике,  разножанровое  литературное 

наследие С.Сейфуллина органично включалось в литературный 

процесс насыщенных событиями 20-х годов XX века. И впослед-

ствии  С.Кирабаев  проявляет  интерес  к  изданию  произведений 

своего именитого земляка, выступая составителем, автором пре-

дисловия и научного комментария книги поэта, изданной в серии 

«Библиотека поэта» в ленинграде в 1973 году.

Защитив докторскую диссертацию в 37 лет, С. Кирабаев стал 

первым  доктором  наук  среди  своих  ровесников.  Этот  факт  тем 

более  знаменателен,  что  докторов  по  литературоведению  тогда 

было единицы (Ауэзов, джумалиев, Кенжебаев, Габдуллин, Силь-

ченко,  Смирнова).  Именно  с  60-х  годов  начинается  новый  этап 

493

казахской литературоведческой науки. в этот период выходят в 

свет фундаментальные труды З. Ахметова, М. дуйсенова, Е. лизу-

новой, М. Базарбаева, З. Кабдолова, т. Какишева, Р. Бердибаева и 

других представителей молодого тогда поколения, которое взяло 

эстафету у старшего поколения и воздвигло здание современного 

национального литературоведения.

Без  преувеличения  можно  сказать,  что  Серик  Смаилович 

стоял  у  истоков  научного  изучения  творчества  ряда  писателей. 

например,  его  книга  «Габиден  Мустафин»  была  первой  и  наи-

более значительной работой о писателе, создавшем интересные 

произведения на тему современности. Монография «Жусупбек 

Аймаутов»  –  тоже  первое  в  нашей  науке  исследование  о  твор-

честве выдающегося прозаика, погибшего в расцвете сил в годы 

репрессий. С. Кирабаев стал подлинным первопроходцем в деле 

возвращения  забытых  имен,  восстановления  истины  и  спра-

ведливости.  возглавляя  Институт  литературы  и  искусства  им.  

М.о. Ауэзова в 1988–1995 годы, Серик Смаилович проводит боль-

шую  ответственную  работу  по  реабилитации  выдающихся  поэ-

тов и писателей. Работа эта была кропотливая и весьма сложная. 

Большинство произведений было уничтожено, пришлось искать 

их в Москве, ленинграде, Казани и других городах. Собранные 

материалы надо было систематизировать и проводить текстоло-

гический анализ, уточнять немало фактов и готовить к изданию. 

титанический труд ученых Института во главе с его директором 

увенчался  успехом.  литературное  наследие  Ш.  Кудайбердиева, 

А. Байтурсынова, М. Жумабаева, Ж. Аймауытова, М. дулатова и 

других было возвращено народу. творчество репрессированных 

писателей в этот исторический отрезок времени зазвучало с но-

вой силой. началось научное осмысление богатого наследства.

выходит из печати монография С.С. Кирабаева «Жусипбек 

Аймауытов».  в  ней  ученый  прослеживает  жизненный  и  твор-

ческий путь писателя, раскрывает его роль в формировании ка-

захского  романа  европейского  образца.  К  100-летию  писателя 

С.С.  Кирабаев  готовит  доклад  о  его  творчестве  и  выступает  на 

юбилейном  торжественном  собрании  в  театре  оперы  и  балета 

им.Абая (октябрь 1989 года). вслед за этим академик С. Кирабаев 

создает труды «Белые пятна в казахской литературе», «Казахская 

литература советского периода», «национальная независимость 

и литература» и ряд других.

494

Академик С.С. Кирабаев стал одним из вдохновителей идеи 

и  активным  участником  издаваемой  Институтом  десятитомной 

«Истории  казахской  литературы»,  возглавляет  ее  редколлегию. 

Глубина и компетентность суждений о литературе – отличитель-

ные качества всех трудов признанного ученого. И это было высо-

ко оценено научной и творческой общественностью, яркое под-

тверждение  тому  –  присуждение  академику  Государственной 

премии РК и премии им. Ч. валиханова национальной академии 

наук РК.

