Ғылым ретіндегі Қазақстан тарихының мақсат, міндеттері және оны зерттеудің өзектілігі
жүктеу/скачать 491,12 Kb.
|
тарих
- Бұл бет үшін навигация:
- 132.Қаз.н «кемелденген социализмнің» дағдарысы жыл/да (1965-1985 жж.). 1965-1985жж. Қаз.ң әлеу.к-экон.қ жағдайына талдау жасап, ондағы дағдарыстық құбылыстардың мәнін және салдарын ашыңыз.
| 131.қаз.хрущев реформалары кезінде.1953 жылы наурызда Сталин қайтыс болғаннан кейін бұл ғалымдар мен жазушылар қуғындаудан құтылды. Сталиннен кейін Кеңес Одағын басқарған Хрущевтың кезінде де Қ-ң саяси жағдайы жақсы болмады. Көп жыл Қ. партия ұйымын басқарған Шаяхметов орнынан алынып, оның орнына Респ. халқының пікірі сұралмастан орталықтың тағайындаған адамдары қойылды.Респ/ны 1954-1955 жж. Пономаренко, 1955-1956 жж. Брежнев, 1956-1957 жж. Яковлев, 1957-1960 жж. Беляев, 1960-1962 жж. Қонаев, 1962-1964 жж. Юсуповтар басқарды. Кеңес одағын Хрущевтың басқарған жж Оңт Қ/ң 4 ауданы көрші Өзбекстан Респ-на берілді. Қ-ды Юсупов басқарған жылдары Алматы және Талдықорған обл-ң жерінде ұйғыр автономиясын құрып, астанасын Алматы қаласы ету әрекеті жасалды. Солт-гі 5 обл-тан тың аймағын құрып, Ресейге қосу, Маңғыстау обл-н Түрікменстанға беру әрекеттері жасалды. Бұл әрекеттерге сол кездегі Қазақ ССР жоғарғы Кеңесінің төрағасы Жұмабай Тәшенов қарсы шықты. Осы әрекеті үшін ол орнынан алынды. 1964 жылы қазан айында Хрущев орнынан түскеннен кейін бұл әрекеттер іске аспай қалды.1964 жылдан Қ. Компартиясын қайта басқарған Д. А. Қонаев 1972 жылы Өзбекстанға берген 4 ауданның екеуін қайтарып алды, ал екі аудан, 500 мыңға жуық мал сол күйінде Өзбекстанда қалып қойды.1949 жылы 29 тамызда Семей өңірінде ядролық зарядты тұңғыш сынау өткізілді. 1949-1963 жылға дейін жер үстіне 113 жарылыс жасалды. 1964 жылдан бастап 1989 жылға дейін жер астында 343 сынақ жасалған. Бұның барлығы полигонға жақын тұратын халықтарға өте үлкен зардабын тигізді. Кеңес Одағы коммунистік парт-ң орталық комитетінің 1954 жылғы ақпан-наурыз пленумында Қ/да, Сібірде, Оралда, Қиыр Шығыстың кейбір аудандарында жаңа тың жерлерді игеруге шешім қабылданды.Қ.ғы тың жерлерді игеру ғылыми түрде зерттелмей өте асығыс жүргізілді. Тың игергеннен кейін Қ. 6 рет Отан қоймасына 1 миллиард астық берді. Бірақ бұл миллиардтар шын мәнінде ауа райы қолайлы жж ғана алынды. 1954-1960 жылдары Қ.да 25 миллион гектар жер жыртылды, кейінгі жж оның мөлшері 35 млн. жеткізілді. Ғылыми түрде зерттелмей асығыс түрде көп мөлшерде жердің жыртылуы салдарынан 9 млн.-ға жуық жер жартылай сондай-ақ толығымен эррозияға ұш/ды. Респ/ң ежелгі халқы – қазақтарды тыңды игеруге шақыру назардан тыс қалды. 1954-1958 жылдары Ресейден және Украинадан 640 мың адам әкелді, кейінгі жж олардың саны 1,5 млн.-ға жетті. Бұл респ/ң демографиясына үлкен өзгеріс әкелді. Қазақтар өз жерінде азшылық болып 1962 жылғы санақ бойынша республика халқының 29%-тін құрады.Сонымен бірге Қ/ң геог/қ жағдайы да үлкен өзгеріске ұшырады. 1954-1964 жж ішінде тың өлкесі құрамына енген бес облыста 200-ден астам селолық және ауылдық кеңестердің аттары орыс тіліне өзгертілді. Жалпы республика бойынша 3500 елді мекендердің жер-сулардың аттары өзгертілген.Мал жайылымдық жерлер азайды. Жылқы 3 есе, түйе 5 есе азайды. Тыңды игеру жж солт обл.рда 700-ге жуық қазақ мектептері жабылды. Бұл қазақ тілінің дамуына үлкен зиянын тигізді. Бір мезгілде шет жақтардан өте көп адамның келуіне байланысты, оларға дер кезінде жағдай жасалмады. Соның салдарынан 1959 жылы Теміртау қаласында үлкен ереуіл болды. Ереуілдің себебі тамақтың сапасыздығы, ешқандай дұрыс жағдайдың жасалмауы болды. Ереуілге шыққан халыққа қарсы армия күштері жіберіліп, ереуіл үлкен қан төгіспен басып тасталынды.
132.Қаз.н «кемелденген социализмнің» дағдарысы жыл/да (1965-1985 жж.). 1965-1985жж. Қаз.ң әлеу.к-экон.қ жағдайына талдау жасап, ондағы дағдарыстық құбылыстардың мәнін және салдарын ашыңыз. ХХ ғ. 70ж басында 60-шы ж ортасында басталған экон.қ реформаның қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыруға бағытталған бастапқы идея\ы бұрмаланып және көп ұзамай реформаны жүргізу тоқтатылып, тарихымыздағы тоқырау кезеңі басталған болатын.“Тоқырау” кезеңі дейтін 1971-1985ж аралығында Қ-н экон.ы бұрынғысынша техникалық прогреске қабілетсіз, қарабайыр әдіспен дамыды. Бұл жыл\ы өнеркәсіпті өркендетуге 40,8млрд. сом немесе халық шарую.а бөлінген барлық қаржының 32% жұмсалды. 15ж ішінде өнеркәсіп өнімінің жалпы көлемі 2 есе, ал машина жасау, химия өнеркәсібі сияқты салаларда 3 еседен астам артты. Энергетикада электр қуатын өндіру одан әрі шоғырланып, орталықтандырылды. 1975ж респ.ң барлық кәсіпорын\ы дерлік бір орталықтан энергиямен жабдықталды. Шевченко қаласында шапшаң нейтронға негізделген дүние жүзіндегі аса ірі атом реакторы жұмыс істеді. Машина жасау және металл өңдеу саласындағы өсудің жылдық орташа қарқыны 12%-ке жетті. Бұл көрсеткіш\ 10шы ж\е 11ші бесжылдықтарда да кеміген жоқ. 1980ж дейін 250-ге жуық кәсіпорын, ірі өндіріс\ мен цех\ іске қосылды, өндірістің жаңа сала\ы пайда болды. Өндірісті жоспарлауда кемшілік\ орын алды, жаңа өндірістік қуат\ кешігіп іске қосылды. Еңбек тәртібін бұзушылыққа жол берілді, ғылым мен техниканың жетістік\і өндіріске жеткілікті дәрежеде тез енгізілмеді. 1981-1985ж Қ-да әртүрлі министрлік\ мен відомство\дың жоспар\ы 300-ден астам рет өзгертілген. Күрделі құрылыс\да бітпеген объекті\ саны өсті, жоспарлы құрылыс\дың орнына жоспардан тыс көптеген құрылыс\ салынды, қосып жазу, құрылыс матеріал\ын талан-таражға салу көбейді. 70ж құрылыста бригадалық-мердігерлікті дамыту қозғалысы басталды. Оның негізінде жұмысшы\дың өндірісте қор\ды пайдалануда тәртіп орнату, еңбекақы төлеуде теңгермешілікті жою, неғұрлым көбірек дербестік алу жолындағы ұмтылысы жатқан еді. Бригадалық мердігерлікті сөз жүзінде бәрі қолдады және насихатттады, ал іс жүзінде мердігерлік әдіс көптеген нұсқау\ арқылы жоққа шығарылды. Бұл кезде Қ-да экон.ны дамытуда интенсивті жолға көшу және ғылыми-техникалық прогресті өрістетуге бағыт алынды. Қызықты идея\ мен ұсыныс\ аз болған жоқ, жаңашыл\ мен өнертапқыш\дың саны көбейді, тек 1981-1985ж жаңашыл ұсыныс\ берген автор\дың саны 818,8 мың адамға жетті. 1960ж респ.да 879 совхоз бен 1355 колхоз болса, 1985ж колхоз\ есебінен совхоз\ саны 2140-қа өсіп, 388 колхоз қалды. Сөйтіп, меншіктің кооперативтік-колхоздық түрінің үлес салмағы едәуір төмендеді. Бірақ, осыған қарамастан колхоздық меншіктің одан әрі жетілуін байқауға болады. 1971-1985ж совхоз\дың өнімі көбеймей бір орында тұрып қалса, колхоз\да ол орта есеппен 200 мың сомға дейін өсті. Мал шар.ның жем-шөп базасы нығайтылды, жем-шөптік дақыл\ егілетін алқап\ ұлғайтылды. Дегенмен мұның барлығы тек экстенсивтік шар.қ негізінде іске асырылды. Атап айтқанда, жемшөптік дақыл\ егілетін алқап\ 8ші бесжылдықтағы 6678,4 мың гектардың орнына ІХ бесжылдықта 8824,6 мың гектарға дейін жеткізілді. 1985ж жоспарланған 50 млн. қойдың орнына тек қана 35 млн. қой болды. Оған шопанның ауыр еңбегіне немқұрайлы қарау, малды күтіп бағудағы қазақтың еңбек дәстүрін елемеу, халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан, сыннан өткен технологиясының жоғалып кетуі үлкен әсерін тигізді.Бір айтып кететін жағдай, бұл жыл\ы мал шар.ын өнеркәсіптік негізге көшіру басталдыБірақ, осы жыл\да ауыл шар.ында келеңсіз жадай\ қалыптаса бастады. Мал ауру\ы көбейіп, нәтижесінде мал саны азайып кетті. Азық-түліктік астық өндіру жөнінен одақта алдыңғы орын\дың біріне шыққан респ жыл сайын жемге арнап басқа жер\ден миллиондаған тонна астық сатып алып отырды. Мұнда ауыл шар.ы өнім\ін өңдеу, сақтау, халыққа сату ісі сұранысты қанағаттандырмады. Көліктің, елеватор\дың, қойма\дың жетіспеушілігінен, жолдың нашарлығынан жыл сайын жиналып алынған өнімнің 20%-тен 40%-ке дейінгісі ысырап болды. Ауыл тұрғын\ының еңбегі тиісінше бағаланбай, олар қала\ға, басқа жақ\ға көшіп кетуге мәжбүр болды. Аграрлық сектор саласында енгізілген жаңа сатып алу бағасы көбінше өнімнің өзіндік құнын ақтамады. Зиянмен жұмыс істейтін шар\дың саны артты. Егер 1970ж ондай шар.к\дың үлес саны совхоз\дың 26%-ін, колхоз\дың 4%-ін қамтыса, 1985ж совхоз\дың 53% , колхоз\дың 49% зиянмен жұмыс істеді. Ауыл, село еңбекші\іне еңбекақы төлеуде теңгермешілік күшейді, адам\ көбінесе ақшаны жұмыстың нәтижесі үшін емес, жұмысқа шыққаны үшін алды. Еңбекте ақы төлеу оның өнімділігінің өсуінен басып озды.Респ.ның жергілікті жер\індегі ауыл шар.ы өндірісін ұтымды ұйымдастыру, оның тиімділігін арттыру бағытындағы кейбір ізденіс\ басшы орган\ тарапынан қолдау таппады. 80-ші ж басында жүргізілген сансыз көп қайта құру\, експеримент\, бағаның, интеграция мен мамандандырудың жаңа түрлерін және т.б. енгізу ауыл шар.ның берекесін кетірді. Одан болдырған ауыл шар.ы қатаң әкімшілік бақылауға алынып, аяғында келіп дағдарысқа ұшырады. Істің жағдайын жаңа шешім\ қабылдау жолымен өзгертуге тырысу елеулі нәтиже бермеді.ХХ ғ. 70 ж\е 80 ж. 1ші жартысында Қ.да халықтың әлеу.к жағдайын көтеруде бірсыпыра істер атқарылды, жұмысшы\ мен қызметші\дің орташа айлық табысы едәуір өсті. 70-ж І-ші жартысында халық шар.ның өндірістік сала\ында жаңа еңбек ақы белгіленді, ең төменгі жалақы 70 сомға жеткізілді. Колхозшы\дың кепілді еңбек ақысы көбейді, халықтың төмен айлық алатын\ы орташа айлық алатын\ дәрежесіне көтерілді. Осы жыл\ы халықты қоғамдық тұтыну қоры есебінен қамтамасыз ету біраз жақсарды. Оның едәуір бөлігі жәрдем, зейнетақы және стипендия төлеуге, тегін білім алуға, денсаулық сақтауға, мәдени және тұрмыстық қызмет көрсетуге жұмсалды. 1971 ж колхозшы\ үшін де жұмысшы\ мен қызметкер\ге белгіленгендей зейнетақы белгілеу тәртібі енгізілді. 1972-1974 жж. соғыс және еңбек мүгедек\іне айлық орташа зейнетақы 33%-ке көбейтілді, ал 1975 ж. Отан соғысының мүгедектеріне қосымша жеңілдік\ енгізілді. Алайда, бұл шара\дың халықтың тұрмыс дәрежесін көтеруге ықпалы аз тиді. Өйткені мем.ң және кәсіпорын\дың бағаны көтеруі, тауар\ сапасының нашарлауы, тапшылықтың өсуі, еңбек ақы төлеудегі теңгермешілік және т.б. халықтың тұрмыс жағдайының төмендеуіне әкеп соқтырды. Оған ақшаның құнсыздануы әсер етті, тек 1970-1986 жж. құнсыздану 20%-ке өсті. Әлеу.к саладағы ең өткір проблеманың бірі тұрғын үй проблемасы болды. Халық санының өсуіне байланысты тұрғын үймен қамтамасыз ету мәселесі аяғына дейін шешілмеді, оған үй салуға бөлінген қаржының азаюы себеп болды, тұрғын үй құрылысының жоспары орындалмады. Кәсіпорын\дың ешқандай дербестігі болған жоқ. Халық шару.ы иесіздіктен, жаңа техника мен технологияны нашар енгізуден үлкен зиян шегіп жатты. Экон.қ відомство\ түріндегі орталықтың әміріне бағыну респ.дағы жағдайды одан әрі қиындата түсті. 80-ші жыл\дың ортасында респ экон.сы дағдарыс жағдайына ұшырады. жүктеу/скачать 491,12 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|