Филологическая серия

250
251
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №3
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
Вен.  Ерофеевтың  Ленинианасындағы  құқықтық  және 
постмодернистік  демифологизация  мен  деконструкция:  себеп  – 
салдар, ишара, оксюморон мәдениет құрылымның субмәтіні ретінде 
қарастырылады.
Аталған  мақала  Вен.  Ерофеевтың  орыс  постмодернизмінің 
ерекшеліктерін айқындайтын механизм ретіндегі Вен. Ерофеевтің 
Ленинианасындағы  демифологизация  мен  деконструкциясының 
өзгешеліктерін айқындауға арналған мәдени субмәтіннің құрылымы 
ретіндегі себеп–салдар, ишара, оксюморон, онтологиялық деңгейін 
сараптамасы  және  ондағы  философиясы  мен  поэтикаға  өзіндік 
көзқарасы құқықтық негізде қарастырылады.
Кілт  сөздер:  Вен.  Ерофеев,  орыс  постмодернизмі, 
Лениниана,дуаналық, демифологизация, деконструкция.
The given article is devoted to the peculiarities of demythologization 
and deconstruction in Venedict Yerofeyev’s Leniniana as a mechanism that 
reflects Russian postmodernism peculiarity. Craziness is considered from 
his point of view and poetry, analysis of ontological categories oxymoron, 
hint, slip of the tongue as components of cultural subtexts.
Key words: Venedict Yerofeyev, Leniniana, craziness, demythologiza-
tion, deconstruction.
ӘОЖ 398.2/574/
Б. С. Рахымов 
КЕҢІСТІКТІҢ ТАРИХИ ЖЫРЛАРДАҒЫ КӨРКЕМ 
БЕРІЛІСІ
Мақалада  кеңістіктің  тарихи  жырлардағы  көркем  берілісі 
қарастырылған.
Тарихи  жырлар  турасында  пікір  айтып,  арнайы  зерттеулер  жасаған 
ғалымдардың назарынан жырдағы кісі есімдері, жер атаулары қалыс қалмаған. 
Кісі есімдері мен жер атаулары бойынша қуалай пікір білдіріліп, кейде оның 
қисынсыз дәлелдеме болып шыққандығын білеміз. Егер бір ғана батырлық 
эпостың бүкіл нұсқасын алдыңызға алып жайып тастап, жағрафиялық картаға 
ондағы жер-су аттарын түсіріп көрсек, алғашқысындағы мен кейінгілері 
сәйкес келіп жата ма екен. Бұлайша қарау – эпосты таза айна-қатесіз тарих 
деп  түсінушілік.  Керек  десеңіз  жырау-жыршы  дегенге  күмән  туғызып, 
оның шығармашылығын жоққа шығару. Бұл мақсатта ең алдымен эпосты 
жасаушылар  кімдер,  олардың  шығармаларында  жер-су  атаулары  қалай 
көрініс  тапқан,  неліктен  нақтылықтан  гөрі  шарттылыққа  басым  тұрады 
деген сауалдарға жауап іздесек, іс оңға басуы мүмкін. Алсықа бармай-ақ, 
XVIII ғасырдағы елім-жерім дегенді асқақ үніне қосқан, қазақ еліне есімдері 
мәшһүр жыраулар поэзиясына үңіліп көрейік: 
Кеше тоқыраулы судың бойынан,
Тоқал терек түбінен,
Ніл дарияның басынан,
Құмкент шәрінің қасынан,
Перінің қызы Перизаттан туған,
Қара Мерген атасы,
Сөзімнің жоқ қатасы
Кеше бұл тұрымтайдай ұл еді-ау,
Түркістанда тұр еді-ау,
Әбілмәмбет ағаңа
Қызметші жүрген ұл еді-ау [1].
(Абылайға арнаған Тәтіқара ақын арнауы).
Баян Аула, Қызыл тау,
Абыралы, Шыңғыстау,
Қозы Маңырақ, қой Маңырақ
Арасы толған көп қалмақ,
Қалмақты қуып қашырдың,
Қара Ертістен өткізіп,
Алтай тауға асырды!
Ақ шәуліге қос тігіп
Ауыр қол жиып алдырдың [2].
(Үмбетей жыраудың Бөгенбай өліміне арнаған толғауы). 
Асу салған, тас бұзып
Тарбағатай белінен,
Қол қондырған қос тігіп.
Борлы деген көлінен
Қалмақты шашқан шулатып
Ақшәулінің өрінен [3].
(Бұқар жыраудың Бөгенбай өлімін естіртуі).
Арту-арту бел келсе,
Атан тартар бүгіліп.
Алыстан қара көрінсе,
Арғымақ шабар тігіліп [4].
Ақын-жыраулар  мұрасынан  бұндай  сандаған  шумақтарды  тауып, 
тізбектей беруге әбден болатыны түсінікті. Жырдағы шумақтар жыраулар 

252
253
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №3
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
поэзиясындағы болмысты эстетикалық тұрғыдан қабылдаудың бір көрінісі. 
Осы көрініс эпос табиғатына жат па, әлде ақиқат заңдылық па оған да жүгініп 
көрейік:
Ніл дарияның басында,
Құмкент шәрі қолында.
Баба түкті Шашты Әзиз
Мені сонда тауып ап,
Едіге деп ат қойған да... [5]
(«Ер Едіге» - Ш. Уәлиханов жазып алған нұсқасы).
Асқар-асқар белдерден
Айдын шалқар көлдерден,
Қан сасыған жерлерден
Үмітін үзіп жол шекті [6].
(Қобыланды батыр. Марабай-Мергенбай нұсқасы). 
Осындай  салыстырулардың  өзінен-ақ,  жер-су  жайындағы  ұғым-
түсініктердің көркемдік жиынтығы эпос тіліне қалай түскені, оның себеп-
салдары жөнінде белгілі бір мәмілеге келуге болатын сияқты. Мәселе жырды 
айтушы жырау-жыршылардың эпостағы қаһарманның мекенін, жүріп өткен 
жолдарын білмегендіктен емес, көркемдік талғам тұрғысында мейлінше кең 
ауқымды шығарманы шындыққа негіздеудегі көркемдік жолды таңдауында 
жатыр.  Егер  жырау-жыршыда  таңдау  болмаса,  батырлық  эпостағы 
қаһармандарымыз Алпамыс, Қобыланды т.б. жауға аттанған, одан қайтқан 
жолдарындағы жер-су атаулары бірді-екіліден аспай, уақыт пен кеңістік 
жағынан шектеліп қалар еді. Онда көлемді шығарма да тумайды. Жырау мен 
жыршының құдіреті сонда, батырды елі мен жерін қорғаушы ретінде тым ұзақ 
та, қауіп-қатерлі алыс сапарға аттандырады. Сондықтан оның мекені жүріп 
өткен жолы, қайту сапары халық ұғымына сай жер атауларымен берілуі тиіс. 
Батырлық іс ауыл арасындағы дау-жанжал емес, жалпы халықтың мүддесінен 
туындайтын  «ел  шетіне  жау  келсе»  аттаныспен  өлшенеді.  Ендеше  сол 
аттаныс сапары тым ұзақ жол. Ол жолдың өзен-көл, тау-тас, шөлді-шөлейтсіз 
болмауы мүмкін бе?! Эпостағы жер атаулары мен кісі есімдері көрсеткішімен 
кейіпкер әрекетінен бұрын немесе кейін болған оқиғаларға тели салуда күмән 
туғызатыны бар. Эпостағы мұндай олқылықтардың орнын толтыруға арналған 
еңбек ретінде, эпостанушы Ш.Ыбыраевтың «Эпостың кеңістік концепциясы», 
«Кеңістіктің көркемдік сипаты» турасындағы зерттеулерін орынды атау керек. 
Ғалым эпикалық кеңістік турасында ізденістердің негізін екі түрлі мақсатқа 
бағындыруды тұжырымдайды:
1.  Жер-су,  өзен-көл,  тау-тас,  елді-елсіз  жер  атауларының  эпостағы 
жиынтығы және олардың тарихи негіздері, нақтылы жағрафиялық және 
эпикалық атаулардың бір-біріне сәйкестігі, осы арқылы тарихтың эпостағы 
көрінісін анықтау мәселелері.
2. Кеңістік ұғымдарының эпос поэтикасының дәстүріне бағындырылған 
сыр-сипаты, уақытпен өрелесуі, кейіпкерлер іс-әрекетімен және сюжеттік 
ситуациямен  байланысы,  мерзімі  жағынан  түрлі  оқиғалардың  дәстүрлі 
эпикалық  кеңістікке  телінуі  [7].  Осы  екі  мақсатқа  байланысты  мұнда 
батырлық жырлардағы кездесетін жер-су атаулары, оның тарихқа қарым-
қатынасы, шындықты игерудегі эпикалық дәстүрдің ықпалына байланысты 
назар аударатын құнды пікірлер бар екені даусыз. Осы мақсатта өзіміз сөз 
етіп отырған – тарихи эпостағы эпикалық кеңістік жайында қарастырып, 
одан бұрынғы қаһармандық эпостан ерекшелігі бар ма, бар болса, оның 
себебін анықтау да елеусіз іс емес. Бұл бағытта дәуір және дәстүр мәселелері 
назардан тыс қалмайды. 
Эпикалық шығарманы жырлаушы көлемді дүние жасауда қаһарманның 
өмірбаянын реалды өмірге жақындатуы керек. Сондықтан шығармада уақыт 
пен  кеңістік  ұғымдары  дәуірге  тән  өлшемдермен  сараланып,  эпикалық 
дәстүр арқылы бір-бірімен өрелесуі тиіс. Өйткені эпикалық дәстүр ақын-
жыраулардың  шығармашылығындағы  асқан  шеберлік  көрсеткішінің 
тұрақталған жүйесі. Кеңістік жайындағы ізденістерімізді тек қана жырдағы 
жер-су, өзен-көл, тау-тас, елді-елсіз жер атауларының жиынтығымен ғана 
қарау бір жақты. Кеңістіктің өзі тігінен және көлденеңінен түсінікті қажет 
етеді. Бұл турасында адамзат түйсігінде белгілі болған объективтік шындық 
бар. Эпикалық кеңістік сол шындықты көркемдік дәстүрге сай қажетіне 
қарай алады, сондықтан онда психологиялық тұрғыда объективтік және 
субъективті пайымдаулар өткенді шындық ретінде қабылдаса да, көбіне өз 
тұрғысынан да бағалау орын алады. Осының бәрі жырдың жеткізушісіне 
байланысты айтылып жатқан мәселелер. Жырды айтушы жаратылыстан 
аян кеңістіктің қозғалысқа түсіреді. Қозғалыс жоқ жерде – уақыт өлшемі 
жүрмейді. Жырдағы уақыт пен кеңістіктің байланысын іс-әрекетсіз ешқандай 
зерттеуші түсіндіре алмайды. Осы заңдылықтың нақты ұғымы бүкіл түркі 
әлеміне ортақ, көне ескерткіште тұр.
Биікте көк тәңірі,
Төменде қара жер жаралғанда
Екеуінің арасында адам баласы
Адам баласын басқаруға ата-бабам жаралды [8].
Алайда осы ескерткіштердің деректерін тарих ретінде сүзу мен тілдік 
жағынан түсіндіру бар. Көркемдік тұрғыдан ескерткіштегі сипаттау, сөйлету, 
даралаудағы жинақтаулар кең көлемде енді ғана сөз бола бастады. Қалай 
десек те көне ескерткішті оқудың құпиясы ашылғанымен, көркемдік әлемнің 
сыры айқындалды деуге ертерек. Сонымен, эпостағы уақыт пен кеңістіктен 
белгілі  бір  дәуірдің  тарихын  табуымыз  керек.  Ең  алдымен  сол  дәуірді 
бейнелейтін эпикалық кеңістіктің өзі ұшы-қиыры белгісіз, шалқып жатқан 
әлем емес. Эпоста батырдың мекенінен кейін кетіп бара жатқан жолының 

254
255
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №3
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
бәрі жаудікі деу қате ұғым. Эпикалық кеңістікті дәуірге қатысты жыршы 
тарапынан аймақ дегенді кең көлемде алады, батырдың мекені сол аймақтың 
бір  ғана  бөлшегі.  Қазақ  эпосында  батырдың  шығу  тегімен  қатар,  оның 
мекенін анықтамаған бірде-бір эпос жоқ. Бұл тарихи тұрғыдан шындықтан 
алыстамаған. Батырлық жырлардағы «Қобыланды», «Алпамыс», «Қамбар», 
«Қырымның қырық батыр жырлары» т.б. қаһарманның жаз жайлауы, қыс 
қыстауы нақты айтылғаны күмән туғызбайды. Мұнда мезгіл мен кеңістіктің 
үндестігі бір қалыпта тұрса, батырдың елінен аттану себебі бүкіл аймаққа, 
анықтай түссек біртұтас елге қауіп төнгендік болатын. Жыршы сондықтан 
қаһарманның сапарындағы жолды көрсетуде, өзіне таныс кеңістіктің көлін, 
тау-тасын, шөлі мен шөлейтін жырға бөлек-бөлек жинақтап, ел шетіне келген 
немесе қаһарманның іздеп келген жауына кездестіреді. Оның қашықтығы, 
батырдың  қанша  уақытта  жеткендігі  жөніндегі  баяндауда  кеңістік 
динамикалық  қозғалысқа  түседі.  «Күнді  бұлт  құрсайды»,  «Қар  жауарға 
ұқсайды», «Айды бұлт құрсайды», «Айды байқамай қарасам, түн жауарға 
ұқсайды», «Таң сарғайып атқанда, Шолпан жұлдыз батқанда» т.б. кеңістікті 
тігінен қарағандағы көрінісі болса, көлденеңінен жерде бұрқыраған шаңы, 
ағып жатқан көлі, бұрқыраған буы, шуылдаған шуы назардан тыс қалмайды. 
Жырлаушы сол шындықты жеріне жеткізу үшін әмседен аян жер-су, тас-
тау, мекен-тұрақ атауларын жырға қосқанда ғана, тыңдаушының шындық 
демеске шарасы қалмайды. Өтірік жағы А. Байтұрсынов айтқандай мінген 
аты,  жауға  жалғыз  аттануы,  қарсыласқан  жауды  мың-мыңдап  жапыруы 
ғана [9]. Ежелгі эпостағы осы бір дәстүр, қаһармандық эпоста жалғасын 
тапқан. Жыршы батырдың іс-әрекетін даралаудың жолында, қиялға ерік 
беріп, халықтың арман-тілегіне орайластыруға мықтап бекінген. Жырдың 
шындығы дәуір шеңберінен аспай, уақыт пен кеңістікті өрелестіре алуында 
екендігі даусыз. Қорыта келгенде, эпикалық кеңістік – көркемдік жүйеге 
келтірілген екінші шындық. Өткендегі де, бізге жеткені де сол шындықты 
іс-әрекетпен көрсетуші эпикалық шығарманың бас қаһарманы. Сонымен 
қаһармандық  эпос  жөніндегі  эпикалық  кеңістікке  қатысты  тұжырымды 
былайша түйіндер едік:
Біріншіден, бұл кеңістік көлденеңінен де, тігінен де жұптасқан. 
Екіншіден, қозғалыстағы кеңістік.
Үшіншіден,  оның  негізін  әрекет  жасаушы  басты  қаһарманның 
субъективтік-объективтік жырдағы қарым-қатынасы білдіреді.
Қысқаша  шолып  өткен  қаһармандық  эпостағы  кеңістік  жөніндегі 
ой-пікірдің одан әрі дамуы, біздің негізгі мақсаттағы тарихи жырлардағы 
кеңістікке қатысты болмақ. Тарихи жырлар мен реалды-тарихи эпоста кеңістік 
турасындағы ізденіс тарихи (диахронды) және құрылымдық (синхрондық) 
тұрғыдан қарауға әбден реті келеді. Өйткені, дәуір кезеңдерінің бейнесін 
жан-жақты ашып, халықтың қамын арман-тілектері жөніндегі сұраныстарға 
жауап беретін тарихи жырлар мен реалды-тарихи эпоста дәуір жөніндегі 
деректер болған іс-әрекеттің шындығынан шалғай кетпесе, екінші жағынан 
уақыт пен кеңістікті сәйкестендірудің жинақталған көркемдік үлгілері бар. 
Кеңістіктің бұндағы көркемдік заңдылықтарға бағындырылуының өзі өзгеше 
формада, жаңа бір қырынан көрінеді. Эпостағы дәйекті дәстүрлердің өзі 
кеңістік турасындағы ізденістерге келгенде, қалыпты сақталмайтындығын 
дәлелдеген  тарихи  жырлар  мен  реалды-тарихи  эпостар  екендігі  анық. 
Қаһармандық  эпостағыдай  тарихи  жырлар  мен  реалды-тарихи  эпоста 
батырлардың  қоныстанған  мекені  дәстүрге  сай,  жырдың  басында  да, 
сюжеттік байланыстарда да көрініп отырады:
Өтіпті Қанжығалы қарт Бөгенбай
Мекені көшіп қонған Шет қорайдай [10].
Олжекем Орта жүзге ұран болған,
Сарысу, Арқа есігі – Арқанатта,
Айдабол Төртуылды қоныс қылған.
Жайлауы Нұра суы еді мұның,
Сала мен Домбыралы бетегелім,
Моншақты, Құлан өтпес, Шідерті өзен,
Сілеті, Қара-Сеңгір, Шалқар белім [11].
Туған жерін сұрасаң,
Жайықтың шығыс күн-жағы.
Жаз жайлауын сұрасаң,
Үш аңқаты, Барбастау,
Бұлардың қатаң шымдағы,
Күз күзеуін сұрасаң,
Бұлдырты мен Жымпиты,
Қалдығайты, Жақан бай,
Балқашты сала мұндағы,
Қыс қыстауын сұрасаң;
Ойылда Қиыл, Жем, Сағыз,
Үйшіктен бергі қалың сор,
Қаракөл менен Қаратау,
Тайсойған, Бүйрек құмдағы.
Есі бір нағыз өнген де,
Жасы он беске келгенде,
Қоныс етіп Нарынды.
Қалың елмен бірге өткен [12].
Тарихи жырлар мен реалды-тарихи эпостардан эпикалық шығармада 
қаһарманның  қоныстанған  жерлерін  бұлайша  беру  қаһармандық  эпос 
дәстүріне қатысты. Бұл орайда тарихи жырларда да, кейінгі реалды эпоста 
да  деректік  мәлімет  мол.  Қаһарманның  мекенін  таныстырудан  кейінгі 

256
257
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №3
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
тарихи жырлар мен реалды-тарихи эпоста эпикалық кеңістікті беру мәселесі, 
қаһармандық  эпостағы  эпикалық  кеңістіктен  мүлде  бөлек.  Мұнда  бір 
сызықтың бойына орналастырып қоятын, реалдық өмірге қайшы келетін, 
тізбектеле айтылатын кеңістік атаулары мүлде кездеспейді. Мәселен, XVIII 
ғасырдағы тарихи жырларда эпикалық кеңістік тігінен де, көлденеңінен де 
мүлде басқаша көрінеді. Батырлық жырлардағы мәңгілік жаз, кеңістіктің 
жалпы сипатының соған сай көрінуі тарихи жырларда мүлде өзгере бастаған. 
Тарихи жырлардағы кеңістіктің атаулары және оның уақытпен сәйкес келуі, 
тарихи тұрғыдан дұрыс көрсетілуі, бірін-бірі толықтыра түсіп, тұтастанған 
көркемдік жүйенің белгілі эпикалық уақытқа телінуі жағынан, қаһармандық 
эпостан бөлек жанр екендігін дәлелдейді. Тарихқа жүгінсек, жоңғарлардың 
қазақ жеріне жасаған шабуылдары XVII ғасырдың 1607 жылдарынан бастап, 
сол ғасырдың әр кезеңінде қазақ қолынан Есім хан, Жәңгір хан, Жалаңтөс 
баһадүр, Әз Тәуке хандардан бірнеше жеңіліс табады. Бұдан кейінгі Әз 
Тәукенің қайтыс болуы, қазақ хандығының іштей ыдырап, «Жеті жарғы» 
бойынша тәртіпке түскен заң жүйесі бұзылуы, оған қоса 1723 жылы қазақ 
сахарасында «қайың сауған ақ тышқан» жылы зұлматы мен нәубетін қоса 
әкелді. Осы жұтты мықты пайдаланған, жоңғарлар қазақ жеріне ендей кіріп, 
елді  «Ақтабан  шұбырындыға...»  ұшыратты.  Бұл  оқиғаны  Ш.Уәлиханов: 
«XVIII ғасырдың алғашқы он жылы қазақ халқының өміріндегі ең бір жан 
шошырлық  кезең  болды,  әсіресе,  1723  жылғы  халық  трагедиясы  әрбір 
қазақтың  жадында  қалды.  Бұл  жылы  қар  қалың  жауып,  мал  ашығып, 
онсыз да қыстан жұтап шыққан елге қырғын салып, Жоңғар хонтайшысы 
Голдан-Церен басқарған қалың жау қазақ жеріне басып кірді. Шошынған 
ел сайғақтың үйіріндей дүние-мүлкі мен мал жанын тастап түстікке қашты. 
Орта жүз Самарқанд маңына, кіші жүз Хиуа мен Бұқар барып тоқтады» 
[13],  -  деп  көрсетеді.  Жойқын  жау  жоңғарға  қарсы  тұру  1724  жылғы 
Түркістан қаласын қорғау шайқасы, 1725 жылғы «Әйгілі Алакөл қақпасы»,  
1728  жылғы  Шұбар  теңіз  жағасындағы  шайқас,  1729  жылғы  Бұланты 
өзенінің бойындағы шайқас және Балқаш көлінің Оңтүстік өңіріндегі ірі 
жеңістер («Қалмақ қырылған - Аңырақай») ұзаққа созылған Шаған шайқасы, 
1730 жылдары жоңғарларды Ілеге дейін қуып келу, одан кейінгі 1741-1743 
жылғы қызыл қырғын соғыстардың тынышталатын тұсы 1750 жылы жоңғар 
қақпасындағы шешуші жеңіс еді. Міне, осы аласапыран уақыттағы шын 
мәніндегі Отан соғысының болып өткен жерлерін, босқан ел мен жаудан азат 
етілген жеріне көшкен елдің деректері ретінде қазақ даласында 15-тен астам 
«Қалмақ қырылған» дейтін және сандаған өзен-су, тау-тасы аталады. Бір ғана 
«Ақтабан шұбырынды» оқиғасынан бастап, 300-ге жуық топонимикалық 
аңыздар мен тарихи өлеңдер, барлық нұсқаларымен есептегенде 100-ден 
астам тарихи жырлар бар екен. Бұлардың көпшілігі қолжазба қорындағы 
дүниелер ғана, ал қаншама рухани дүниелер хатқа түспей кетті десеңші.  
XVIII  ғасырдағы  азаттық  жолындағы  соғыстың  эпикалық  шығармаға 
айналғаны, зиялы қауымның тәптіштеп айтып келе жатқаны – «Ақтабан 
шұбырынды» кезеңінен бергі – Абылай дәуірі. Шын мәнісінде, ерлік пен 
елдікті  ту  етіп  ұстаған  Абылайдың  өз  басына  қатысты  қаншама  аңыз, 
өлең-жырлар  қалған.  Өзінің  дәуіріне  шоғырланған  баһадүр  батырларды 
дәріптейтін  тарихи  жырлардың  сюжеті  Абылайды  қалыс  қалдырмаған. 
Эпикалық шығармаға айналған тарихи жырлардың бастамасы қай мезгілден 
екендігіне жоғарыда тоқталдық, ендеше эпикалық заңдылыққа бағынған 
кеңістіктің көркем бейнесін сол кезеңмен қарап көрейік. XVIII ғасырдағы 
тарихи жырларды жырлаушылар ең алдымен, эпикалық шығармада кеңістікті 
көлденеңінен және тігінен қозғалысқа түсіреді. Көктен тоқтаусыз жауған 
қар, ақ түтек боран, жердің үсті мұзға айналған. Босыған халық бір жерден, 
екінші  жерге  шұбырып  барады.  Өкшелей  қуған  жау  болса,  тігерге  тұяқ 
қалдырмай жалмап, кеңістікті қызыл түске бояған. Тарихи жырларда бұл 
бұлайша өрнектеледі:
Айнадай жарқырайды дүние жүзі,
Мұзбенен шағылысып күннің көзі,
Тас, топырақ, қопсан, жазық бірдей болды.
Сырғанап батпай кетті мықтың ізі
Тау тас, құзда ағаш, жерде бұта,
Мұз басып барлығы да қалды жата [14].
Барасың Қожахмет кімге қалып,
Қайран тау, қайран Сырым, қайран дала,
Күн көрген өсіп, өніп қатын бала.
Жөнелді у-шу болып қазақ тозып,
Көлік жоқ ең болмаса екеу ара.
Қазақтан тартып алды Түркістанды
Хиуамен билеп Ташкен, Самарқанды [15].
Әйгілі  тарихи  өлеңнің  желісімен  келген  мұндай  жолдарды,  тарихи 
жырлардың көпшілігінен кездестірдік. Кейде сол өлеңнің өзі жырдың ішінде 
жүруі бұған айғақ. Сайын дала, көсілген кеңістіктің мезгілмен өрлесіп, эпикалық 
шығармаға енуі түптеп келгенде заман психологиясын жеткізуден туған. 
Тарихи жырда ұлы жүз, орта жүз, кіші жүздің белгілі бір аймақтарының 
қай жерлерде орналасқанын шежірелеп баяндау бар. Жыршы мұны айтуда 
кеңістік атауларын тізбелеп шындықты дәлелді жеткізеді. Батырлық эпоста 
негізгі қаһарман ел шетіне жау келгенде мекенімен сол жауға қарсы аттанса, 
тарихи жырларда қаһарманның елін жау шауып, тұтас аймақты тарылтып 
келеді.  Қаһарманның  аттаныс  іс-әрекетін  жыршы  бірден  жауға  қарсы 
бағыттамай, бірнеше қолмен Ұлытауға қарай жүргізеді. Өйткені онда үш 
жүздің басы қосылып, жауға қарсы шықпақ. «Абылай хан, Сабалақ» жырында 
Бөгенбай мен Қабанбай атынан жазғытұры Ұлытауда жиналатыны айтылып, 

жүктеу/скачать 3,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: