А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009

32 
 
 
 
(мылтық  ұстап,  оқ  ату,  граната  лақтыру)  қалайды.  Себебі  соғыс  туралы 
теориялық  та,  практикалық  та  білімі,  сауаты  жоқ  автордың  соғыс  өмірі 
туралы шынайы туынды жаза алады дегенге сенімсіздікпен қарайды. Әрине 
Баукеңнің бұл тұжырымдарының дұрыстығына ешқандай дау тумаса керек. 
«...  нағыз  жазушы  –  адам  жанының  инженері  ең  алдымен,  адам  жанының 
конструкциясын  өте  жақсы  білуі  керектігі  табиғи  нәрсе,  адам  жанының 
конструкциясы  соғыста  –  ұрыс  кезінде,  адам  бойындағы  барлық 
қасиеттердің ең бір қауіпті сын сағатқа түскен кезде өзінің барынша айқын  
жан-жақты көрінісін табады. Демек, жөні түзу бір нәрсе жасау үшін жазушы 
бұл  тақырыппен  ауыруға,  оны  бастан  өткеруге  тиіс,  немесе  егер  осылай 
айтуға  болса,  осы  тақырыпқа  толғатуға  тиіс»  [3.227].  Бала  көтерген  әйел 
сынды  жазушы  шығармамен  толғатып,  ауырмағанда,  бүге-шүгесіне  дейін 
бойына  сіңірмегенде  жақсы  дүние  тумайтынын  дөп  басқан  Баукең  соғыс 
тақырыбында жазылған орыс әдебиетінің 60 пайызы жарамсыз деп таниды, 
тіпті  өзінің  баяндауы  бойынша  жазылған  А.Бектің  екінші  кітабын  шала 
жансар,  нашар  туынды  екендігін  айтады.  Майданнан  1942  жылдың  17 
қарашасында  М.Әуезовке  жазған  хатында  «Намыс  гвардиясын»  сын 
талқысына  салып,  шебер  жазушының  соғыс  тақырыбында  жіберген 
кемшіліктерін  тайға  таңба  басқандай  етіп  көрсеткен.  Соғыс  жылдарында 
Б.Момышұлы  жазушы  А.Бекпен  бірігіп  Москва  үшін  болған  шайқастар 
жөнінде  көркем  шығармалар  жазды.  Баукең  өзінің  айтуы  бойынша 
«материалды  жазбаша  және  ауызша  түрде  баяндап  беруші,  жабдықтаушы» 
болған. Жалпы А.Бек пен Б.Момышұлы бұл кітаптардың авторы – соғыс деп 
атауды  жөн  көреді,  яғни  қос  автор  бұл  шығармаларды  жазу  барысында 
мейлінше  соғыс  шындығына,  әскери  өмірдің,  ұрыстардың  табиғатына 
алшақтамауды дұрыс деп таниды. Баукең А.Бектің алдына да қатаң талаптар 
қояды,  жазушы  ол  талаптардан  кейде  шығып  жатса,  кейде  шындықтан  ауа 
жайылатын тұстары да бар болатын. Баукеңнің мақсаты жауынгердің қолына 
тек соғыс тақырыбында жазылған көркем қиялдан туған қызықты дүние ғана 
емес, соғысты, соғыс және өмір шындығын тануға жол ашатын соғыс туралы 
оқулық  деңгейіндегі  көркем  дүние  болатын:  «...кез  келген  кітаптың  басты 
мақсаты  –  ағарту.  Кітап  жазу  үшін  жазушы  жазатын  саласы  бойынша  ең 
білімді адам болуы қажет. Тақырып әскери тақырып екен – кітап авторының 
мақсаты оқушыларды әскери өнермен ағарту болмақ, міне сондықтан да мен 
бұл  кітап  әскери-ағартушылық  сипаттағы  шығарма  деп  ерекше  көңіл 
аударуым  сондықтан,  менің  Бектен  оның  кітабының  роман  емес,  әскери 
ағартушылық  құрал  болуын  талап  етуім  сондықтан  еді.  Мені  дұрыс 
түсінулеріңізді сұраймын. Мен үстіне сұр шинель киген солдаттарға арналып 
жазылған  бір  жақты  әскери  кітапты  емес,  ұлтты  тәрбиелеу  мақсатын 
көздейтін, яғни бірінші командир бұл ана және бірінші солдат – бұл құндақта 
жатқан  нәресте,  ата-ананың  берген  жақсы  тәлім-тәрбиесі  –  жауынгерлік 
қасиеттерді  тәрбиелеудің  негізі  болып  табылатынын  ашып  көрсететін  
көпшілік  оқырманға   арналған   кітапты   талап   етемін»  [3.86].  
 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
Кенжеғараев  Н. Б.Момышұлы және әдебиет теориясы мәселелері 
 

33 
 
 
Баукеңнің  осы  ойлары  батырдың  көркем  өнердің  табиғатын,  функциясын, 
эстетикалық, тәрбиелік мәнін өте терең білгендіктен туындап отыр. Осындай 
ойлары  үшін  кезінде  Шкловский  сынды  ғалымдар  тарапынан  сындар  да 
айтылған болатын. Бірақ та Баукең майдан шебінде өзі көзбен көріп жүрген 
шындықты бейнелеуді соғыста қаза тапқан барлық сарбаздардың алдындағы 
қасиетті борышы санай отырып «әдеби форманы стильдік тәсілмен» құрбан 
етуге барғандығын айтады.  
Ұлы  Отан  соғысы  кезінде,  соғыстан  кейінгі  кезеңдерде  соғыс 
тақырыбында 
жазылған 
шығармалардың 
көш 
басында 
А.Бектің 
шығармалары  тұратыны  жайдан-жай  емес.  Ол  шығармалардың  мұндай 
бағаға  ие  болуына  Баукеңнің  үлесі  мол  деп  айтсақ  болады.  Кәсіби 
жазушылар  соғыс  тақырыбында  тұшымды  туынды  жаза  алмай  абдырап 
қалғанда,  қан  майданда  жүріп  сана-сезімі  мен  жан-дүниесінде  зор  сілкініс 
болған  Баукең  сынды  азаматтар  шығармашылық  психологиясындағы, 
әдебиеттің  мақсаты  мен  қызметі  туралы  көп  ойланып,  жазушы  қауымға  өз 
жолдарын ұсынды. Ол жол – шындық жолы болды, Баукең ұсынған жолдың 
дұрыстығына ешкім дау айта алмады, батырдың ойларын құп алды. 
Шағын  мақала  көлемінде  Баукең  шығармашылығына  қатысты  әдебиет 
теориясына  қатысты  айтылған  ой-пікірлердің  бәрін  түгел  қамтып  шығу 
мүмкін  емес.  Бұл  тақырып  білікті  мамандардың  арнайы  зерттеу  нысанына 
айналуы  қажет,  көркем  әдебиеттің  табиғатына,  көркемдік  қатынас 
мәселелеріне  тиеселі  мол  дүниелерді  айтуға  болады.  Баукеңнің  көпқырлы, 
жан-жақты  табиғаты  ерекше  таңданыс  тудырады.  Адам  ақылының, 
санасының,  шығармашылық  қабілетінің  шексіз  де  таңғажайып  екендігін 
көрсетеді.  Олай  болса,  Бауыржантану  ғылымының  алдында  көптеген 
атқарылар шаруалар тұрғандығы айқын.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Қабдолов З. Сөз өнері. -Алматы: Қазақ университеті, 1992.  
2.
 
Барт Р. Избранные работы. Семиотика. Поэтика. -М.: Прогресс, 1989. 
3.
 
Момышұлы Б. Екі томдық шығармалар жинағы. –Т.1. -Алматы: Жазушы, 2004. 
4.
 
Левидов А.М. Автор – образ – читатель. -Ленинград: Изд. Ленинградского университета, 1977.  
5.
 
Бахтин М.М. Вопросы литературы и эстетики. -М.: Художественная литература, 1975. 

34 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
 
Ж.А.АГАБЕКОВА  
кандидат филологических наук, 
доцент ЕНУ им. Л.Н.Гумилева 
 
ОБРАЗ ЧЕСТНОГО РАЗБОЙНИКА 
В СРЕДЕНЕВЕКОВОЙ АРАБСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ 
  
Бұл  мақалада  ортағасырлық  араб  әдебиетіндегі  әділ  қарақшы  бейнесі  арқылы  сол  кезеңнің 
тарихи шындықтары суреттелгені нақты мысалдармен келтірілген.  
 
This article deals with the honest robber's image in the medieval Arabic Literature.  
 
Одним из наиболее распространенных положительных героев в мировой 
литературе  является  образ  честного  разбойника  –  бунтаря,  борца  за 
справедливость,  защитника  бедных,  обездоленных,  угнетенных  людей. 
Таких  героев  было  много:  справедливых  и  отважных.  Перечислим  самых 
популярных из них.  
В    литературе  и  фольклоре  Запада,  и  едва  ли  не  самый  древний  «по 
рождению»  –  бессмертный  англичанин  Робин  Гуд.  В  Словакии  бился  за 
правду  Юнак  Яношек  и  его  удальцы:  Суровец,  Ильчик.  В  Италии  –  Фра 
Дьяволо,  подлинное  имя  которого  было  Микель  Нецци.  Швейцарцы  чтят 
борца  за  освобождение  родного  края,  повстанца  Вильгельма  Телля. 
Закарпатские  крестьяне  зовут  своего  героя  Олекса  Довбуж.  В  Сицилии 
народным вожаком стал гроза феодалов Ондраш, а в Сербии – гайдук Новак. 
На  севере  Германии  в  XIV  веке  наводил  страх  на  купцов  и  богатеев  Клаус 
Штертенбекер.  У  русского  «атамана»  Дубровского  были  вполне  реальные 
прототипы.  Как  видим,  образ  честного  человека,  ставшего  под  влиянием 
жизненных обстоятельств разбойником, чтобы мстить угнетателям, издавна 
живет в фольклоре и литературе разных народов.  
Герои  подобного  плана  есть  и  в  арабской  средневековой  литературе. 
Следы  тех,  кто  послужил  прототипом  «литературно-фольклорных» 
разбойников, можно отыскать и в арабской исторической действительности. 
Среди  багдадских  купцов  ходили  рассказы  о  некоем  Ибн  Хамди  –  воре  и 
разбойнике: 
-  Слышал  я  в  Багдаде  об  Ибн  Хамди,  нападавшем  на  купеческие 
караваны… однако никогда не грабившем купца, дела которого шли плохо, 
не  обижавшего  женщин  и  не  бесчестившего  их…  много  удивительных 
историй рассказывали о нем в багдадских постоялых дворах и кофейнях. И 
вот  однажды  сподобилось  и  мне  столкнуться  с  ним  с  глазу  на  глаз…  Все 
отняли у меня он и его люди. А мне надо было какое-то свидетельство о том, 
что меня на самом деле ограбили в пути. И он сказал мне: 
-  Эй  ты,  воистину  Аллах  свидетель  тому,  что  произошло  между  мной  и 
султаном… и из-за него мы встали  на этот путь. Но, клянусь Аллахом, то, 
что  сделали  мы,  ничто,  по  сравнению  с  тем,  что  делает  султан»[1].  После 
этих  слов  Ибн  Хамди  начал  рассказывать  о  произволе,  царившем  в 
государстве,  о  продажности  и  взяточничестве чиновников, о жестокостях  
 
 
 

35 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
 Агабекова Ж.А. Образ честного разбойника в среденевековой арабской литературе 
 
 
Шерзада в Багдаде, ал-Барра в Басре и ад-Диляма в Ахвазе
1
, но что он сам не 
такой, как они…  
Купец воскликнул: «Да сохранит тебя Аллах от этого, наказывать тирана 
– нет в этом греха». На этом купец закончил свой рассказ и лишь прибавил, 
что  разбойник  приказал  вернуть  ему  половину  отнятого  и  отпустил  на  все 
четыре  стороны.  Купцу  ничего  не  оставалось,  как  удалиться  с  миром  и 
рассказывать людям о благородстве Ибн Хамди[2, 338-340 с.]. 
Таков  Ибн  Хамди  –  легендарный  вор  из  Багдада,  один  из  самых 
известных разбойников IV-го века хиджры; таким его описывает ат-Таннухи, 
таким  видит  он  свое  время.  Историки  называли  его  самым  кровожадным и 
жестоким  убийцей  четвертого  века.  Ибн  Хамди  –  любимец  багдадской 
черни,  начинал  с  носильщика  на  багдадском  базаре,  потом  постепенно 
превратился в самого знаменитого вора. Ибн Хамди сам определял купцам, 
кто сколько должен ему платить (сравните с современным рэкетом) и вскоре 
на  этом  разбогател.  Он  организовал  банду,  окружил  себя  удальцами,  среди 
которых он славился необыкновенной физической силой и хитростью. О его 
благородстве ходили легенды. 
Другие,  не  менее  громкие  и  знаменитые  личности,  также  герои 
многочисленных  историй  и  рассказов  о  ворах,  это  –  Далила-хитрица,  Али 
Зиббак и Ахмед Даниф. В X-XI вв. нередко бывало, что во главе городской 
стражи  становился  бывший  вор  или  разбойник,  вносивший  в  казну 
значительную  сумму  или  оказывавший  «покровительство»,  охраняя  купцов  
от  других  воров  и  разбойников.  Ибн  Асир  и  Ибн  ал-Масуди,  описывая 
события  416-417  гг.,  пишут,  что  в  416  г.  аййары  терроризировали  Багдад. 
Они провели много конфискаций у населения, например, с Карха (квартал в 
Багдаде)
1
 они потребовали 100 тыс. динаров.  
-  Воистину  его  ловкость  и  различные  уловки  делали  его  похожим  на 
Далилу-хитрицу и других ей подобным…, - так пишет ал-Масъуди, впервые 
упоминая  имя  Далила-хитрицы,  причем  в  контексте,  который  позволяет 
предположить, что Далила-хитрица существовала на самом деле.  
В  1052-1053  годах  по  Багдаду  прокатилась  волна  суннито-шиитских 
распрей, переросших во всеобщую смуту. «В этом страшном году случилась 
в Багдаде великая смута между шиитами и суннитами, начались беспорядки 
и  увеличилось  число  аййаров,  захвативших  власть  в  городе,  а  главарями  у 
них  были  ат-Тактаки  и  Али  Зиббак»  -  пишет  Ибн  Асир  [3,591-592  сс.]. 
Другой  исторический  текст,  принадлежащий  перу  Ибн  Ияса  (1083-1149), 
подтверждает  факт  существования  Ахмада  ад-Данифа;  описывая  события 
1486  года,  историк  пишет  о  казни  некоего  Ахмада  ад-Данифа  –  главаря 
разбойников, героя многих народных легенд и рассказов. Ибн Ияс пишет о 
нем, как о чрезвычайно опасном для государства человеке. 
Судя по историческим текстам, Али Зиббак и Далила-хитрица – жители 
средневекового Багдада, а Ахмад Даниф – каирец. Али Зиббак и Далила, по 
крайней мере, на четыре с половиной века старше своего каирского коллеги.  
 
 

36 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
 Агабекова Ж.А. Образ честного разбойника в среденевековой арабской литературе 
 
 
Тогда  как,  в  народных  рассказах  и  в  фольклоре  наблюдается  совершенно 
обратное.  Каирец  Ахмад  Даниф  превратился  в  багдадца  и  «учителя»  и 
наставника своего «младшего собрата» Али Зиббака, ставшего каирцем. Имя 
Али  Зиббака  в  народных  повествованиях  часто  связывают  с  Ахмадом  ибн 
Гулуном  –  правителем  Египта,  халифом  Харуном  ар-Рашидом  и  его 
сыновьями аль-Амином и аль-Мамуном. Однако имя или титул – «ал-азиз», 
приведенный  в  эпизоде  «О  паре  Египта»,  не  может  служить  каким-то 
историческим  показателем  или  ориентиром,  так  как  «азизом»  называли  и 
Юсуфа – одного из мамлюкских султанов (ум. в 1438 г.), и сына знаменитого 
султана  Салах  ад-Дина,  известного  в  Европе  под  именем  Саладина  (ум.  в 
1198 г.). Мы видим как расплываются во времени границы повествования об 
Али  Зиббаке.  Такую  же  путаницу  можно  наблюдать  и  с  именами  халифов. 
Если перечисленные имена египетских правителей указывают на период с IX 
по  XV  век,  то  жизнь  Али  в  Багдаде  переносит  нас  в  еще  более  раннюю 
эпоху. В Багдаде в это время правит знаменитый Харун ар-Рашид, умерший 
в 809 году, упоминаются также и имена его сыновей. 
Такую  же  картину  можно  наблюдать  и  в  сведениях  двух  историков  – 
современников:  Ибн  Барди  (ум.  1469)  и  Ибн  Ияса  (ум.  1524),  касающихся 
личности  Ахмада  Данифа.  Ибн  Барди  считает,  что  Ахмад  Даниф  и  Ибн 
Хамди – одно лицо: «Возможно Ахмад Даниф и есть Ибн Хамди  - как его 
называет  народ».  Нам  кажется,  что  точное  установление  историчности 
личностей  Ибн  Хамди,  Ахмада  Данифа,  Али  Зиббака  еще  впереди  и,  вне 
сомнения,  такая  работа  будет  проделана,  учитывая,  какую  роль  играли 
народные массы и их вожди в политической жизни средневекового Багдада. 
Наша  же  задача  лишь  проследить  трансформацию  образа:  у  историков  – 
грабителя  и  вора,  в  фольклоре  -  честного  разбойника,  и,  наконец,    в 
литературе  -  ловкого  вора,  плута  и  хитреца.  Материал,  фольклорный  и 
литературный,  нельзя  представлять  в  виде  исторического,  но  как  фольклор 
исторический  его  можно  рассматривать,  так  как  рассказы  о  ворах  и 
обманщиках, в конечном счете все же обращены к социально-общественной 
проблематике и имеют своим содержанием и отражают различные стороны 
социально-общественной жизни общества.  
В соответствии с общими закономерностями фольклора в историческом 
фольклоре любого народа мы обнаруживаем то, что можно было бы назвать 
жанровой  специализацией.  Целый  ряд  жанров  либо  вовсе  не  соотносится  с 
исторической  тематикой,  либо  соприкасается  с  нею  не  органически,  т.е. 
искусственно (сравн. «Жизнеописание Сайфа, сына царя Зу Язана» и «Сират 
Амир  Хамза»).  Хотя  даже  в  таких  различных  жанрах,  как  в  песнях 
лирических,  обрядовых,  загадках,  сказках  могут  появляться  отдельные 
«исторические»  мотивы  и  реалии,  исторические  реминисценции.  Сами  по 
себе эти факты, если брать их в совокупности, могут говорить о тенденции, 
но они не характеризуют данный жанр по существу. История определяет не 
только  содержание,  но  и  структуру  в  целом с объективной потребностью  
 
 

37 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
 Агабекова Ж.А. Образ честного разбойника в среденевековой арабской литературе 
 
 
художественного  осмысления  и  обобщения,  отражения  исторической 
действительности.  Жанры  эти  –  закономерная  форма  выражения  сознания 
коллектива,  форма  своеобразного  закрепления  его  исторической  памяти, 
осуществления исторических стремлений. 
Фольклорное  творчество  как  бы  распределило  между  различными 
жанрами «обязанности»,  выделив каждому  свою сферу, свой круг проблем, 
свои задачи и свои решения. Одно и то же историческое лицо или событие в 
разных  жанрах  предстает  нередко  столь  непохожим,  что  бывает  трудно 
поверить  в  их  идентичность,  это  не  говоря  уже  о  том,  что  бы  мы 
обнаружили,  если  бы  решились  сравнить  наших  героев,  какими  они 
предстают в рукописи и в памяти народа… 
В наших рассуждениях выше мы хотели показать, что и Ахмад Даниф, и 
Али  Зиббак  –  реальные  исторические  личности,  жившие  в  конкретных 
условиях  прошлого,  благодаря  своим  деяниям  и  нравственным  качествам 
запавшие в душу народа, опоэтизированные им.  
 
ЛИТЕРАТУРА 
 
1.
 
Имеется ввиду халиф Аббасидской династии аль Муктафи ( 902-908), в период правления которого 
особенно обострилась социальная обстановка в халифате. См. об этом: Мец. А. Мусульманский 
Ренессанс. 
2.
 
Ат-Таннухи. Радость после горести. – В сб. «Кисас ал –араб».  
3.
 
Ибн  Асир.  Аль-Камил  фи  ат-Тарих.  Дар  ас-  Садир.  -Бейрут,  1965.  ИмеетГуревич  А.Я.  Категории 
средневековой культуры. -М.: 1972. 
4.
 
Книга о судах и судьях / Составитель, вступит.статья М.С.Хорватова. -М.: 1971. 
5.
 
Милетинский Е.М. Герой волшебной сказки.  -М.: Восточная литература, 1958. 
6.
 
«Подлинные  рассказы  о  могущественном  халифе  Харун  ар-Рашиде»  /пер.  с  араб.  Р.Алиева  и 
Д.Юсупова.  -М.: 1976. 
7.
 
Проделки  хитрецов.  Мифы,  сказки,  басни  и  анекдоты  о  прославленных  хитрецах,  мудрецах  и 
шутниках мирового фольклора / Составитель,     вступит.статья Г.Л.Пермякова. -М.: 1972. 
8.
 
Пропп В.Я. Морфология сказки. -М.: 1969. 
 
 
 
 

38 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
 
Қ.М.БАЙТАНАСОВА 
филология ғылымдарының кандидаты, доцент 
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті  
 
КӨРКЕМ ШЫҒАРМАДАҒЫ ЭПИСТОЛЯРЛЫҚ БАЯНДАУ 
 
В  статье  рассматриваются  проблемы  эпистолярного  повествования  в  художественном 
произведении. На материале романа Х.Оралтая “Елім-айлап өткен өмір” анализируются некоторые 
приемы использования письма в художественном тексте.   
                        
The  article  researches  the  problems  of  epistolary  narration  in  the  literary  work.  Some  devices  of 
writing  usage  in  the  literary  work  have  been  analyzed  on  the  material  of  H.Oraltay’s  “Elim-aylap  otken 
omir”.        
    
Әдебиет-шығармашылық  өнер  бола  отырып,  сөздің  көркем,  бейнелі 
мәнін  ашады.  Екінші  жағынан,  сөздің  өзі  алдымен  қатынас  құралы 
болғандықтан,  ол  қолданбалы  мақсатты  көздей  отырып,  түсінікті,  қалыпқа 
түскен ұғым болуы тиіс. Сондықтан, көркем шығармада баяндау мен сөздің 
композициялық  формасы  үлкен  рөл  атқарады.  Баяндау  (наррация)  болған 
оқиғаны  себеп-салдарлы  байланыс  арқылы  тізбекті  әңгіме,  реляция  түріңде 
беретін  ақпарат  [1.187].  Мұндағы  баяндау  туындыдағы  оқиғаның  өту 
кеңістігі  мен  уақытына  байланысты  ілгеріде  өткен  немесе  болып  жатқан 
әрекеттерді  икемді,  еркін  түрде  бере  алады.  Яғни,  көркем  шығармадағы 
баяндау  кең  түрде  алғанда  қандай  да  бір  субъектінің  белгілі  бір  оқиғаны 
оқырманға жеткізудегі қарым-қатынасын білдіреді. Бұл баяндау негізінен бір 
немесе бірнеше оқиғаларды  баяндау үстінде ойын ауызша немесе жазбаша 
жеткізу болып табылады. Бұл өз кезегінде берілген дискурс нысанын білдіре 
отырып,  оқиғалар  тізбегін  сипаттайтын  белгілерді  жинақтайды,  қарама-
қарсы қоя отырып, салыстырады, дәйектейді [2.312]. Осы тұрғыдан келгенде, 
баяндау  ұзақ,  қысқа,  айғақты,  деректі  бола  отырып,  сөйлеудің  басқа  да 
(суреттеу, хабарлау, ой бөлісу) түрлерімен үндесе жүргізіледі.    
Көркем  шығармаларда  эпистолярлық  баяндау  да  жиі  кездеседі.  Хат  әу 
баста  жеке  адамдарға  қатысты  бола  отырып,  өзінің  функциясын  кеңейте 
бастады.  Әдеби  жанрға  кірістірілген  хатта  кәдуілгі  хаттың  барлық 
атрибуттары сақталады. Сонымен бірге, бұл әдеби ойын түрінде де беріліп, 
шығарма тіліне көркемдік те, дәлдік те (айғақ) үстейді. Хат автордың әдеби 
пікірін  де  білдіреді.  Нақты  бір  адамға,  досына  жолданған  хатты  келтіре 
отырып,  автор  көркем  шығармаға  “үй  ішілік”,  “тұрмыстық”  ахуал 
орнықтырды.  Сөйтіп,  хат  адамдар  арасындағы  кәдімгі  тұрмыстық  қатынас 
пен  өнерді  дәнекерлеу  арқылы  орнығатын  байланыстың  арасындағы 
шекараны  жояды.  Бұл  хаттар  негізінен  күнделікті  хал-жағдайды  білісу 
секілді тұрмыстық сөздерден басталады. Осыған сәйкес бұл  қарым-қатынас 
түріне  қатысты  әр  түрлі  пікірлер  орнықты.  Мәселен,  кейбір  әдебиетшілер 
(орыс  әдебиетінде  карамзиншілдер  мен  олардың  ізбасарлары)  әдеби 
шығарманың  тілі  ауызекі  сөйлеуге  бағытталу  керек  деді.  Екінші  жағынан, 
ауызекі  сөйлесудің  өзі  қарым-қатынас  үстінде  әдеби  қалыпқа  түсіп, 
эстетикалық тұрғыда өңделу керек.  
 
 
 

39 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
  Байтанасова Қ.М. Көркем шығармадағы эпистолярлық баяндау 
 
 
Әдеби шығармада хатты қолданудың тәсілдері алуан түрлі. Мәселен: 
-  Шығармаға  кейіпкердің  атынан  толық  немесе  үзінді  түрінде 
эпистолярлық баяндауды енгізу;  
-   Эпистолярлық форманың түрлерін (жеке хат, хат жазысу, бір адамның 
екінші бір адамға үзбей жолдаған хаттар тізбегі, әр түрлі адамдарға арналған 
хаттар,  ескі  хаттар)  іріктеп  беру.  Осы  формалардың  әр  түрін  шығарма 
құрылымында 
қолдану 
бірқатар 
көркемдік 
мақсаттарды 
шешуге 
бағытталады. Атап айтқанда:  
-
 
Автор  бөтен  хаттарды  жариялау  құқығын  иеленіп,  кейіпкерді  хат 
арқылы   сөйлетіп, көзқарас, пікірін өзіне ашқызады;  
-
 
Кейіпкерге  сөйлеу  еркіндігі  тигеннен  кейін  оның  сөз  мазмұны  мен 
формасы маңызды бола түседі. Бұл ретте ол өзіне жанама болса да мінездеме 
беріп, ашық сөйлейді; 
-
 
Автор  бір  емес  бірнеше  хаттарды  қатар  бере  отырып,  айналасындағы 
өзгеріс, ахуалды, кейіпкердің ішкі дүниесінде қаншалықты өзгерістер жүріп 
жатқанын көрсете алады.  
-
 
Осы  хаттар  арқылы  өзгерістердің  шапшаң  немесе  баяу  жүріп 
жатқанын,  оның  өту  орнын,  сол  өзгерістердің  кейіпкерлерге  қаншалықты 
әсер еткенін береді. Сөйтіп, хат айналасындағы өзгерістерді беру, бейнелеу, 
шығарма  құрылымының  түзілу  ерекшелігін  беретін  тәсілдердің  біріне 
айналады.  
Бір  шығармада  бірнеше  хаттарды  беру  арқылы  автор  кейіпкерлердің  әр 
түрлі  көзқарастарын  білуге,  салыстыруға,  ондағы  қайшылықтарды  ашуға 
мүмкіндік алады. Осылардың бәрі эпистолярлық форманың көркем шығарма 
тіліндегі қызметін кеңейте түседі.  
Көркем  шығарма  әлеміне  орныға  отырып,  эпистолярлық  форма 
туындының  сюжеттік-композициялық  аясына  бірқатар  ерекшеліктер  әкелді. 
Әрине, хаттың мазмұны түрліше болады. Ал, бұл алыстағы екі адамның бір-
бірімен  хабар  алысуы  болатындықтан,  негізінен,  айырылысу,  жалғыздық, 
сағыныш  мотивтері  тұрақты  кездеседі.  Хат  иесі  өзі,  айналасы,  ондағы 
өзгеріс,  жаңалықтарды  көбірек,  тәптіштей  баяндайды.  Сонымен  бірге, 
көркем  шығармаға  кірістірілген  эпистолярлық  форманың  барлық  элементі 
емес,  тек  көркем  шығарма  аясына  сыйымды,  соның  көркемдік-бейнелеу 
талаптарына жауап беретіндері ғана беріледі. Хат құрылымының элементтері 
алдымен  сыртқы  қалыпта  (рамка)  көрінеді.  Мәселен,  хаттың  басқа  хабар 
алмасулардан  ерекшелігі  сыртқы  безендіруінен-ақ  (конверт,  екі  тараптың 
мекенжайы  т.б.)  байқалады.  Мұның  өзі  хат  алмасатын  екі  адамның  бір-
бірінен  алыста  екендігі,  тек  осындай  хабар  алысу  арқылы  ғана  қарым-
қатынас  жасай  алатынын  білдіреді.    Ал,  көркем  шығармаға  хаттың  сыртқы 
адресі, кімнен келгені, мерзімі толық беріле бермейді. Кейде шығарма тіліне 
хаттардың  үзіндісі,  мекен-жайсыз,  жолдаған  адамның  есімінсіз  де  беріліп 
жатады.  Бұл  хаттың  шығарма  кеңістігінде  еркін  берілуіне  жәрдемдеседі. 
Кейбір хаттар ел ішіндегі  немесе басқа елдегі жағдайларды толық, айғақты 
 
 

40 
 

жүктеу/скачать 3,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: