А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №6, 2010

 

266 

А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №6, 2010 

 

Ильясова Г.Т., Қамбарова У.А. Әр түрлі спорт түріне маманданған спортшылардың... 

 

 

Спорт  түріне  іріктеу  кезінде  алғашқы  кезеңдерде  ұзын  бойлы 

жасөспірімдерді  таңдайды.  Бірақ  олардың  ағзасы  аздап  қызметі  жағынан 

әлсіз,  өйткені  жүрек-қан  тамырлар  жүйесінің  дамуы  бойдың  өсуіне 

байланысты аздап қалып қояды, сондықтан тез шаршайды. Б±л жаѓдайды да 

ескеру ќажет. 

Волейболшылар  да  ұзын  бойларымен  ерекшеленеді.  Олимпиадаға 

қатысқан жеңімпаз ойыншылардың орташа бой ұзындығы 190,8 см, ал қалған 

ойыншылардікі 185,5 см. Алдыңғы қатардағы ойыншылар ұзын бойлы және 

дене  бітімінің  үйлесімділіктері  аздап  бұзылған.  Себебі  жұмыс  атқаратын 

қолдың  бұлшық  еттері  біржақты  гипертрофияға  (б±лшыќ  еттіњ  жуандауы)  

ұшырайды,  сколиоз  және  кеуде  кифозы  пайда  болады.  Спорттық  іріктеу 

кезіндегі құрылымдық критерийлері баскетболшылар сияқты.  

Футболшылар  ұзын  бойымен  онша  ерекшеленбейді.  Дене  өлшемдері 

жағынан  ең  ірілері  –  қақпашылар,  орташалары  –  шабуылшылар.  Олардың 

ішінде барлық конституциялық типтер кездеседі, ең жиі кездесетіні Шелдон 

бойынша  2-6-2  немесе  3-5-3  яғни,  мезоморфты,  аздап  эндо  немесе 

эктоморфты  аралас.  Футболшылар  тотальді  дене  өлшемдері  бойынша 

спортпен айналыспайтындардан айырмашылығы болмайды. Спорттық іріктеу 

кезінде тек дене өлшемдерін ғана емес, төзімділік, ептілік және жылдамдық-

күш сапасының көрсеткіштерін де ескеру керек [3.305].  

Спорттыќ  к‰рес  түрінде  спортшыларды  дене  салмағы  бойынша 

топтарға бөледі, бірақ бой ұзындығын  да ескеру қажет. Бойдың ұзын болуы 

күресшілерге белгілі бір артықшылықтар береді, әсіресе ауыр салмақта. Бірақ 

бой өскен сайын салмағы артып, абсолютті бұлшық ет күші жоғарылайтынын 

жєне  салыстырылмалы күштің азаятындығын ескеру қажет.  

Егер  күресшілерді  спортпен  айналыспайтындармен  салыстырсақ, 

күресшілердің  иығы  кең,  жамбасы  қушық,  қол  ±зындыѓы  қысқалау.  Дене 

пропорциясы  салмақ  категориясына  байланысты:  бойы  ұзын  күресшілердің 

88%-ы  гигантты  типке,  52  кг-ға  дейінгі  салмақтағы  спортшылардың  69%-ы 

стифроидты және гипостифроидты типтерге жатады.  

Күресшілер Шелдон  бойынша  дененің  мезоморфты  компонентіне  аздап 

эктоморфты  типке  жатады.  Күшті  күресшілерді  баллмен  бағалау  келесі 

нәтижелерді  береді:  3-5-4.  Бунак  классификациясы  бойынша  күресшілердің 

конституциясы  бұлшық  етті  және  бұлшық  етті  –  құрсақ  типке  жатады. 

Әртүрлі салмақтағы күресшілердің дене салмағының бұлшық етті компоненті 

бәрінде бірдей 48%. Жеңіл салмақтағы спортшылардың май компоненті 8,8%. 

Ал ауыр салмақтағы спортшыларды 15,2%-ды құрайды. Осыған байланысты 

дененің  меншікті  салмағы  ауыр  салмақтарда  төмен,  ал  жеңіл  салмақтарда 

жоғары болады.  

Ауыр  атлет  спортшылардың  бойы  орташа,  салмағы  ауырлау,  кеуде 

шеңбері  кең,  жамбасы  қушық  болып  келеді.  Дене  өлшемдері  мен 

пропорциясы салмақ категориясына байланысты µзгеріп отырады.  

 

267 

А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №6, 2010 

 

Ильясова Г.Т., Қамбарова У.А. Әр түрлі спорт түріне маманданған спортшылардың... 

 

 

52  кг  салмақтан  110  кг-ға  дейінгі  спортшылардың  бой  ұзындығы  153,1 

см-ден 183,4 см дейін жоғарылайды. Ал кеуде шеңбері 86,8 см-ден 124,1 см-

ге дейін өседі. Бой ұзындығымен байланысты қол ұзындығы осы салмақтағы 

категорияда  онша  өзгермейді,  сәйкесінше  43,6  және  44,4%.  Аяқтың 

салыстырылмалы  ұзындығы  51,6%-дан  53,6%-ѓа  жоғарылайды.  Аяқтың 

жуандығы салмақтың өсуіне байланысты өсіп отырады.  

Ауыр салмақтаѓы спортшылардың 47%-ның дене пропорциясы гигантты 

типке, 40%-ы парагормонидты типке, ал орташа салмақтағы спортшылардың 

40%-ы  парагормоноидты,  13%-ы  гигантты  типке,  жеңіл  салмақтағы 

спортшылардың  59%-ы  стифроидты  типке,  14%-ы  гипострифоидты  типке 

жатады. Сонымен барлық ‰ш салмақтағы спортшыларға кең иықтылық тән.  

Конституция  типі  Шелдон  бойынша  3-7-1  немесе  2-7-2  болып 

бағаланады,  яғни  мезоморфты  типке  жатады.  Әртүрлі  салмақтағы 

спортшылардың бұлшық етті компоненті дене салмағының 50%-ын құрайды, 

әсіресе 100 кг-ға дейінгі салмақта оның үлкен маңызы бар. Ауыр салмақтағы 

спортшыларда  май  компоненті  көбірек.  Ал  спортшылардың  спорттық 

дәрежесі өскен сайын, май компоненті азая түседі.  

Қазақстандағы  зерттеулер  бойынша  жеңіл  салмақтағы  спортшыларда 

бұлшық ет дене салмағының 48,3%-ын, май ұлпасы 9%-ды құрайды, ал ауыр 

салмақтарда 58,4%-ды және 22,2%-ды құрайды.  

Боксшылар денесінің тотальді өлшемдері олардың салмақ категориясына 

байланысты.  Ең  төменгіден  жоғары  салмақ  категориясына  қарай  бой 

ұзындығы  158,5  см-ден  184,7  см-ге  дейін  өзгереді.  Боксшыларда  басқа 

жылдамдық-күш 

және 

төзімділікке 

негізделген 

спорт 

түрлерімен 

салыстырғанда аяқ-қол ұзындығы салыстырылмалы түрде жоғары болады.  

51  кг  салмаққа  дейін  дене  пропорциясының  5  типі  де  кездеседі 

(гигантты, паратейноидты, парагормоноидты, стифроидты, гипострифоидты). 

60  кг  дейінгі  салмақта  көбі  парагормоноидты  және  гигантты  типке,  біразы 

стифроидты типке жатады. 67 кг дейін салмақта парагормоноидты, гигантты 

тип  жиі  кездеседі.  75  кг  дейінгі  салмақта  гигантті  тип  жиі,  ал  75  кг-нан 

жоғары салмақта тек гигантты тип кездеседі.  

Осыған  байланысты  боксшылар  кең  иықты,  аяқ-қол  ұзындықтары  ұзын 

және  орташа,  жамбасы  жалпақ  немесе  орташа  болып  келеді.  Боксшыларда 

буын  қозғалғыштығы  жоғары,  әсіресе  шынтақ  және  жамбас-сан  буынында. 

Жеңіл  салмақтан  ауыр  салмаққа  қарай  абсолютті  бұлшық  ет  күші 

жоғарылайды, ал салыстырылмалы күші әр 1 кг салмаққа 7,4 кг-нан 6,8 кг-ға 

дейін азаяды.  

Спринт (қысқа қашықтыққа жүгіретіндер) спортшылардың бойы 200-400 

м-ге  жүгіретіндерге қарағанда  қысқа болып  келеді. Д.Таннердің  көпжылдық 

зерттеулеріне  сүйенсек,  әртүрлі  қашықтыққа  жүгірушілердің  тотальді 

өлшемдерінің ерекшеліктері келесі түрде болып келеді: ең ұзын бойлылар  – 

кедергілі жолмен және 100 м-ге жүгірушілер (184 см), 400 м-ге  

 

268 

А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №6, 2010 

 

Ильясова Г.Т., Қамбарова У.А. Әр түрлі спорт түріне маманданған спортшылардың... 

 

 

жүрігушілерде  орта  есеппен  180  см,  800  м-ге  –  178,5  см,  1500  м  –  178  см, 

5000 м - 173 см, ал 10 000 м-де 172 см, марафоншыларда – 167 см.  

Қашықтық  артқан  сайын  бойдың  ұзындығымен  қатар  дене  салмағы  да 

азаяды:  401  г/см-ден  320  г/см-ге  дейін.  100  және  400  м-ге  жүгірушілердің 

дене салмағы орта есеппен 70 кг-нан асады, ал марафоншыларда 4,5 кг-нан 10 

кг-ға дейін аз, яғни 60-65 кг.  

Жеңіл  атлетикада  спорттық  нәтижеге  дененің  тотальді  өлшемдері  ғана 

емес,  оның  бөлімдерінің  бір-бірімен  арақатынасы  да  әсер  етеді.  Қысқа 

қашықтыққа  жүгірушілер  үшін  аяқтың  тұлғаға  шаққандағы  көрсеткіші 

жоғары болғаны тиімді. Мысалы, атақты Спринт В.Борзовтың бұл көрсеткіші 

55%-ға  тең,  ал  спринтерлерге  тән  орташа  көрсеткіш  49%,  секірушілерде  – 

51,5%,  ал  жаяу  жүрушілерде  –  48%.  Жеңіл  атлеттердің  конституциясы 

Шелдон бойынша мезоморфты типке жатады.  

Лақтырушылардың  спорттық  нәтижесі  бұлшық  ет  күшімен  рычаг 

ұзындығына  байланысты  екені  мәлім.  Сондықтан  олардың  бұлшық  еттері 

жақсы  дамыған,  күшті  болып  келеді.  Қол,  аяқтары  ұзын,  иықтары  мен 

жамбастары жалпақ.  

Гимнастар орта бойлы болып келеді: 159 см-ден 165 см-ге дейін. Кеуде 

қуысы  жақсы  дамыған,  әдетте  тым  биік  не  аласа  бойлылар  халықаралық 

мамандар  ішінде  кездесе  қоймайды.  Дене  бітімінің  ерекшеліктері:  дене 

тұлғасы  аяқ-қолдарына  қарағанда  қысқарырақ,  аяқтары  жіңішке,  жамбасы 

тар, сан шеңбері қысқа болады. Гимнаст қыздарға да осы ерекшеліктер  тән, 

сондықтан оны маскулинизация, яғни ерлерге тән бітім деп атайды.  

Олардың  конституциясы  мезоморфты  типке  жатады:  2-6-2,  1-7-1,  2-7-2, 

әйелдерде  –  1-4-3.  Дене  салмағындаѓы  бұлшық  еттің  үлесі  басымырақ 

болуына байланысты дененің меншікті салмағы жоғары.  

Дененің  дамуын,  оның  пішіні  мен  құрылымдық  ерекшеліктерін 

қалыптастырушы себеп шарттардың ішінде дене тәрбиесі мен спорттың орны 

ерекше.  Жүйелі  жаттығу  барысында  әр  спорт  түріне  тиімді  дене  пішіні 

қалыптасатыны  мәлім.  Оған  спорттық  сұрыптау  да  әсер  етеді.  Осыған 

байланысты  біз  жоғарыдағы  спорт  түрлерінде  қалыптасатын  дене  бітімінің 

ерекшеліктеріне  әртүрлі әдебиеттерден  мәліметтер  жинап, ±сынып отырмыз 

және  бұл  мәліметтер  спорттық  іріктеу  кезінде  басты  көрсеткіштер  болып 

табылады.  

 

ӘДЕБИЕТТЕР  

 

1.

 

Мұстафина Т.Қ. Спорттық медицина. Алматы, 1997.   

2.

 

Иваницкий М.Ф. Анатомия человека. Москва: ФиС.  1985.  

3.

 

Детская спортивная медицина. Под ред. Тихвинского С.Б., Хрущева С.В. М.Медицина, 1991.   

 

 

 

 

269 

А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №6, 2010 

 

 

З.Б.МЫРЗАЛИЕВА 

врач спортивной медицины 

Южно-Казахстанский Областной врачебно-физкультурный диспансер  

 

СРАВНИТЕЛЬНАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА СОЦИАЛЬНО-ГИГИЕНИЧЕСКИХ 

ФАКТОРОВ УСЛОВИЙ И ОБРАЗА ЖИЗНИ СПОРТСМЕНОВ-ПОДРОСТКОВ 

 

Бұл  мақалада  Шымкент  қаласы  балалар-жасөспірімдер  спорт  мектебіндегі  жасөспірім 

спортшылардың  әлеуметтік-гигиеналық  жағдайы,  жанұялық  жағдайының  жасөспірімдердің 

денсаулығына  әсер  етуі,  тамақтану  заңдылығының  бұзылуы,  санитарлық  гигиеналық  күйі  және 

жеке бас гигиенасы заңдылықтарын ұстанбауы анықталып, зерттелді. 

 

Social–hygienic life standards of teenager -sportsmen of Shymkent Olympic reserve school, which has 

influence on teenagers health in the family, such as nutritional disorders, ignoring sanitary and hygienic 

rules of the family and ignoring personal hygienic rules have been studied in this article.   

 

Целью 

нашего 

исследования 

является 

изучение 

социально-

гигиенических  факторов  условий  жизни  влияющих  на  достижение  высоких 

результатов у спортсменов – подростков.  

При изучений жилищно-бытовых условий, материального положения  и 

состава  семей  высококвалифицированных  спортсменов  подросткового 

возраста  (ВКСПВ)  установлено,  что  81,9  %  семей  живут  в  отдельных 

квартирах, жилая площадь на одного члена семьи составляет от 5 до 12 кв.м и 

более. Отдельная комната есть у 86,4% подростков. По вышеперечисленным 

данным различия между группами статистически незначимы, p>0,05 [1, 2]. 

Воспитывается  в  полных  семьях  72,5%  ВКСПВ.  Около  1/3  подростков 

является единственным ребенком в семье, 13,5% - из многодетных семей (три 

и более ребенка). В группе сравнения доля подростков из многодетных семей 

составила 5,5%,  p =0,004. 

При сравнительном анализе среднемесячного дохода семьи установлены 

статистически  достоверные  различия  в  крайних  группах  материальной 

обеспеченности: доход выше прожиточного минимума показали 36,4% семей  

спортсменов  и  52,8%  школьников,  доход  ниже  прожиточного  минимума  в 

семьях спортсменов отметили в 2 раза чаще, чем в семьях школьников (18,5% 

против 9,2%). 

Семейную обстановку, как благополучную отметили 72,5% опрошенных 

спортсменов,  в  13,5%  семьях  есть  инвалиды  и  тяжелобольные,  14,0%  семей 

считает  себя  конфликтными.  Разница  с  группой  сравнения  статистически 

незначима.  

Образование  родителей  в  обеих  группах  высшее  или  среднее 

специальное в 98,0%. 

Изучив  характер  питания  в  семьях,  отметили,  что  основные  продукты 

питания  (мясо,  рыба,  молочные  продукты,  фрукты,  овощи,  хлебобулочные 

изделия) подростки- спортсмены имеют к столу ежедневно в 54,5% семей, 4-

5 раз в неделю – в 32,0% семей, 1-2 раза в неделю – в 13,5% семей. При этом  

 

270 

А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №6, 2010 

 

Мырзалиева З.Б.

 

Сравнительная характеристика социально-гигиенических факторов

 

условий... 

 

 

режим  питания  детей  строго  соблюдают  лишь  18,2%  родителей.  Несколько 

раз  в  неделю  31,5%  спортсменов  основной  группы  допускают  питание  в 

сухомятку, а 4,1% питаются так ежедневно. По вышеперечисленным данным 

различия с группой сравнения статистически незначимы, p>0,05 . 

При    анализе  сведений,  касающихся  соблюдения  санаторно-

гигиенических правил в семьях спортсменов выявили, что влажную уборку в 

помещении, где проживает подросток, ежедневно делают 18,5% родителей, 3-

4  раза  в  неделю  –  36,4%  родителей.  В  остальных  семьях  влажная  уборка 

проводится 1 раз в неделю. Проветривается помещение несколько раз в день 

в 59 % семьях спортсменов, 1 раз в день – в 22,7% семьях. Не каждый день 

проветривают  квартиру  18,3%  семей.  По  вышеперечисленным  данным 

различия с группой сравнения статистически незначимы, p>0,05 . 

Гигиену  тела,  полости  рта,  одежды,  обуви,  постели  регулярно  и 

самостоятельно  выполняют  90,1%  подростков  спортсменов,  а  9,8%  делают 

это  под  контролем  родителей.  В  группе  школьников  контролировать 

гигиенические навыки родителям приходится в 20,1% случаях, p=0,02 . 

Чистят  зубы  два  раза  в  день  42,8%  высококвалифицированных 

спортсменов подростков, половина опрошенных чистит зубы один раз в день, 

а  5%  спортсменов  чистит  зубы  не  каждый  день.  При  этом  меняют  зубную 

щетку  всего  один  раз  в  год  10,0%  спортсменов,  в  группе  школьников  все 

опрошенные меняют зубную щетку 3-4 раза в год, p=0,000 [2]. 

Закаливающие  процедуры  дома  регулярно  практикуют  только  в  10,4% 

семьях спортсменов и 10,1% семьях школьников, p>0,05 . 

Считают,  что  их  ребенок  не  курит  100%  родителей  обеих  групп. 

Уверены,  что  подросток  знает  вкус  алкогольных  напитков  4,5%  родителей 

спортсменов и 9,6% родителей школьников, p=0,03 . 

При  анализе  режима  дня  подростков  основной  группы  выявили,  что 

достаточный сон в будни от 8 до 10 часов имеют 76,1% спортсменов, менее 8 

часов спят 23,9%. В группе школьников менее 8 часов спят 5,5% подростков, 

различия статистически значимы,  p=0,000 . 

На  свежем  воздухе  3  и  более  часа  в  день  проводят  66,6%  спортсменов, 

менее  2  часов  в  день  –  14,3%  спортсменов,  разница  с  группой  сравнения 

незначима,  p>0,05 . 

Свободное  время  подростки  основной  группы  предпочитают  проводить 

на  улице  (52,3%),  за  компьютером  (23,8%),  смотреть  телевизор  (14,3%).  В 

день за экраном телевизора или компьютера от 1 до 2 часов проводят 47,6% 

высококвалифицированных спортсменов подростков, 3-4 часа -28,5%, а 9,5% 

находятся  у  экранов  более  4  часов  в  день.  Различия  с  группой  сравнения 

статистически незначимы,   p>0,05 . 

Кроме  занятий  спортом,  дополнительно  посещают  музыкальную, 

художественную школу или занимаются иностранными языками только 8,6%  

 

271 

А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №6, 2010 

 

Мырзалиева З.Б.

 

Сравнительная характеристика социально-гигиенических факторов

 

условий... 

 

 

подростков  основной  группы.  В  группе  сравнения  таких  подростков  20,1%   

p=0,000 . 

Школьники в два раза чаще, чем спортсмены выезжают за город с семьей 

в  выходные  дни  (60,0%  против  33,3%),  среди  семей  спортсменов  10,8%  не 

отдыхают за городом в выходные совсем, p=0,000 . 

Считают  что  состояние  здоровье  ребенка  отличное  53,2%  родителей  с 

подростков  спортсменов,  остальные  уверены,  что  ребенок  чувствует  себя 

хорошо. При этом жалобы на дискомфорт самочувствия предъявляют 97,6% 

подростков.  Родители  школьников  более  объективны  в  оценке  состояния 

здоровья  детей:  20,2  %  считают  состояние  здоровья  удовлетворительным, 

50,0%  -  хорошим  и  только  29,8%  уверены,  что  самочувствие  ребенка 

отличное.  При  этом  жалобы  на  состояние  здоровья  предъявили  61,9% 

школьников. 

Контролируют  соблюдение  режима  дня  своих  детей  80,9%  родителей 

спортсменов и 98,2% родителей школьников. Не интересуются распорядком 

дня детей 19,1% родителей спортсменов,  p=0,000 . 

Таким  образом,  ведущими  факторами,  влияющими  на  состояние 

здоровья  подростков  в  семье  выявлены:  нарушение  режима  питания, 

несоблюдение  санитарно-гигиенических  правил  жилища,  невыполнение 

гигиены тела, полости рта, одежды, обуви, постели, нарушения режима сна, 

отдыха 

и 

пребывания 

на 

свежем 

воздухе. 

Родители 

высококвалифицированных  спортсменов  подростков  меньше  проводят 

времени  с  детьми  и  хуже  осведомлены  об  их  состоянии  здоровья,  чем 

родители школьников. 

 

ЛИТЕРАТУРА 

 

1.

 

Бальсевич  В.К.,  Лубышева  Л.И.    Спортивно-ориентированное  физическое  воспитание: 

образовательный и социальный аспекты //«Теория и практика физической культуры» 2003. -№5 

– С.19-22. 

2.

 

Дидур  М.Д.,  Основные  проблемы  спортивной  медицины  на  современном  этапе/  Данилова-

Перлей  В.И.  //Состояние  и  перспективы  развития  медицины  в  спорте  высших  достижений 

«СпортМед 2007» материалы Международной конференции «СпортМед 2007» (г. Москва 24-25 

ноября 2007 г. –М. Физическая культура, 2007. -С. 95-96.  

       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

272 

жүктеу/скачать 5,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: