Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2, 2009
жүктеу/скачать 3,7 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2, 2009
- БАЛАЛАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ОТАНШЫЛДЫҚ САРЫН В данной статье заключается научное мнение о формировании патриотической тематики в
- The author of the article gives a scientific viewpoint on the formation of patriotic theme in the
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2, 2009 Әлтай А. Балалар поэзиясындағы отаншылдық сарын
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2, 2009 Байтанасова Қ.М. Көркем шығармадағы эпистолярлық баяндау түрде жеткізеді. Кей хаттар адамдар ұжымының атынан жазылса, кейде көптің атынан нақты бір адам жазады. Әрине, көркем шығарма тіліне енетін хат үнемі өзінің формасын сақтап отырды деуге болмайды. Мәселен, орыс әдебиеті тарихында XVIII ғасырдың екінші жартысында бұл қатынас түрі нақты хат деп аталмай, очерк, ода, арнау, сатира, эпистола түрінде берілген (А.П.Сумароков. “Эпистола о русском языке”, И.П.Елагин. “Эпистола к Сумарокову”). Хат нақты бір адамға (адресат) арналады. Ал, кейбір хаттар көпшілікке, адрессіз жазылады. Ол көбіне, күнделікке, толғанысқа ұқсап жатады. Осының өзі бұл форманың қайшылығын тудырады. Өйткені екі адам арасындағы жариялауға жата бермейтін құпия мәселеге (адресат-конфидент) арнала отырып, хат жарияланып жатады. Көркем шығарма тілінде баяндаудың әр түрлі формасы кең қолданылады. Солардың ішінде эпистолярлық форманы қолдану шығарманың сюжеттік-құрылымдық ерекшелігінен туындап жатады. Эпистолярлық жағдайдың (ситуация) тікелей әңгімелесу жағдайынан ерекшелігі бар. Алайда, автор кейде кейіпкер өз еркімен осы эпистолярлық формаға жүгінеді. Бұл неғұрлым әлеуметтік, психологиялық жағдайды дәл, нақты бере алады. Хат арқылы адам жария түрде немесе көзбе-көз айта алмайтын мәселелерін жеткізе алады. Осыған байланысты хат кейде күнделік жазбаларына ұқсайды. Негізінен, эпистолярлық форма - қарым-қатынас жасаудағы байырғы, кең таралған үлгі. Ерте кезден-ақ бір-бірін ұнатқан екі жас хат арқылы тілдесіп, жарасым тауып жатса, әлдебір құпия, жасырын мәселелер алдымен хат арқылы беріліп, келісіліп жатқан. Бұл форма шалғайда жүрген адамның сағынышын, мұң-арманын да берген. Адам ішкі ойын, толғанысын бірден жайып салмай, сақтап, хатқа, күнделікке түсірген. Мұндағы жақын- жуықтарына, туғандарына, еліне деген сағыныш, кейде жылдар аралатып, қағазға түсіп, естеліктерді жаңғыртуға себеп те болып жатады. Қаламгер, шетелдегі қазақ диаспорасының белгілі өкілі Х.Оралтайдың “Елім-айлап өткен өмірі” негізінен, естелік сипатындағы шығарма болғандықтан, онда дерек, айғақ, хат үзінділерінің келуі заңды. Мұндағы эпистолярлық форма әр тарапты қызметімен көрінеді. Мәселен, бірінші бөлімнің “Қалибек қолбасы” тарауында мынадай хат берілген: “Құлжа жақтан Дану асуымен асып сегіз орыс шерігі келді. Қайдан жүрген, не мақсатпен келген адамдар екенін біле алмадық. Ешкі бағып жүрген сіздің Хасан баламен әңгімелесіпті. Түркістан әскеріміз деп айтады дейді. Жылқышыңыз Серғазыны ұстап алып, одан Аңжыхай көпірін сұрап, басшы қылып алып кетіпті. Олардың кім екенін, жөн-жосығын біліп тексеруге Байбала мен Тәкіман кетті”. Хат болған оқиғаның негізін баяндауға құрылған, ондағы әрекет аяқталмаған, әрі қарай жалғасатыны мәлім болып тұр. Хат Қалибек қолбасыға арналған. Бұдан бұрын белгілі болған, созылып келе жатқан жайттың бір үзігі хабарланған. Хаттың мәні Қалибектің мына 41 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2, 2009 Байтанасова Қ.М. Көркем шығармадағы эпистолярлық баяндау сөзі арқылы ашыла түседі: “Хатты жазушы осы күнгі Үкірдай Омар мен Мүрсәлі. Бұл хат хабар болды. Үкіметке мәлімдеуге болмайтын. Бір кісіден хатты Манасқа жібердім де, Хамза екеуміз елге жүрдік. Бір бүліктің болатынын іш сезеді. Кімнің не ойлап жүргенін ұғып та болмайды. Әркімнің өз пікірі ішінде болғандықтан, ешкіммен ашық сөйлесу жоқ. Істеп жүрген ісіңнің ыңғайынан ғана ойыңды сездіргің келеді. Бірақ оны түсінерлік жігіт шамалы. Келе жатып жанымдағы Хамзаға: “Мынау жұмыстың арты қандай қияға соғады. Хамза, мен жалғызбын. Сен қосылсаң екеу болар едік. Екеу болсақ, онға толар едік. Он болсақ бір жуық елді жауға бермейміз” [3.25]. Хаттың сырын кейіпкердің сөзі-ақ ашып тұр. Алдымен, бұл бірді-екілі адамның атқарып жүрген істері аса құпия. Болашаққа деген сенім аз болғанымен, нақты, нәтижелі әрекетпен айналысуға табан тіреген қалыптары байқалады. Бірақ, жат ортаның күтпеген жерден шыға келетін қаупі аса сергек болуды талап етеді. Сондықтан хат бір өзіне арналғанымен, Қалибек оны ниеттес адамына әрі қарай жолдап жібереді де, тығырыққа тіреген жағдайды шешуді ойластырады. Хамзамен ақылдасып, өзіне жақтас болуға шақырады. Алда әлі де күрес, тартыс, қауіп-қатердің кездесетінін сезіп отырасыз. Қалибектің сөзінде жалғыздық, сенісетін дос-жарға мұқтаждық байқалады. Осы шағын хат шығарма оқиғасынан хабар береді. Қай тұстан жау келеді деп, елеңдеумен ғұмыр кешкен шағын елдің жағдайын мәлім етеді. Эпикалық шығарманың тілінде автор мен кейіпкердің сөзі кезек алмасып, сюжеттің негізі - ситуацияны тудырады. Ал, эпистолярлық баяндау осылардың ара жігіне кіріге отырып, қосымша ақпаратпен, ситуациямен, бөгде (үшінші) баяншымен сюжетті толықтырып отырады. Сөйтіп, эпикалық сюжеттің өзіндік шегінің айқындылығын, шарттылығын, кездейсоқтығын, кейде ретті баяндаудың өзгерісін тудырып, жаңаша арнаға бұрады. “Елім- айлап өткен өмір” шығармасында дағдылы хатпен бірге, сол кезеңдегі жағдайға байланысты хабар таратудың жапырақша-жарнама (листовка) түрі де кездеседі. Мұны “мына бір жапырақша-жарнамаларды біздің ауылдың маңайына біреулер тастап кетіпті. Сіздер оқып көріңіздер және ала кетіңіздер” деп қолдарына ұстататын. Алайда, олар Хамза Шөмішбайұлының ауылында, Нариман Жабағытайұлы жағынан тас баспаға басылып көбейтілетін. Оның сөзін жазу ісіне әкемнің ұйғарымына Жабағытай ақсақалдың өзі, Хамза және тағы басқалары көмектесетін”. Бұл да романда баяндалатын оқиға аясына сай берілген. Жат елде жүріп, елдің басын біріктіруді ойлаған азғана топ өздерінің жасырын ісін неғұрлым нәтижелі әрі мәнді жүргізуді көздеп, ел арасына осындай жарнамалар таратады. Олардың бірінде мынадай жазулар болған: Дін қайда, құқық қайда, намыс қайда? Қан қайда, еңбек қайда, үміт қайда? Еңбек еш, жатқа жабдық болып тұрмыз, Ойлаңдар, кімге зиян, кімге пайда? 42 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2, 2009 Байтанасова Қ.М. Көркем шығармадағы эпистолярлық баяндау Жалынба, жауды жайрат, жарақ сайла... Ұлтыңның шамаң келсе, қамын ойла [3.50]. Бұл кәдімгі көпке арналған үгіт, арнау түріндегі хат. Елдің намысын қайрап, ұлт қамын жеуге, еркіндікті естен шығармауға, сол жолда батыл әрекетке үндейді. XX ғасыр басындағы аласапыранда елді оятып, ұйытуға шақырған Алаш тұлғаларының тірлігіне орайлас мұндай әрекеттер, жат елде жайбарақат жүрмей, күресіп, тартысып елдік қасиетті сақтап қалуға шақырған хабар еді. Әдебиет тарихында мұндай жарнама, үгіт, хат түріндегі арнау, шақыру үлгісіндегі шығармалар әр кезеңде туып отырған. Бір ғана Махамбет жырлары мен Сәкеннің төңкеріс кезіндегі азаматтық лирикасында да, Ұлы Отан соғысы жылдарында да осындай үлгідегі хат-жыр, өлең, арнау, шақырулар болды (мысалы, Жамбыл жырлары, Қасымның “Елге хат” өлеңі, Б.Бұлқышевтің “Шығыс ұлына хат” т.б.). Қалыпты хат үлгісіне қарағанда, олар жалпыға арнала отырып, бір мақсатқа жұмылған адамдардың ерік- жігерін шыңдауға, қайрат көрсетуге шақырады. Бұл жерде хат көпке айтатынын бірдей, түсінікті етіп, ойға, әрекетке шақырудың ықшам, тиімді жолы болған. Мемуарлық шығармалардың ерекшелігі баяндаушы-субъектінің жеке пайым-көзқарастары алдыңғы кезекте көрінеді. Ол өткен оқиға, естеліктерді еске алғанда, баға бергенде өз қалауымен толықтырып, маңызды дегендеріне қайта айналып соғып, кеңейтіп отырады. Роман құрылымында автор әкесінің бейнесіне қатысты мағлұматтарға, оның айналасында өткен әрекеттерге басымдық беріп отырады. Соның ішінде жетінші бөлім тарауларының “Кезінде Қалибек Хакімге келген кейбір хаттар” деген тараушасында Хакімге келіп жататын хаттың екі-үшеуіне тоқталады. Бұл хаттардың ерекшелігі өлең үлгісі аралас келіп, сәлем сұрасып алады да, одан әрі халықтың жағдайын, саяси ахуалдың барысын айтып, негізінен жырақта жүріп, елдің басын қосқан Қалибектің ісіне разылық білдірумен жалғасып отырады. Бұл хаттар кәдуілгі отбасының, жеке бастың амандығын емес, қоғамдық-саяси мәні бар мәселелер төңірегіндегі ой-толғамдарға құрылған. Осы тұрғыдан келгенде бұл хаттың ресмилік сипаты басым, айғақты мәліметтерге толы. Бұл хаттар: Сәлем хат сағынышты Қалибекке! Дәм айдап кетіп еді қиыр шетке. Ежелде тағдыр солай жазған шығар, Кімді сөгіп айтамыз кімдерге өкпе? Қытайда ел-жұрт қалды жылай-жылай, Сізді мен көремін бе бұдан былай? Күнінде таңда машқар кезігуге, Жаратқан нәсіп етсін Патша құдай! – деп басталып, елдегі жағдай, Үш Аймақ төңкерісінің маңызы, елді ұйыстырудағы, көш бастаудағы Қалибектің ерен еңбегіне алғыс айтады, разылық білдіреді [3.340]. Жалпы құрылымы кәдімгі эпистолярлық форманың сипатына 43 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2, 2009 Байтанасова Қ.М. Көркем шығармадағы эпистолярлық баяндау келгенімен, мазмұны тұрғысынан кең жатыр. Бұл хатта елдің аманатын арқалап, жат жердің қиындығын бастан кешіп, қайраткерлік танытқан ерге деген құрмет, ілтипат аңғарылады. Қалибектің жасаған істерін тізбелеп, қазақтың намысын таптатпаған өрлігін мадақтайды. Жазылу стилі жағынан көтеріңкі пафос, дәстүрлі және ресми стиль аралас келген. Хат құрылымына тән ерекшелік бұл екі тараптың арасындағы байланысты жүзеге асыру дедік. Ендеше онда нақты мекен-жай мен уақыттың көрсетілуі шарт. Хат соңындағы қоштасу сөздері, жазған адамның аты-жөнінің нақты, толық немесе шартты түрде көрсетілуі екі адам арасындағы қарым-қатынастың, сыйластықтың деңгейін білдіреді. Жоғарыдағы Қалибекке жолданған хаттың соңында жіберушінің толық мекен-жайы, өзі жөнінде мағлұмат берілген: “Толық құрметпен Шыңжаң Ұйғыр автономиялық районы, Іле қазақ автономиялық облысы, Толы ауданының кезекті халық құрылтайының делегаты, Толы ауданының саяси кеңесінің жорасы (мүшесі) Қажы Дәуітбай молла Әкрәмидің ұлы Кәрім Бұлбұл, 1983 жыл шілде, ораза айт күні”. Бұл хаттың ерекше ықыласпен, сый көңілмен жазылып отырғанын аңғартса, Кәрім Әкрәми сонымен қатар арнау өлеңін қоса жіберген. Арнау жырдың мазмұны хаттың мазмұнымен үйлес. Яғни, Кәрім өзінің хат арқылы айтқан ырзалық көңілін өлең түрінде тағы да еселей толықтыра түседі. Бұл эпистолярлық баяндау шығармадағы сезім- күйді шынайы, тура жеткізуге септескен. Екі кеңістіктегі кейіпкерлер хат арқылы сәлем жолдай отырып, өздерінің ілтипат көңілдерін толымды жеткізе алған. Эпистолярлық жанрдың кейіпкерлері негізінен бір-біріне шынайы көңіл, сүйіспеншілік сезімдерін білдіретіндер болып келеді. Сондықтан, көбіне хаттың тілінде сыпайыгершілік, құрмет, ақпарат алмасудағы дәлдік, сенім аңғарылып отырады. Ондағы жағдайды суреттеуде, оған қатысты адамдарға мінездеме, сипаттама беруде, өз басының жағдайын, көңіл-күйін ашу кезінде хатта бейнелі тіркестер, адамның эмоциясы, өткен шақ пен осы шақ формасы аралас келеді. Сонымен әдеби шығармада эпистолярлық баяндауды тиімді қолдану оған ерекше көркемдік-эстетикалық сипат үстейді. ӘДЕБИЕТТЕР 1. Тамарченко Н.Д. Теоретическая поэтика. -М.: 2004. 2. Введение в литературоведение (Под ред. Л.В.Чернец). -М.: 2006. 3. Оралтай Х. Елім-айлап өткен өмір. -Алматы: Білім. 2005. 44 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2, 2009 А.ӘЛТАЙ филология ғылымдарының кандидаты Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің доценті БАЛАЛАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ОТАНШЫЛДЫҚ САРЫН В данной статье заключается научное мнение о формировании патриотической тематики в национальной детской поэзии, и ее влиянии на детское мировоззрение. В статье делается обзор о значимости патриотической тематики в воспитании патриотического и национального духа. The author of the article gives a scientific viewpoint on the formation of patriotic theme in the national children’s poetry and its influence on children’s view of the world. The given article demonstrates the importance of patriotic theme in fostering patriotic and national spirit. Бүгінгі балалар поэзиясы көркем әдебиеттің көрнекті бір саласы ретінде қамтыған тақырыбы мен көтерген проблемасы, тіл кестесі мен кейіпкерлер әлемі, түрлік-жанрлық және көркемдік ерекшеліктері тұрғысынан да, бірнеше буын өкілдерін қамтитын шығармашылық әлеуеті жағынан да кең ауқымдағы ғылыми зерттеулерге арқау бола алатын қасиеттерге ие. Әлемдік деңгейдегі балалар поэзиясының озық үлгілерімен иық теңестіріп үлгерген қазіргі қазақ балалар поэзиясына тән алуан сипаттарды жан-жақты қарастырып, түрлі қырынан зерделейтін уақыттың жеткені анық. Балалар поэзиясын ғылыми зерделеу − әдебиетіміздің көркемдік тарихын танып-білуге қызмет етуімен ғана мәнді емес, сонымен бірге ел ертеңі − жас буынды тәрбиелеу ісіне баса маңыз аударылып, педагогикада жаңашыл ізденістерге сұраныс артып отырған қазіргі уақыт талаптарына жауап берерлік көптеген міндеттерді шешуге септігі тиетін бүгінгі мүмкіндігімен де маңызды. Уақыт дамуына орайласа әдебиеттің ішкі-сыртқы жаратылысында пайда болатын алуан сипатты өзгерістердің сан түрлі себеп-сырлары бар. Оның бірі көркемдік-шығармашылық құбылыс ретінде өз ішінен жаңару, жаңғыру әрекеттеріне байланысты болса, енді бірі – өзге мәдениеттермен қарым- қатынас нәтижесінде, үлгі алмасу үдерістері нәтижесінде көркемдік болмыс- бітіміне үстелетін жаңа сипат-белгілерге байланысты. Бұл тұрғыда: “Сөз жоқ, әрбір әдебиет ең алдымен өз топырағында, өз халқының ішінде, өз елінің ортасында туады да, ол өз халқының өмірі, тұрмысы және оның тарихи даму жолдарымен тығыз байланыста өсіп-өркендейді. Сонымен бірге бірде-бір әдебиет өзімен-өзі ғана болып, тұйық, оқшау қалмайды, ол басқа халықтардың әдебиеттерімен, мәдениеттерімен жақындасуға, олармен жанды байланыс жасауға әрқашан іңкәр, ынтызар болып, ұмтылып отырады. Бұл – тарихи әрі заңды құбылыс” [1.8], – деген Б.Ысқақов пікіріндегі ой- түйіндерін балалар поэзиясына да қатысты қабылдаған жөн. Сондай-ақ, бүгінде өрісі кеңейіп үлгерген ұлттық балалар поэзиясының көркемдік тұрғысынан қанаттана өркен жаюында маңызды рөл атқарған мәдени факторларды байқап-бағамдау үшін Р.Бердібайдың: “Қазақ халқы ғасырлар бойында бай поэзиялық мұра жасағаны мәлім. Орта Азия халықтарымен ортақ байлығымыз болып табылатын ежелгі жазба ескерткіштер (“Құтадғы білік”, т.б.) өз алдына бір төбе. Ал қазақ 45 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2, 2009 Әлтай А. Балалар поэзиясындағы отаншылдық сарын фольклорының ерекше мол қазына екені де әлемге аян. Ауыз әдебиеті шығармаларының таңдаулы нұсқалары уақыт сынынан өтіп, біздің заманымызға жетті. Халық әдебиетінің кейбір жанрлары соны сапаға ие болып, қазіргі кезде жаңара дамып келеді. ...Қазақ поэзиясы тек ұлттық топырақ жемісі емес еді. Оның түрлі өрнек, кесте тауып, толысуына, мәдениетінің артуына екі бірдей ұлы арнадан: Шығыс пен Батыстың классикалық әдебиетінен үздіксіз үйрену үлкен септігін тигізіп отырған” [2. 47-48], – деген пікіріне ден қойған абзал. Көп жағдайда қандай да бір құбылысқа тән генеалогиялық белгілер мен типологиялық сипаттардың өзара арқауласып, өзектесіп жататын тұстары да аз емес. Оның сыры алдыңғы құбылыстың кейінгіге негіз болғандығында жатыр. Десек те, генеалогия мен типология қайсыбір жағдайларда бірін- бірі толықтыруға септескенімен, негізгі бағыттары жағынан жеке-жеке әдістер. Тип мәселесін әдіснамалық құрал мәнінде қабылдаудың ғылым дүниесінде екі түрлі маңызды жағы болды. Біріншіден, бұл жағдай типологияны қандай да бір жүйенің сыңаржақ және толықтай бейнесі немесе түсіндірмесі ретінде ұғынудан, яғни біртұтас жүйені құрайтын әр түрлі құбылыстардың әрқайсысына жеке-жеке типологиялық сипаттама беруден бой тартуға ықпал етті. Нәтижесінде тип мәселесін әр алуан құбылыстарға тән күрделі құрылым ретінде қабылдауға мүмкіндік беретін абстрактілі типологияға жол ашылды. Бұл тұрғыда тип идеялық, дерексіз объектінің сипаты ретінде танылады да, сол сипатына орай, логикалық тәсілдерді кеңінен пайдалана отырып, зерттеу объектісін түрлі қырынан танып-білуге мүмкіндік туғызады. Типологияның негізгі проблемаларын теориялық және әдіснамалық проблемалармен ұштастырудың екінші маңыздылығы типологиялық ұғымдар мен түсініктерді тәжірибелік тұрғыдан түсіндірудің де, яғни типті теориялық тұрғыдан қабылдап қана қоймай, нақты объектілер негізінде түсіндірудің де қажеттілігін айқындауы болды. Ғылым салаларының қай-қайсында да типологиялық мақсат зерттеу объектісіне алынған құбылыстарға тән сан түрлі сипаттарды классификациялық тұрғыдан ұқсас қасиеттері негізінде топтастыра отырып, олардың ортақ белгілерінің мән-маңызын, өзара қатынасын, әсерлесу- ықпалдасу жолдарын, даму-өзгеру мүмкіндіктерін жан-жақты тануды көздейді. Әдебиетке қатысты жағдайда көркемдік құбылыстарды жіктей топтастыру барысында олардың негізгі қасиеттерін де, қосалқы белгілерін де айқындай тануға, ішкі мәнін түсінуге, сонымен бірге түрлі туындыларда ұшырасатын ұқсас құбылыстардың байланысу, ықпалдасу заңдылықтарын мейлінше тереңдей танып-білуге мүмкіндік туады. Әдебиеттегі көркемдік көріністерін типологиялық тұрғыдан таразылау әдебиеттануда өз орайында ұтымды пайдаланылып, оң нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік беріп жүрген зерттеу тәсілі болғандықтан, балалар 46 А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2, 2009 Әлтай А. Балалар поэзиясындағы отаншылдық сарын поэзиясының типологиялық өрісін зерделеу барысында, негізінен, типологиялық классификация ұстанымдарына көңіл қойғанды жөн көрдік. Себебі типологиялық классификация зерттеу объектісіне алынған әдеби құбылыстардың көркемдік құрылымындағы белгілерді салыстыра талдауға, сол арқылы қандай белгілердің басым мән иеленетінін, қайсы белгілердің қосалқы мәнге ие екендігін сараптай тануға негізделеді. Нәтижесінде типологиялық салыстырулар жасау барысында қарастырылатын құбылыстардың басты сипаттары ғана алынады. Ал негізгі сипаттар алдын- ала жүргізілген зерттеулер нәтижесінде ғана айқындалатыны белгілі. Бұл тұрғыда балалар поэзиясының негізгі сипаттары ретінде әдебиеттану ғылымында көркем әдебиеттің көркемдік құрылымына байланысты айқындалған тақырып пен идея, кейіпкер мен характер сияқты негізгі сипаттарға ден қойдық. Соған орай, балалар поэзиясындағы осы мәселелерді типологиялық тұрғыдан қарастыруға ұмтылдық. Әрбір әдеби шығарма өзінің тақырыбына, сюжеттік мазмұнына, көлеміне, айтар ойына сәйкес өзіндік көркемдік әлем жасайтыны белгілі. Күнделікті өмірдің өзі біріне-бірі ұқсамайтыны секілді, жеке шығармаларда жасалған көркемдік әлем де бірін-бірі қайталамайды. Көркем шығармалардың өміршеңдігі де, ерекшелігі де осы жағдайға, яғни әрқайсының өзіне ғана тән көркемдік әлеміне, ол әлемнің шынайылығы мен әсерлілігіне байланысты көрінеді. Шығармадағы көркемдік әлем негізіне қандай өмірлік мәселе алынады, ол арқылы оқырманға қандай ой ұсынуға болады, осы сауалдарға орайласа шығарма тақырыбы мен идеясы анықталмақ. Тақырып мәселесіне байланысты Р.Нұрғали: “Шығарма мазмұнын айқындайтын құбылыстардың бірі – тақырып тіршілік көріністерінің жадағай көшірмесі емес, ол – суреткердің қиялы, дүниетанымы арқылы авторлық идеал, биік мұрат тұрғысынан екшелген, сұрыпталған өмір құбылыстарының шеңбері” [3. 168], – десе, С.Мақпырұлы: “Қандай бір болмасын көркем шығарманың жазылуына өмір шындығы негіз болады. Жазушы өзін қызықтырып, қиялын тербеген белгілі бір жағдаяттарды, өмір оқиғаларын жан-жақты зерттеп, қарастыра келе шығармасын жазады. Көркем шығармада жазушы өмір, болмыс жайларын, алуан түрлі адамдар тағдырларын суреттей отырып, осылар арқылы бір немесе әлденеше қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді көтереді, оларды көпшілік, қоғам талқысына ұсынады. Міне, осындай көркем шығармада жазушы көтерген әлеуметтік мәселені, өмір шындығын тақырып деп атайды” [4.15], – деген ой айтады. Адамзат өмірінің әрқилылығы, ондағы проблемалардың алуан түрлілігі мен көптігі әдебиет тақырыптарының өзгешелігіне, шығармалардағы көркемдік әлем даралығына әкеледі. Әдеби туындылардағы көркемдік әлем біріне-бірі қаншалықты ұқсамайтын болса, олардың тақырыбы мен идеясы да соншалықты өзіндік ерекшеліктерге ие болмақ. Сол себепті де әрбір әдеби шығарма өзінің тақырыбы мен айтар идеясы жағынан да дара |