ведущий критик и литературовед, статьи которого стали по-

являться в печати с 1948 года, за свой почти 60-летний научный 

путь опубликовал более 700 научных и литературно-критических 

трудов,  более  40  монографий  и  исследований,  18  учебников  и 

учебных пособий. По его рекомендации обновлена система изу-

чения литературы и в школьную программу X и XІ классов вклю-

чено изучение казахской литературы XІX и XX веков. Под его ру-

ководством в 2002-2003 годах написаны новые учебники для этих 

старших классов средней школы. в 2006 году издан учебник для 

10-го класса и завершается подготовка для 11-го.

Серик Смаилович создал свою литературоведческую школу. 

Забота  о  молодых  талантливых  ученых  –  одна  из  отличитель-

ных  черт  профессора  С.  Кирабаева.  он  растит,  пестует  своих 

учеников,  многие  из  которых  уже  сами  воспитывают  будущих 

последователей.  около  40  кандидатов  и  20  докторов  наук  под-

готовил  для  литературоведения  Казахстана  академик  С.С.  Ки-

рабаев. они активно работают в сфере науки и образования ре-

спублики. для них – пример жизнь учителя, который в течение 

ряда лет достойно представлял казахское литературоведение на 

многих  международных  научных  конференциях,  во  всесоюз-

ном масштабе, будучи членом экспертной комиссии вАК СССР 

и  членом  Президиума  вАК  РК.  долгие  годы  руководил  советом 

по литературной критике Союза писателей Казахстана. на про-

тяжении ряда лет был председателем секции казахской литера-

туры  учебно-методического  совета  Министерства  просвещения 

РК, руководил работой по составлению и улучшению школьных и 

вузовских программ, учебников и учебных пособий по казахской 

литературе.

Сегодня  Серик  Кирабаев  –  член  Президиума  Комитета  по 

Государственным  премиям  в  области  литературы,  искусства  и 

495

архитектуры. Под его председательством проходят защиты кан-

дидатских и докторских диссертаций по пяти специальностям в 

Институте литературы и искусства им. М.о. Ауэзова. Защищают 

не только ученые Казахстана, но и стран ближнего и дальнего за-

рубежья. труд ученого отмечен высокими правительственными 

наградами  –  орденами  трудового  Красного  Знамени,  дружбы 

народов, медалями, в том числе медалью Российской Федерации 

«К  100-летию  М.  Шолохова»,  Почетной  грамотой  Президиума 

верховного Совета Казахской ССР. С.С. Кирабаев – заслужен-

ный деятель Республики Казахстан, заслуженный деятель науки 

Казахстана и Кыргызстана, иностранный член Академии образо-

вания России, академик Академии образования Казахстана.

Было бы несправедливо не сказать о семье Серика Смаило-

вича,  которая  не  только  создает  ему  условия  для  плодотворной 

работы, но и поддерживает и радует его своими научными труда-

ми и активной научно-педагогической и общественной деятель-

ностью. творческий потенциал семьи Кирабаевых очень высок. 

Супруга Серика Смаиловича – Алия Бейсенова академик нАн 

РК, доктор географических наук, профессор, организовала и воз-

главляет кафедру экологии в Казахском национальном педагоги-

ческом  университете  им.Абая.  она  активно  работает  в  области 

экологической политики. Ее перу принадлежат несколько моно-

графий,  учебники  нового  поколения,  учебные  пособия.  у  веду-

щего эколога республики много творческих планов и интересных 

задумок.

Старший сын нур Кирабаев, доктор философских наук, про-

фессор. Работает деканом факультета гуманитарных и социаль-

ных  наук  Российского  университета  дружбы  народов.  он  явля-

ется  заместителем  Председателя  ІV  Российского  философского 

конгресса  «Философия  и  будущее  цивилизации»  в  г.  Москва. 

один  из  авторов  коллективной  монографии  «Глобализация  и 

мультикультурализм». думаю, таким сыном родители вправе гор-

диться.  Как  и  младшим  Алимом,  выбравшим  путь  дипломата.  И 

внуки выбрали стезю служения народу.

За  эти  годы,  работая  плечом  к  плечу,  каждодневно  обща-

ясь с ним, мы поняли, что Серик Кирабаев вобрал лучшие каче-

ства своего народа и олицетворяет собою мудрость предыдущих 

поколений  ученых  и  целеустремленность,  пытливость  своих 

496

ровесников-современников.  Пожелаем  же  нашему  юбиляру 

крепкого здоровья, счастья его близким, осуществления творче-

ских замыслов.

жүктеу/скачать 3,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: