Филологическая серия
жүктеу/скачать 3,45 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қызықсыз кино – Голливудтың жаңа идеологиясы
- Boring movie – new ideology of Hollywood
- Қ. С. Ерғалиев, Е. Б. Асанбаева ПУБЛИЦИСТИКАЛЫҚ ТАҚЫРЫПАТТАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР
66 67 серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №3 ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ же поучительных, а еще совсем недавно («Вики Кристина Барселона») Аллен таким все же не был. И Альфонсо Куарон когда-то был наглым и безбашенным и не следовал за правилами жизни, а навязывал ей свои («И твою маму тоже»). Но теперь, в уже признанной «Гравитации», он, поставив себе непростую драматургическую задачу – космическое одиночество человека в открытом космосе, – практически тут же от нее отказывается, предпочтя красивую картинку, режиссуру, актеров… И человек тут – женщина (их жалко по определению), да еще и дочку похоронила, поэтому жить не хочет. На редкость «неизбитая» надстройка, а потом ей приснится сон с лицом Джорджа Клуни, который ее «спасет». Нечистота помыслов Куарона особенно заметна в сравнении – уже многими проведенном – с «Не угаснет надежда», где все то же самое обошлось без всякого космоса, а также без слов и страстей, рвущихся в клочки, но было гораздо четче, хотя и длиннее на целых двадцать минут. А еще повсеместно в сегодняшних драмах присутствует финальная мораль, как октябрятский значок. Раньше она не была столь повсеместной. Теперь – «идут пароходы, летят самолеты: слава мальчишу Кибальчишу», убитому Оскару Гранту, умершим от СПИДа Рону Вудрофу и Либераче, погибшим «морским котикам» поименно с постскриптумом, выжившим Маркусу Латтрелу и дехканину Гулабу, а также сомалийскому пирату Мусе, надолго севшему в американскую тюрьму. И тамошним искусствоведам в погонах, спасшим Гентский алтарь. Обязательно воздается честь тем, кто позволил сценаристам жить припеваючи, при условии, что сами они позволяют вытирать о себя ноги. Похоже, теперь они этого даже требуют. Они так напуганы меняющейся – и вовсе не предсказуемой – реальностью, что это парализует мозг. Он цепляется за любой частный случай с подписью и печатью, лишь бы не выдавать общую идею. «Частный случай» – это сейчас на знамени Голливуда как спасение и защита от «страха и ненависти», «страха и трепета», «страха смерти». Но ведь неголливудский Чехов больше ста лет назад объяснил, что жизнь без общей идеи называется однозначно, а именно: скучная история. Скука – новая, сиюминутная идеология Голливуда, «серьезная» и «общепринятая». Мы опять же минуем 3D-игрушки для маленьких, где постоянно что-то мельтешит. В момент финансового кризиса Голливуд не нашел ничего лучше, как застолбить именно ее в качестве точки драматургического отсчета. Скучно – значит правильно. И эта вещь посильнее предыдущих политкорректности и семейности проектов. Именно ею вспомнится сегодняшний голливудский день в иные времена. Однако Америка не была бы Америкой, если бы большинство подавляло все редкие исключения и даже в минуту полнейшей стагнации нельзя было заметить ростки «фиалок на заплеванном асфальте», слабые, но намеки на новый интерес. Потому что фактически скука, принятая как данность, – это расписка в том, что искусство драматургии исчерпало себя. Оно больше не поражает воображение, не претендует на катарсис, хотя кое-кого еще трогает, и активно давит на слезу, и даже смешит иногда. Для Голливуда это значит, что нужно сойти с мертвой точки. Как? Есть несколько путей. 1. Вовсе отказаться от классической драматургии, как это сделано в «Не угаснет надежда». Весь сценарий 101-минутного фильма представлял собой тридцать страниц. Снять столько экстремальной человеческой жизни, по факту оправданной внешне (непредсказуемость океана) и внутренне (Редфорд), чтобы никому мало не показалось. 2. Довести классическую драматургию до греко-римской трагедии на вроде бы пустом месте («Август»). Но это «пустое место» должно оказаться такой шоковой терапией для привычных человеческих представлений, чтобы многие так и не поняли, кто в «Августе» плохой, а кто – хороший, растерялись и возмутились: не могут же все быть плохими. Фильм констатирует вовсе не «отрицательность» персонажей относительно безусловных семейных ценностей. Он эти ценности отрицает, окончательно и бесповоротно. Смело. С тонким знанием обстоятельств. Поэтому не скучен. 3. Сделать драматургию наглее самой жизни, как это происходит в «Станции «Фрутвейл» и «По признакам совместимости». Некоторые огрехи, выше описанные, там присутствуют, но фильмы – с совершенно различным эмоциональным настроем – высмеяли те самые «тематические» предрассудки. В одном случае – опасность быть обвиненным в расизме, в другом – в антисемитизме. Они сгущают антиеврейские и антинегритянские мотивы, чтобы пробиться к сегодняшней непредсказуемой реальности. Они за ней не прячутся, не тащатся через пень колоду, а четко и ясно, грубо и смешно говорят, что им не нравится в традициях еврейской диаспоры или манерах чернокожей молодежи. Они гавкают на реальность. С ними можно иметь дело. 4. Когда драматургия уже как бы есть, но ее все равно как бы нет и никуда не денешься, можно чисто постановочно, по-режиссерски держать фигу в кармане, как это делает англичанин Гринграсс в американском «Капитане Филлипсе». Порочная практика «на основе реальных событий» с подписью и печатью неожиданно приобретает у него – благодаря давно известной политической ангажированности – лютую антиамериканскую интонацию, и фильм по «кислому», «пресному», «никакому» сценарию превращается из унылой констатации факта в ехидный анекдот, огульно отрицающий все финансовые, юридические и управленческие установки «цивилизованного мира». Фильм вроде бы серьезный, критический, а публика выходит и хохочет. 68 69 серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №3 ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ 5. Наконец, драмы с любимым в Голливуде жанровым уклоном – «война» и роуд-муви – тоже имеют свой сценарный выход, чтобы публика не засыпала. Это слово произносить опасно, но нужно иногда. «Уцелевший» или «Небраска» – их больше, надо полагать, – основаны на словах «честь», «честность». Путь может быть проделан от скучного сына к веселому отцу- алкоголику, страдающему Альцгеймером. Или от образцово-показательной базы американских «морских котиков» до глухой афганской деревни, где случается неожиданность, но всякий раз есть некий личный опыт, не снедаемый «объективностью», «взвешенностью», «благонамеренностью» позиции автора. Пусть эти произведения предсказуемы по определению, но в своем жанре они честны. Они как бы играют в войну или в дорогу, но это как проезд в троллейбусе: за билеты платят все, а едет каждый сам по себе, по своим делам. Тем не менее, несмотря на остатки оптимизма, нельзя не заметить, что «сценарий… сценарий… сценарий», о котором всегда говорили в кино все нормальные люди, стал сегодня настоящим минным полем. Дело не в том, кто его сочиняет, а в том, что мозги любых сочинителей перестали успевать за технологиями. Страх ли тому причиной или что-то еще, только жизнь нельзя больше догонять. Играть в орлянку можно только с осознанием того, что игра идет в тихом тупичке. И где этот тупичок? СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1 «Волк с Уолл-стрит» (180 мин.) 2 «Афера по-американски» (138) 3 «Капитан Филлипс» (134) 4 «12 лет рабства» (133) 5 «Дворецкий» (132) 6 «Она» (126) 7 «Спасти мистера Бэнкса» (125) 8 «Август» (121) 9 «Уцелевший» (121) 10 «Далласский клуб покупателей» (118) 11 «За канделябрами» (118) 12 «Охотники за сокровищами» (118) 13 «Небраска» (115) 14 «Внутри Льюина Дэвиса» (104) 15 «Не угаснет надежда» (101) 16 «Жасмин» (94) 17 «Гравитация» (90) 18 «По признакам совместимости» (90) 19 «Станция «Фрутвейл» (90) Казахская Национальная Академия Искусств имени Т. К. Жургенова, г. Алматы. Материал поступил в редакцию 05.09.14. М. E. Енсебаев Қызықсыз кино – Голливудтың жаңа идеологиясы Т. Қ. Жургенов атындағы Қазақ Ұлттық Өнер Академиясы, Алматы қ. Материал 05.09.14 редакцияға түсті. M. E. Yensebayev Boring movie – new ideology of Hollywood T. K. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts, Almaty. Material received on 05.09.14. Осы мақалада автор драматургияларды батысшыл кино және оның үрдістерінде қазіргі мәселелерге деген нұсқайды. In this paper, the author points to contemporary issues in the western drama movie and its trends. ӘОЖ 655.535.52(051) Қ. С. Ерғалиев, Е. Б. Асанбаева ПУБЛИЦИСТИКАЛЫҚ ТАҚЫРЫПАТТАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР Мақалада қазіргі кездегі публистикалардағы негізгі тенденциясы көрсетілген және газеттің тақырыбындағы теориялық аспектісі қарастырылады. Газеттің тақырыбына талап ететіні жүйелілік классификациясы ұсынады, онда қазіргі пресса журналистары үшін тақырыпты дұрыстап құрау бірінші кезекте оқырмандардың керек мәліметті табуын жәрдемделді. Публицистикалық тақырыпат – мақала мәтінінен бұрын орналасып, оның мазмұнына ишара ететін күрделі құрылым. Мақаланың оқылу- оқылмауы да осы құрылымға тікелей байланысты. Оқырманның барлығы бірдей газет не журналды басынан бастап, соңына дейін толық оқымайды. Көбіне олар басылымның айдарларына және мақала тақырыпаттарына шолу 70 71 серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №3 ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ жасап, өзіне қызықты болып көрінгендерін ғана зейін салып оқиды. Міне, сондықтан тілшілер мақалаларына атау беру ісіне ерекше ден қояды. Публицистикалық тақырыпаттың негізгі ерекшеліктерінің бірі – ол тек мәтін мазмұнынан хабардар етумен шектелмей, сонымен қоса басқа да көптеген қызметтер атқаруы. Осыған байланысты лингвистикада осы бір ерекше құрылымға, оған қойылатын басты талаптар мен тақырыпаттардың атқаратын қызметтері төңірегіндегі зерттеулерге айрықша көңіл бөлінеді. Публицистикалық тақырыпаттар ғалымдар еңбектерінің зерттеу нысаны болып келгені белгілі: әркім газет тақырыпатын әр қырдан зерттеп, оған өзіндік анықтама беруге тырысты. Мысалы, жазушы әрі лингвист Danuta Reah «The Language of Newspapers» еңбегінде келесідей түсінік береді: «The headline is a unique type of a text. It has a range of functions which specifically dictate its shape, content and structure. It summarizes the whole story in a minimum number of words, attracts the reader to the story and, if it appears on the front page, attracts the reader to the paper» [1, 13]. Ал R. E. Garst пен T. M. Bernstein тақырыпатты жауап беруі тиіс өзіндік стандарттары бар ойды жеткізудің формасы етіп есептейді: «The headline is one of the best scales by which to measure the importance of a news story, at least in the editor’s estimation». Яғни «тақырыпат жаңалықтың маңыздылығын, кем дегенде редакторлық тұрғыда, бағалауға мүмкіндік беретін ақпараттың ең үздік көлемі болып табылады» [2, 103]. И. Р. Гальперин еңбегінде газет тақырыпатына мынадай анықтама берген: «The headline (the title given to a new item or an article) is a dependent form of newspaper writing. It is in fact a part of a larger whole. The main function of the headline is to inform the reader briefly what the text that follows is about. English headlines are short and catching, they compact the gist of new stories into a few eye-snaring words» [3, 302-303]. Газет тақырыпаты мен оның негізгі қызметтері ресейлік және отандық ғалымдар тарапынан да зерделенген: В. П. Вомперский [4], И. С. Стам [5], В. В. Ворошилов [6], А. А. Тертычный [7], К. В. Прохорова [8], Д. А. Качаев [9], М. И. Шостак [10], Н. Е. Бухарев [11], З. К. Ахметжанова, А. Т. Таткенова [12], Р. Т. Қожабекова [13] және т.б. Зерттеушілердің газет тақырыпатына берген түсініктерінің осынша алуандығына қарамастан, барлығы да тақырыпат мақаладағы ақпаратты жинақтау және оқырманға білдірудің шағын формасы екендігінде түйіседі. Алайда публицистикалық тақырыпаттар жауап беруі тиіс міндеттерге келгенде, тіл мамандарының көзқарастары әр қилы. Шетел ғалымдарының ертеректе шыққан еңбектерінде тақырыпаттар оқырмандар үшін мерзімді басылым беттеріндегі «жолбасшы» ғана емес, сондай-ақ газетке ажарлылық сыйлайтын құрал болуы керек деген қағиданы байқауға болады. Айталық, R.E.Wolseley және L.R.Campbell газет тақырыпаттары үшін келесідей талаптарды атап өтеді: 1. Оқырманға мақаладағы жаңалық туралы мәлімет бере отырып, оның мұндай ақпаратты алғысы келе ме екенін шешуге көмектесу; сондай-ақ мәтіннің толық нұсқасын оқуға еліктіру. 2. Газет бетін типографиялық тұрғыда тартымды ету. «Few persons would read a magazine or a newspaper that was nothing but solid reading matter» [14, 330]. Осы ретте тақырыпаттардың реципиент өзіне қажетті ақпаратты уақыт жоғалтпастан табуы үшін, ең алдымен, оқырмандарға арналғандығын ескерген жөн. Сондықтан мақала атауы басылым беттеріне көріктілік пен тартымдылық сыйлауы міндетті деп айту қиын. R. E. Garst пен T. M. Bernstein зерттеулеріне сай, о баста америкалық газеттерде тақырыпаттар мүлде болмаған, себебі ол кезде реципиенттер, шын мәнінде, оларды басынан аяғына дейін оқитын. Кейін мерзімді басылымдар саны артып, сәйкесінше газет (не журналды) толық оқитын адресаттардың саны азайған соң ғана, редакторлар «мақаланың қысқаша мазмұнын» оның ең алдына шығарып, оны ірі қаріптермен ерекше белгілей бастаған. Әрине, біз қазіргі тақырыпаттық кешендердің газетті біршама жүйелі әрі жинақы ететіндігін жоққа шығара алмаймыз. Алайда бұл белгі публицистикалық тақырыпат үшін міндетті талап болып табылмайды. Ғалым W. L. Rivers 1964 жылы басып шығарған «The Mass Media: Reporting, Writing, Editing» атты еңбегінде де мерзімді басылым беттерінің тартымдылық мәселесі сөз етіледі. Автордың ойынша, тақырыпаттар келесі талаптарға жауап беруі тиіс: 1. оқырман көңілін өзіне аудару; 2. әңгіменің негізгі мәнін жеткізу; 3. жаңалықты символдық бағалау; 4. газетті тартымдырақ ету [15, 288]. Бұл топтастырудың негізгі ерекшелігі – мұнда авторлық баға сынды маңызды қосалқы қызметтердің бірінің сөз етілуі. Шынында да, журналист көбіне болып жатқан оқиғаға деген өз ойын публицистикалық шығармасында ашық жеткізе алмайды: ол тек ақпаратты бастапқы дереккөзінен қалың қауымға жеткізетін «ақ парақ» іспетті. Осындайда автор ашық түрде болсын, жасырын мәнмәтінмен болсын, оқырманға өзінің көзқарасын тақырыпат көмегімен меңзей алады. B.Westley жазған «News Editing» еңбегіне сай газет тақырыпаты: 1. Оқырманның өзіне қызықты ақпаратты іздеуін жеңілдету үшін жаңалықтарды индекстеу; 2. Жалғыз тұрып (тақырыпаттың өзі ғана), реципиентке жаңалық жеткізе білу қажет [16, 114]. Мұнда да автор тақырыпаттың мақала мәтінінен бөлек тұрып-ақ адресатқа оның негізгі ойы не идеясы жайлы мәліметтерді ықшам түрде жеткізе білу керектігін назарда ұстайды. 72 73 серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №3 ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ Тақырыпатқа жүктелетін міндеттерді R. E. Garst пен T. M. Bernstein өте қызықты суреттейді. Олардың ойынша, публицистикалық мақала атауы тіс емханасындағы тіс пастасының, болмаса қонақүйдегі сабынның сынама үлгісі іспеттес роль атқарады. Бұл үлкен бүтіннің кішкентай бөлшегі әлеуетті тұтынушыға өнім жайлы сенімді де толық ақпаратты жылдам әрі жеңіл түрде жеткізуге және мұны тартымды істей отыра, оның өнімге үйір болу сезімін тудыруға арналған. Газет тақырыпатының мақсаты да сондай: анық әрі толық ақпаратты жылдам және тартымды жеткізе білу [2, 103]. Ал Daniel Dor болса, өзінің «On newspaper headlines as relevance optimizers» атты мақаласында израильдік «Ma’ariv» ұлттық газеті тілшілерінің мақалаларына берген атауларды басылымның бас редакторы бақылауынан өту барысын зерттей отыра, тақырыпаттың «талаптарға» жауап бермегендігі үшін баспаға бекітілмеген жағдайларын мысалға келтіріп, оларды саралайды. Нәтижесінде өз бақылауларының қорытындысы бойынша аталмыш талаптарды жүйелеп, топтайды. Оның пікірі бойынша, тақырыпат мынадай өлшемдерге жауап беруі тиіс: 1) Неғұрлым қысқа болуы; 2) Анық, бір мағыналы және түсінуге оңай болуы; 3) Қызықты болуы; 4) Жаңа ақпарат ұсынуы; 5) Оқырманға белгісіз ақпаратты ұсынбауы; 6) Оқырман үшін жоғары «баспасөздік маңызы» бар есімдер мен тұжырымдарды қолдануы; 7) Оқырман үшін «баспасөздік маңызы» төмен есімдер мен түсініктерді ұсынбауы; 8) Бұрыннан белгілі фактілер мен деректері бар оқиғаларды «қосуы»; 9) Болжамдарға жауап беретін «оқиғаны қосуы»; 10) Мақалада баяндалатын оқиға үшін «фотосуретке арналған жиектеме» іспетті тиісті роль атқаруы [17]. Бұл пікір әлемнің көптеген тілші мамандары тарапынан үлкен сынға алынды. Алайда автордың өзі бұл он тармақтың әрбір публицистикалық тақырыпат үшін міндетті емес екенін ескерткендігін айтып өткен жөн. Мысалы, «газет тақырыпаты мейлінше қысқа болуы керек» деген талапты ол былайша түсіндіреді: көлемді және шағын тақырыпат арасында таңдау мүмкіндігі болса, публицистикада басымдылық екіншісіне беріледі, қалған талаптар бойынша да осылай. Автордың пікіріне сай, жоғарыда аталған он талапқа жауап беретін газет тақырыпатын публицистикада мінсіз деп санауға болады. Дей тұрғанмен, бұл топтамада келісуі қиын бірқатар мәселелер бар. Мысалға, 4-тармақты логикалық тұрғыда бесінші және сегізіншіге кереғар санауға болады. Ал алтыншысы жетіншімен мағыналас. Сонымен қатар публицистикада «анықтылық пен бір мәнділік» және тақарыпаттың қызықтылығын қатар ұстау қиынның қиыны, керісінше, қазіргі журналистер тақырыпаттың екі мәнді табиғатын пайдалана отыра, оқырман көңілін мақаласына аударғысы келуі көп кездеседі. «Баспасөздік маңызы жоғары есімдер мен түсініктер» дегенде, автор реципиент үшін көлемді мәнмәтіндік ақпарат жеткізетін адам есімдері, оқиғалар мен құбылыстарды меңзейді. Біз үшін олар прецеденттік мәтіндер (құрылымдар) деген атпен көбірек таныс. Солай бола тұра, публицистикалық тақырыпаттың құрамында олардың кездесуі міндетті талап болып табылады дегенімен келісу қиын. Бұл мәселе тақырыпаттың грамматикалық құрылымы яки бейнелілігіне жақынырақ. Онда да автор оларды қолданғысы келе ме, жоқ па, ол оның өз еркінде. Осындай талаптармен қатар Daniel Dor газет тақырыпаты әдемі қаптама қызметін атқаруды ұмытпауы керек деп санайды. Бұл – жоғарыда атап өткен грамматикалық құрылымның өзі. Ал Қазақстан ғалымдарының көпшілігі Э. А. Лазарева (1989) ұсынған Ресейдегідей газет тақырыпаттарына жүктелетін міндеттерді ұстанады. Оның «Заголовок в газете» атты еңбегіне сай, публицистикадағы тақырыпат негізгі үш талапқа жауап беруі тиіс: ақпараттылық; мәтін мазмұнымен сәйкестік; грамматикалық құрылым (немесе бейнелілік) [18]. Жоғарыда аталған шетелдік ғалымдар ұсынған талаптарға қарағанда, бұл еңбекте тақырыпаттың мәтінмен сәйкес болуы сынды маңызды аспект назардан тыс қалмайды. Шынтуайтқа келгенде, авторлар оқырман көңілін жаулап алатын қызықты тақырыпат құрамын деп, шектен тыс шығып кететін жағдайлар жиі кездеседі. Осылайша «артық қылам деп, тыртық қылғанның» нәтижесінде тақырыпаттары тек жарым-жартылай не мүлде мәтінмен сәйкес келмейтін «ақаулы» мақала атаулары туындайды. Егер бұрын шамамен барлық газет тақырыпаттары белгілі принцип бойынша құралатын болса, қазір публицистикада «сөз бостандығымен» қоса, автордың толық еркіндігі заңдары әрекет еткендіктен, журналистер оқырман көңілін өз туындысына мейлінше көп аударуға тырысады да, бейнелілік сарынға көбірек екпін түсіреді. Осындайда авторлардың көп жіберетін қателіктері – «мәтін мазмұнымен сәйкестік» қырын назардан тыс қалдыруы. Мұндай әрекеттердің салдары ойлаған болжамдарды ақтай бермейді. Егер тілші тақырыпатта бір нәрсені айтып, мақалада мүлде басқа туралы сөз қозғаса, оқырман нақты автордан ғана емес, бүкіл баспадан да көңілі қалып, одан бас тартуы мүмкін. Газет тақырыпаты көптеген қызмет атқаруы мүмкін. Алайда олардың ішінде баспа орны, оның әрекет ету саласы мен газеттің негізгі тақырыптарына қарамастан, барлық публицистикалық тақырыпаттарға тән талаптар бар. Сондай-ақ біреулерінде кездесіп, екіншілерінде кездеспейтіндері де жоқ емес. Осыған байланысты біз газет тақырыпаттары жауап беруі тиіс міндеттерді бұл қызметтердің маңыздылығына байланысты бірінші реттік (негізгі) және екінші реттік (қосалқы) деп бөлгенді жөн санаймыз. 74 75 серия ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №3 ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ Бірінші реттік (негізгі) міндеттерге басылым орны, уақыты мен мамандануы және басқа да жанама факторларға қарамастан, барлық публицистикалық тақырыпаттар жауап беруі тиіс талаптар жатады. Ең бірінші, бұл – ақпараттылық яки мазмұндылық қызметі. Кез келген тақырыпат, ең алдымен, реципиентті мақала мазмұны турасынан жылдам әрі шағын түрде хабардар етуге арналған. Олар осы себептен де қалыптасқан болатын. Орыс жазушысы Н. А. Ульянов: «Тақырыпат мақала мазмұнын дұрыс ашпағандықтан, шын мәнінде мазмұны қызықты болатын мақала өз оқырманын таба алмай жатады», – дей отыра, қаламгерлердің шығармаларына «есім» берместен бұрын, оның нақтылығына және мағыналылығына ерекше ден салу керектігін айтады [19]. Мұның өзі оқырман көңілін нақты мәтінге аударуда мақала тақырыпатының ақпараттық тұрғыда мағыналы болуының маңызы зор екендігін көрсетеді. Кез келген тақырыпат қандай да бір деңгейдегі ақпараттылыққа ие. Мақала атауының мазмұндылығы тақырыпатта баяндалатын оқиғаға байланысты емес, мақала мәтініндегі осы оқиға туралы айтылған ақпаратқа байланысты анықталады. Ақпараттылық түсінігі (ақпарат түсінігіне қарағанда) мәтінде айтылатын фактілермен, сондай-ақ адресатпен де өзара байланысты. Яғни мақала атауының ақпараттылығы ұғымына мәтінде сөз етілетін оқиғалардың тақырыпатта көрініс табуы ғана емес, сонымен қатар әрбір жеке оқырман өзінің біліміне байланысты қабылдайтын ақпарат көлемі де жатады. Әрине, әр адресаттың бастапқы білімі әртүрлі. Сол себепті журналистикада мақаланың атауы реципиенттердің орташа ақпараттылық деңгейіне негізделе отырып құрылады. Ақпаратқа қарағанда тақырыпат ақпараттылығы нақты адресанттың мәтіннен ала алатын ақпарат көлемін білдіреді. Бүгінгі мерзімді басылым беттеріне үңілетін болсақ, журналистердің өз туындыларын олардың атауларында түрлі деңгейде түйіндейтіндігін байқауға болады. Мысалы: «Ауырып ем iздегенше, ауырмайтын жол iзде немесе тағы бiр меморандумға қол қойылды» («Айғақ», 24.11.2012) және «Байлықтың басы – денсаулық» («Түркістан», 13.12.2012). Бұл публицистикалық мақалалардың екеуінде де Оңтүстік Қазақстан облыстық денсаулық сақтау басқармасы және Израильдiң «Шиба» медициналық орталығы денсаулық сақтау қорымен бiрлескен медициналық ғылыми-зерттеу қоғамы арасында үш жылдық меморандумға қол қойылғандығы жайлы сөз етіледі. Бірақ салыстырмалы түрде біріншісі мазмұндылық тұрғыдан әлдеқайда салмақты: мұндай мақала атауына кезіккен реципиент онда денсаулық сақтау саласында қандай да бір меморандумға қол қойылғандығы туралы ойша саралап, түсіне алады. Ал екінші тақырыпатқа кезіксе, меморандум жайлы топшылауы екі талай екені сөзсіз, тек мақаланың денсаулыққа қатысты екендігін ұғынуы ықтимал. Э. А. Лазарева атап көрсеткендей, тақырыпат мәтіннің мағыналық құрылымының қандай да бір бөлімінен (тезис, негізгі идея, фондық ақпарат, баяндалатын оқиғаға авторлық баға) сыр шертеді. Аталған мәтін элементтерінің тақырыпатта қалай көрініс табатындығына байланысты біз тақырыпат атауларын толық ақпаратты және толымсыз ақпаратты деп бөлгенді жөн таптық. Толық ақпаратты тақырыпатта мәтіннің қандай да бір мағыналық бөлімі мейлінше кең қамтылады да, толымсызда оның мағынасы тиісті деңгейде ашылмайды. Толық ақпаратты тақырыпаттар мәтін құрылымының қандай да бір бөлімінен сөз етіп, оқырманға бірқатар ақпарат мөлшерін жеткізеді. Кейде мақала атауында бір мезетте бірнеше мағыналық элемент көрініс табатын кездер болады. Ондай мақала атауларын кешенді тақырыпаттар деп бөлген жөн. Аталған тақырыпаттардың мазмұндылығы әлдеқайда жоғары, мәтінмен байланысы да сан алуан. Мақала атауы мағыналық құрылымның екі бөлімінен хабардар етуінің қарапайым әрі қазақ тілді баспасөз беттерінде жиі кездесетін мысалы – бір-бірімен «немесе», «яки», «болмаса» деген сынды шылаулармен байланысқан екі бөлімнен құралған тақырыпаттар. Мысалы: «Үш есiмдi иеленген батыр немесе Сыдық қалай Садық, Сыздық атанды?» («Айғақ», 26.05.2010), «Дене шынықпай, ми дамымайды болмаса педофилия төңiрегiндегi әңгiме» («Ақиқат» журналы, 2012.- № 7), «Африка ренессансы немесе қара құрлықтың айы оңынан туар күн жақын» («Заман-Қазақстан», 08.05.1998). Толық ақпаратты тақырыпаттардың басты ерекшелігі – оқырман оны оқысымен-ақ мақала не жайлы хабардар ететінін анықтай алады. Ал бейнелілік тұрғысынан қарайтын болсақ, толық ақпаратты тақырыпаттар газет (журнал) тақырыпат жүйесінің бейтарап бөлімі кейпін ұстанады да, олардың аясында басқа экспрессивті мақала атаулары көзге анағұрлым айшықты түседі: «Бас прокуратура дипломаттарға қатысты іс қозғады» («Егемен Қазақстан», 17.10.2013) және «Дипломат-саудагерлер» («Жас Алаш», 17.10.2013). Екі мақала да бір күні баспа бетін көрген және Қазақстанның Франкфурттегi (Германия) бас консулы Ахат Алпысбаев пен оның көмекшiсi темекі контрабандасымен айналысқаны үшiн тұтқындалғаны жайлы сөз етіледі. Айырмашылығы – алғашқысында тілші ақпараттылыққа көбірек «салмақ» түсірсе, екіншісінде автор мақалаға атау беру кезінде осындай тосын қолданыс арқылы тақырыпаттың экспрессивтілігін арттырып, соның негізінде мазмұндылық пен бейнелілікті қатар алғанда, басымдықты екіншісіне берген. Толымсыз ақпаратты тақырыпаттарға келсек, олар мақаланың мағыналық құрылымының қандай да бір бөлімінен хабардар етсе де, мұны жарым-жартылай ғана іске асырады. Яғни осындай мақала атауына тап болған реципиент оны оқығаннан кейін, мақала мазмұны жайлы алғашқы |