Ғылым ретіндегі Қазақстан тарихының мақсат, міндеттері және оны зерттеудің өзектілігі
Көне түрік жазуының ескерткіштері
жүктеу/скачать 491,12 Kb.
|
тарих
| 22. Көне түрік жазуының ескерткіштері. Негізінен 6-10ғ./да үлкен аймаққа таралған Көне Түркі жазу./ң ескерт/н ғалымдар 3топқа бөліп қарайды: 1)Енисей ескер./і. 2)Талас ескерт./і. 3)Орхон ескерт./і. 1. Енисей ес.не Енисей бойынан ж/е Тува, Хакас, Алтай респ.ң аймағынан ж/е Ресейдің бат сібірде орн.н Жаңасібір обл мен Ертіс бойынан таб.н жазу/ жатады. Оның қолданылған, жазылған жыл/ы 5-7ғ.ң ар.ғы. Бұл аймақтан таб.п отырған көне Түркі жазба ескерт./ң жалпы саны қазіргі кезде шамамен 150-дей. 2. Талас ес/і. Бұл аймақтағы жазу/ Оңт Қаз.н, Жетісу, Сыр бойы мен Қырғ.н аймақ/на таралған, соның ішінде көп шоғырланған жері қаз Жамбыл обл.да. Қолданылған мезгілі бірыңғай 8ғ. Ескерт./ң жалпы саны шамамен 20 шақты. 3. Орхон ес./і. Моңғолиядағы Орхон, Селенг, Тола өзен/ң бойынан ж/е Ресейдегі Минусинск ойпатынан таб.н ескерт/ жатады. Қолданылған мезгілі 7-8ғ/. Ескерт./ң жалпы саны 30 шақты. Алайда ең көлемді, ұзақ мәтінді жазба/ осы топқа жатады. Бұның ішінде тарихи құндылығы жағынан «Құтлығ қаған», «Білге қаған», «Күлтегін», «Тоныкөк», «Күлі Чор» және «Мойын Чор» ескерт./ң орны ерекше. Мойунчур ес.н Солт Монголияда 1909ж тапкан Г. И. Рамстедт. Ескерткіш "Селенге тасы" д.те.а. Мойун-чур сол кездегі үйғыр мемл.ң ханы болған. Ескерткіш мәтінінде жер-су, адам, тайпа, халык атау/ы кездеседі. Білге Қаған ес.і мен Күлтегін ес.н орыс ғалымы Н.М. Ядринцев тауып (1889), оны белгілі түркітанушы В.В. Радлов Дания ғалымы В.Томсен анықтаған әріптік жүйемен оқыды (1894). Білге Қаған ес.н А. Аманжолов, Ғ. Айдаров, т.б. ғалым/ әр қырынан қарастырып, зерттеген. Ескерткіш 2-ші Шығ Түрік қағанатының атақты қағаны — Білге қағанға арн.н. Көне түркі бітігіндегі “Білге қаған” деген сөздің мән-мағынасы — “білікті, билік-төрелікті ұстай білген, сұңғыла-білгір қаған” деген ұғымды білдіреді. Білге қаған тұсында 2-ші Түрік қағанаты терр. тұрғыдан кеңейіп бекіді, аса қуатты құдыретті империяға айналды. Бұл жайында Білге Қаған ес.де кеңінен мәлімет берілген. Ескерткіште көшпелі/дің “тәңрітекті түрік елі үшін” Бумын, Естемі, Білге Құтылық қағандары мен баһадүр, ақылгөй ер/інің “ел-жер-тірлік” тұтастығын сақтау, қорғау, болашақ ұрпаққа жеткізу жолындағы ерлік/і, мемл. ұлы істің бірегей мақсат-мүддесі шебер тілмен, тұжырымды да тиянақты түрде жазылып, тарихи оқиға/ уақыт желісімен баяндалып бәдізделген. Тәңірі күш-қуат бергендіктен, қағандық әскері бөрідей, жау/ы қойдай болды деген рухтандырғыш жол/ да мол.
жүктеу/скачать 491,12 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|