Түркі даналығындағы бақыт метафизикасы

 
 
 
                      
                                                  23
Ортағасырлық түркі философиясында 
бақыт ұғымының пайымдалуы
еуропаорталықтық  көзқараста  тек  итальяндық  ренессанспен 
байланыстырылса,  швейцарлық  ғалым  А.  Мец  тұңғыш  рет 
оны ислам дінінің пайда болып таралуы негізінде қалыптасқан 
мәдениетпен  байланыстырды.  Халифаттың  құрамына  енген 
және исламды қабылдаған барлық елдер мен халықтарда бүкіл 
ортағасырлар  бойы  өзіндік  бірегей  әрі  біртұтас  мұсылман 
мәдениеті  салтанат  құрды.  VIII–XII  ғасырларда  Шығыста 
орнығып,  антикалық  мәдени  және  ғылыми-философиялық 
мұраны игеріп қана қоймай, оны одан ары жетілдіріп, өздері 
мәдениет  пен  әдебиет,  философия  мен  ғылым  салаларында 
аса ірі табыстарға жеткен бұл өркениетке түркі халықтары да 
орасан зор үлес қосты. 
Мұсылман  өркениеті  өзге  мәдениеттерге  төзімділігі 
мен  сұхбатқа  ашықтығының  арқасында  Алдыңғы  Азиядағы 
иудейлер  мен  сириялық  арамейлердің,  Орталық  Азиядағы 
түркілер  мен  парсылардың,  үнділіктердің,  сонымен  қатар 
Солтүстік  Африка  халықтарының  жергілікті  мәдениеттерін 
бірегей  исламдық  арнада  тоғыстырды.  Сондықтан  да  кейде 
шығыс  ренессансымен  сипатталатын  мәдениеттің  бұл  типін 
«араб-парсы-түркі өркениеті» деп те атайды. Түркілер арасынан 
ислам  дінінің  ғұламалары  да  (әл-Матуриди,  имам  Бұхари, 
Руми,  Нақышбанди,  Қожа  Ахмет  Иасауи,  Бақырғани  және 
т. б.), философтар да (әл-Фараби, ибн Сина, әл-Хорезми), абыз 
әулиелер мен ғалым-әдебиетшілер (Қорқыт ата, М. Қашқари, 
Ж. Баласағұн, Рабғузи, Құтып және т. б.) де көптеп шықты. 
Сонымен, қорыта айтқанда ортағасырлық түркілік дүние-
таным  мен  философиясының  қалыптасуының  осындай 
тарихи-әлеуметтік және рухани-мәдени алғышарттары болды. 
Яғни ортағасырлық түркі философиясын Алтайдан Карпатқа 
дейін  созылып  жатқан  Ұлы  Даланы  алып  жатқан  түркі 
халықтарының  мәдени  кеңістігімен  тығыз  байланыста  және 
тұтастықта  қарастыру  керек.  Бұл  көршілес  қытайлық,  араб-
мұсылмандық  және  славяндық  халықтармен  сұхбатқа  түсе 
білген  жергілікті  автохтонды  этностардың  тұтас  өркениеттік 
аясы болып табылады. 
Ортағасырлық түркілік философия өзінің бастауын дәстүр-
лі  дүниетанымнан  алады.  Дәстүрлі  түркілік  дүниетаным 
–  бүгінгі  ұлттық-мәдени  ұстындарымыздың  негізі.  Жалпы 

24 
        
Түркі даналығындағы бақыт метафизикасы
дүниетаным  деп  өмірдің,  әлемдегі  болмыстардың,  адамның 
мақсаты  мен  мәнін,  оның  құндылықтар  әлемін  тұтас  қамтып 
тануға бағытталған біртұтас әмбебап (универсалдық) көзқарас-
ты айтамыз. Ал дүниетанымдық категорияларды тарихи және 
мәдениеттік  қабаттарына қарай дәстүрлі,  түркілік  (ұлттық),  
діни  және т. с. с. деп жіктеуге болады. 
Дүниетанымдық  категориялардың  ішіндегі  мәдениеттік, 
яғни  түркілік  дүниетаным  қабаттарына  халықтың  табиғи  әрі 
тарихи  тәжірибесімен  анықталатын  дүниетанымдық  әмбе-
баптар  жүйесі  де  кіреді.  Барлық  халықтың  (ұлттық)  мәдени 
тұтастығы  мен  табиғи  ерекшелігіне  сай  әлемнің  жаратылуы 
(космогония),  ғарыштың  құрылысы  –  әлемді  елестету  құбы-
лысы  (космология),  кеңістік  (отан,  жер,  су)  пен  уақыт,  адам 
және оның әлемдегі орны, жақсылық пен жамандық, жан мен 
тән, өмір мен өлім және т. с. с. дүниетанымдық құбылыстарды 
кескіндейтін  ұғымдары  мен  түсініктері  бар.  Дүниетанымдық 
құбылыстар  мен  құндылықтарды,  негізгі  ұстындар  мен  кате-
горияларды  мифологиялық,  діни  және  философиялық 
тұрғыдан толғау деңгейі сол халықтың мәдениеті, ойлау жүйесі 
мен  дүниетанымдық  ерекшеліктерінің  көрсеткіші  болып 
табылады. Түркілердің тәңірілік монотеистік жүйесінде мифо-
логияның  да,  шамандықтың  да,  әруаққа  табынушылықтың 
да  элементтері  астасып  жатты  және  бұл  жүйе  кейінірек 
қатаң  монотеистік  ислам  дінін  қабылдауға  бөгет  болған  жоқ, 
керісінше қолайлы жағдай туғызды. 
Дүниетанымның соңғы және жоғарғы формасы философия 
деп  есептеледі.  Дүниетаным  ақиқатты  рухани-практикалық 
игерудің  танымдық  жүйесі  болып  саналады.  Оның  ішіндегі 
адамдардың білім мен сенім жиынтығы, рухани-адамгершілік 
және  моральдық  мұраттары,  әлеуметтік-саяси  бағдарлары 
мен қоршаған ортаға деген психологиялық және эстетикалық 
көзқарастары дүниетаным түсінігінен қуат алады. Дүниетаным 
адам,  қоғам  және  табиғат  пен  таным  (сана)  туралы  біртұтас 
түсінікті  білдіретін  болса,  оның  ақырғы  формасы  да,  тарихи 
типі де философия оның теориялық түрі болып табылады. 
Адамдардың  әлеуметтік  немесе  ұлттық  бірлестіктерге 
ұйысуының негізін ортақ дүниетаным, ортақ сенім құрайтыны 
анық.  Кез-келген  елдің  немесе  халықтың  оның  өркениеттік 

 
 
 
                      
                                                  25
Ортағасырлық түркі философиясында 
бақыт ұғымының пайымдалуы
дамуы  сырттан  енгізілген  ықпалдардың  әсерімен  емес,  ұлт 
болмысының  терең  рухани  қыртыстарын  қамтитын  дүние-
танымдық тұрғыда шешіледі. Сондықтан ұлттың өткен тарихи 
мен  дәстүрлі  рухани-дүниетанымдық  тұғырларын  қалпына 
келтіруде философия маңызды орын алады.
Осыған орай «түркі философиясы» деген ұғымның мәнін 
ашып  алу  керек.  Жекелеген  ғылым  салалары  табиғат  пен 
қоғамның  нақты  қырларын  зерттеумен  айналысса,  ал  фило-
софияның  пәндік  аймағы  адам  мен  әлемнің  арақатынасын 
қамтиды.  Осыған  сәйкес  ғылым  ұлттықтың  ауқымынан  тыс 
жатса,  ал  философия  өзінің  бастауын  мифологиядан,  діннен 
алатындықтан әлемге деген қатынастың этникалық сипатымен, 
мәдени ерекшелігімен тығыз байланыста болады. Философия-
ны  Гегель  ұлттық  мәдениеттің  «тірі  жаны,  квинтэссенциясы» 
деп анықтағаны белгілі. Демек, әлемде қанша ұлттық жетілген 
мәдениеттер  бар  болса,  сонша  ұлттық  философиялық 
жүйелердің  болатындығы  белгілі.  «Әлемдік  философия», 
«үнді  философиясы»,  «қытай  философиясы»,  «грек  фило-
софиясы»,  «ислам  философиясы»,  «неміс  философиясы», 
«орыс  философиясы»  деген  сөз  тіркестері  философия  тари-
хында  орныққан  болса,  ал  «қазақ  философиясы»  түгілі, 
«түркі  философиясы»  терминін  айтудың  өзі  баршаға  белгілі 
идеологиялық  қысымның  әсерінен  мүмкін  болмай  келді. 
Ал  қазіргі  саяси  тәуелсіздік  пен  рухани  дербестік,  мәдени 
плюрализм  мен  толеранттылық  жағдайында  қазақ  филосо-
фиясына,  оның  алдыңғы  сатысы  түркі  философиясының 
типологиясын жасауға, оның архетиптері мен хронотоптарын 
анықтауға мүмкіндік туды.
Белгілі  философ  әрі  мәдениеттанушы  Тұрсын  Ғабитов 
қазақ  мәдениеті  аясындағы  түркілік  философияның  мынадай 
типтерін  ұсынады:  «1.  Еуразиялық  көшпенділердің  исламға 
дейінгі философиясы; 2. Орталық Азияның ислам ренессансы 
тұсындағы философиясы; 3. Қазақ хандығы дәуірінің филосо-
фиясы;  4.  Зар  заман  және  Ағартушылық  дәуіріндегі  қазақ 
философиясы; 5. Азаттық қозғалысының қазақ философиясы; 
6. Қазақтың маркстік философиясы; 7. Қазақстан Республика-
сының философиясы. Анахарсистен бүгінгі күнге дейін – бұл 
түркі философиясы болмысының уақыты» [48, 132 б.]. 

26 
        
Түркі даналығындағы бақыт метафизикасы
Бұл типологиядан біз ортағасырлық түркілік философия-
ны  бөліп  алып,  хронологиялық  шеңбермен  шектелеміз, 
яғни  VI  ғасырда  түркілердің  әлемдік  тарихтың  сахнасына 
шыққан  кезеңнен  бастап,  XVI  ғасырда  түркі  тілдес  халықтың 
қазақ,  өзбек,  ноғай,  татар,  башқұр,  қарақалпақ  және  т.  б. 
бөлінгеніне  дейінгі  кезең.  Жалпы  кез  келген  кестенің  шартты 
екендігін айтып өту керек. Ортағасырлардан бұрыңғы да, одан 
кейінгі  де  түркілік  философияда  ортақ  құндылықтардың, 
рухани  сабақтастықтың  болғанын  ешкім  де  теріске  шығара 
алмайды.  Дегенмен  қалыптасу  мен  дамудың  белгілі  бір 
сатылардан өтетіні анық. Аталған мыңжылдық уақыт аралығы 
Орхон-Енисей  ескерткіштерінен  белгілі  түркілік  дәстүрлі 
дүниетанымды,  түркі  халықтарының  ортақ  абызына  айнал-
ған  Қорқыт  ата  дүниетанымын,  «Оғызнаме»  мен  «Кодекс 
куманикус» ескерткіштерін, ислам ренессансы тұсындағы түр-
кі  философиясы  мен  әдебиетін,  әл-Фараби  философиясын, 
Махмұд  Қашқари  мен  Жүсіп  Баласағұн  мұрасын,  түркілік 
ислам  фило-софиясы  мен  теологиясын,  оның  ішінде  Халлаж 
Мансұр  мен  Әбу  Мансұр  әл-Матуриди,  Ахмед  Иүгінеки  мен 
Қожа  Ахмет  Иасауи,  Сүлеймен  Бақырғани  мен  Хұсамеддин 
Сығнақи шығармаларын, Насреддин Рабғузи мен Хорезмидің, 
Хұсам  Кәтиб  пен  Сәйф  Сарайидің,  Құтыптың  еңбектеріндегі 
даналық тағылымдарын қамтиды. 
Бұл  ойшылдар  мен  олардың  ілімдерінің  бағыт-бағдары 
әртүрлі болғанымен, оларды түбі бір түркілік дүниетанымның 
түбірі  біріктіріп  тұр.  Енді  осы  түркілік  философияның 
қандай ерекшеліктері болды деген мәселеге келсек. Академик 
Ә.  Нысанбаев  пен  профессор  Н.  Аюпов  жалпы  түркі  мәде-
ниетінің,  оның  ішінде  түркі  фәлсафасының  мынадай  белгіле-
рін атап өтеді: 
– Батыс пен Шығыс мәдениеттерін жалғастырып саудамен 
қатар,  рухани  өзара  алмасуды  жүзеге  асырып  тұрған  керуен 
жолдардың  бойына  орналасқан  орталық  азиялық  мәдени 
ареалдың ашықтығы және әмбебаптылығы; 
–  табиғат  философиясымен,  өмір  философиясымен, 
дүниетанымның  әлеуметтік-этикалық  сипатымен,  экзистен-
циалдық  сипатымен  ерекшеленетін,  батыстық  мәдениеттегі 
линиялық  бағытпен  салыстырғанда,  уақыттың  циклдік 

 
 
 
                      
                                                  27
Ортағасырлық түркі философиясында 
бақыт ұғымының пайымдалуы
(айналмалы)  сипатымен  ерекшеленетін  түркі  фәлсафасының 
дәстүршілдігі; 
– дүниетанымдық идеялар мен философиялық ойлардың 
сан  ғасырлар  бойы  «қорытпа  қазаны»  болып  келген  түркі 
мәдениетінің  қалыптасуы  мен  дамуының  жағымды  бір  қыры 
ретіндегі синкретизм; 
–  ұлттық  ерекшелік  пен  архетипикадан  басқа  шектеулік 
пен  жабықтыққа  төзбейтін,  ұжымдық-халықтық  санаға  терең 
бойлайтын  түркі  фәлсафасының  халықшылдығы;  батыстық 
дәстүрде  философтар  мен  данышпандар  қуғындалса,  түркі 
мәдениетінде халық даналығын бойына жинап қорыта білген 
ойшылдар үлкен құрметке ие болды:
– түркітілдес халықтардың философиялық ойындағы діни 
синкретизм  және  дүниетанымдық  бағдардағы  діндарлықтың 
басымдылығы.  Түркілерде  тәңірішілдік  алдыңғы  орында 
тұрғанымен,  олардың  мәдени  тарихынан  зороастризмнің 
де,  буддизмнің  де,  манихейліктің  де  іздерін  аңғаруға  болады. 
Қатаң  монотеистік  ислам  дінінің  өзі  бұл  аймақта  таза  орто-
доксалды күйінде тарала қоймады. Түркі халықтарының діни 
дүниетанымының  дәстүршілдігі,  оның  жоғары  синкреттілігі 
исламның түркілік реңге боялуына ықпал етті;
– түркітілдес халықтарда философия Батыстағыдай универ-
ситеттік  типте  емес,  эпикалық  дастандарда,  көркем  прозада, 
даналық және өсиет кітаптарында, поэзия мен фольклорда бой 
көрсетеді;
– Түркілердің өмірқамындағы табиғатпен үндестік олардың 
дүниетанымында  натурфилософиялық  мәселелерді  алдыңғы 
орынға шығарады [49, 5–72 бб.].
Түркілік фәлсафаның мұндай ерекшелік белгілерін көпте-
ген  зерттеушілер  бірауыздан  мойындайды.  Түркілік  фило-
софияның  негізгі  дүниетанымдық  әмбебаптары  халықтың 
имманентті рухани тәжірибесі мен осы мәдениеттің сұхбаттық 
өрісі  (түркі-қытай,  түркі-соғды,  түркі-араб,  түркі-славян 
синтездері)  арқылы  анықталады.  Онда  болмыс,  адам,  уақыт, 
кеңістік, еркіндік пен қажеттік және т. б. іргелі философиялық 
категориялармен  қатар,  «бақыт»,  «құт»,  «қанағат»,  «несібе», 
«ынсап», «обал», «сауап», «кие», «кесір», «ел», «әлеумет» және 
т. б. өзіндік дүниетанымдық және философиялық әмбебаптар 

28 
        
Түркі даналығындағы бақыт метафизикасы
молынан кездеседі. Бұлардың арасындағы «көңіл», «хәл», «ға-
шықтық», «шаттық», «ғапылдық», «уайым», «қайғы» және т. б. 
экзистенциалдық  жағдайға  барынша  жақын  келеді.  Түркілік 
төл ұғымдар исламнан енген түсініктермен сіңісіп, өзге тілдер-
ге аударылмайтындай мәнді мағыналарға айналған. 
Түркілердің  дәстүрлі  дүниетанымының  да,  әлемге  деген 
философиялық  қатынасының  да  экзистенциалдық  сипат-
та  болғанын  баса  айту  керек  және  бұл  мәселе  біздің  зерт-
теуіміздің өзегін құрайды. Кейінірек бұл этикалық сарын мен 
экзистенциялық көңіл-күй өзінің мазмұнын жоғалтпай қазақ 
халқының  жыраулар  поэзиясында,  Абай  мен  Шәкәрімнің 
ілімдерінде жалғасын тапты. Белгілі философтар Ә. Нысанбаев 
пен  Ғ.  Есім  тәуелсіздіктің  таңы  атқан  тұста-ақ  осыған  дейін 
кеңес  дәуірінде  тек  қоғамдық  саяси  ойы  ғана  болды  деп 
төмендетіліп келген «қазақ философиясы» туралы сөз қозғап, 
оның  рухы  жағынан  өмір  сүру  философиясына,  яғни  экзис-
тенциализмге  жақын  екендігін  айтқан  едік  [12].  Арғысы 
түркі, бергісі қазақ халқының  дәстүрлі қоғамында әлеуметтік 
қатынастар  «адам  күні  адаммен»  деген  ұстынға  негізделеді. 
Бұл ұстынға сәйкес адам тек адамдардың арасында ғана еркін 
өмір  сүре  алады.  Қауымның  көшіне  ере  алмаған  әлеуметтік 
аутсайдерлерді дәстүрлі қоғамда «сарт», «жатақ» деп кемсітті, 
қоғамнан бойын аулақ ұстаған адамдарды «кісікиік» деп атады, 
бұл түсінік әлеуметтік ортада қадірленетін «кісілік» ұғымына 
қарама-қарсы  қолданылды.  Бұл  бір  қарағанда,  әлеуметтік 
белсенділікті  қостағандықтан  тұйықталуды,  оңашалануды 
дәріптейтін экзистенциализмге жат болып та көрінеді. Осыған 
орай  қазақ  философиясын  зерттеумен  көзге  түсіп  жүрген 
ғалым  Гүлжиhан  Нұрышева  былай  дейді:  «Экзистенциалды 
сипаттағы қазақ философиясы адамды өмір сүру туралы, өзінің 
өмірдегі орны туралы терең ойға, өмірлік мақсатқа негізделген 
белсенді  іс-әрекетке,  өзін-өзі  рухани  жетілдіруге  жетелейді, 
мәнді өмірге жету, өз тағдырын анықтау адамның өз қолында 
деп  түсіндіреді.  Осы  тұрғыдан  алғанда  қазақ  философиясы 
жалпы  экзистенциализм  секілді  пессимистік  емес,  адамға 
пайдалы позитивтік сипатта, экзистенциализмнің үшінші түрі 
– позитивтік экзистенциализммен үндес деген ой түйдік» [50, 
59–60 бб.]. Автордың бұл ойымен біз де толық келісеміз.

 
 
 
                      
                                                  29
Ортағасырлық түркі философиясында 
бақыт ұғымының пайымдалуы
Ортағасырлық  түркі  философиясының  өмірмәндік  сипа-
тын  талқыламас  бүрын,  алдымен  экзистенциализм  ілімінің 
ерекшеліктеріне,  оның  мәні  мен  мазмұнына  қысқаша  тоқта-
лып өтейік. 
Экзистенциализм  (бұл  француз  термині  өз  мағынасын 
латынша  exsistentia  –  өмір  сүру  деген  сөзінен  алады)  немесе 
өмір  сүру  философиясы  –  адамды  өз  тағдырын  таңдауға  қабі-
летті  ерекше  рухани  жан  ретінде  қарастыратын  ХХ  ғасыр 
философиясындағы бағыт. Экзистенция әдетте эссенцияға (мән) 
қарама  қарсы  қойылады.  Егер  нәрселер  мен  жануарлардың 
тағдыры алдын ала белгіленіп қойылса, яғни олардың мәні олар 
өмір сүргенге дейін анықталып қойса, ал адам өзінің өмір сүруі 
барысында ғана мәнділікке ие болады. Экзистенцияның негізгі 
көрінісі  өз  таңдауының  нәтижесіне  уайым  (жауапкершілік) 
шегетін еркіндік болып табылады. 
Алайда  экзистенциализмнің  өмірде  бар  болғанымен, 
нақты  философиялық  бағыт  ретінде  болмағанын  және  бола 
алмайтынын  мойындау  керек.  Бұл  қайшылық  «экзистен-
цияның» мазмұнының өзінен туындайды, өйткені ол дара әрі 
қайталанбас,  бұл  ешкімге  ұқсамайтын  жекелей  алғандағы 
жеке  адамның  толғанысын  білдіреді.  Экзистенцияны 
адамның  жанымен  салыстыруға  болады.  Бұл  қайшылыққа 
сәйкес,  экзистенциализм  ілімінің  өкілдеріне  жатқызылатын 
ойшылдардың  көзқарастарының  да  айқын  еместігін  ескеру 
қажет.  Тек  француз  ойшылы  Жан-Поль  Сартр  ғана  өзін  осы 
бағытқа  жатқызып,  өз  ұстанымын  «Экзистенциализм  –  бұл 
гуманизм» деп аталатын еңбегінде жариялады [51]. 
Экзистенциализм  философиясының  идеялық  қайнар 
көздерін  өмір  философиясынан  (А.  Шопенгауэр,  Ф.  Ницше,
 В. Дильтей) Гуссерльдің феноменологиясынан, С. Къеркегордің 
діни-мистикалық  толғаныстарынан  іздеу  керек.  Сондай-ақ 
экзистенциалистердің  бастапқы  буынына  Блез  Паскальді, 
Федор Достоевскийді, Мигель де Унамуноны, Франц Кафканы 
жатқызуға  болады.  Ресейде  экзистенциализм  бірінші 
дүниежүзілік  соғыстың  қарсаңында  1914–1918  жылдары  пай-
да болды, оның өкілдері қатарына Л. Шестов пен Н.А. Бердя-
ев  жатқызылады.  Германияда  бұл  ілім  (өкілдері  –  К.  Ясперс, 
М. Хайдеггер, М. Бубер) бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін 

30 
        
Түркі даналығындағы бақыт метафизикасы
қалыптасса,  оның  ізбасарлары  –  Ж.П.  Сартр,  Г.  Марсель, 
М.  Мерло-Понти,  А.  Камю,  С.  Де  Бовуар  1939–1945  жылда-
ры  екінші  дүниежүзілік  соғыста  Франциядан  табылды.  Ал 
1940–1950-жылдары экзистенциализм Австрияға (В. Франклдің 
логотерапиясы), Италияға (Э. Кастелли, Н. Аббаньяно,  Э. Пачи), 
Испанияға  (Х.  Ортега-и-Гассет),  Ұлыбританияға  (А.  Мердок) 
және АҚШ-қа (У. Лоури, У. Баррет, Дж. Эди, И. Яломның эк-
зистенциалды психологиясы) таралды. Француз персонализмі 
(Э.Мунье, М. Недонсель, Ж. Лакруа) мен неміс протестанттық-
диалектикалық теориясын (К. Барт, П. Тиллих, Р. Бультман) да 
экзистенциализмге жақын ілімдер деп қарастыруға болады.
Экзистенциализмді  философиялық  ілім  ретінде  қарас-
тыратындар оны екіге бөледі: діни (Шестов, Бердяев, Марсель, 
Ясперс, Бубер) және атеистік (Хайдеггер, Сартр) экзистенциа-
лизм.  Мұның  соңғылары  тарихты  жалғыз  абсолют  ретінде 
қарастырады, олар Құдайға емес, тарихқа сенеді. Бұлардың 
арасында  осы  екі  бағытты  да  сынаған  Альбер  Камю  оқшау 
тұр [52]. 
Бұл  ілімнің  пайда  болып  қалыптасқан  кезеңінде  техни-
калық  прогреске  сүйенген  оптимистік  либерализмнің  дағ-
дарысы  философиядан  да  аңғарылды.  Философия  адам 
өмірінің  тұрақсыздығын,  орнықсыздығын,  адамға  тән  үрей, 
өкініш,  шарасыздық  сезімдерін  түсіндіріп  бере  алмады. 
Экзистенциализмнің  философиясы  –  ағартушылық  пен 
неміс  классикалық  философиясының  рационализміне 
қарсы  бағытталған  иррационалдық  реакция.  Философ-
экзистенциалистердің пікірінше, рационалдық танымның не-
гізгі  кемшілігі  –  бұл  оның  субъект  пен  объекті  қарама-қарсы 
қою  ұстынынан  шығуында,  яғни  ол  дүниені  объективті  және 
субъективті  екі  салаға  жіктейді.  Рационалды  ойлау  бүкіл 
болмысты,  оның  ішінде  адамды  субъект-объект  терминдерін 
қолдану  арқылы  тануға  болатын  зат,  «мәнділік»  ретінде  ғана 
қарастырады. Сол сияқты дүниенің түпнегізі материя ма әлде 
идея ма деген философияның субстанциялық негізгі мәселесі де 
«тауық бірінші пайда болды ма, әлде жұмыртқа пайда болды 
ма?»  деген  парадоксалды  шешімі  жоқ  сұрақтың  жауабын 
табумен  айналысатын  пайдасы  жоқ  іс.  Шынайы  философия, 
экзистенциализм тұрғысында, объект пен субъект тұтастығы-

 
 
 
                      
                                                  31
Ортағасырлық түркі философиясында 
бақыт ұғымының пайымдалуы
нан туындауы тиіс. Бұл бірлік «экзистенцияда», яғни қандай да 
бір иррационалдық болмыста сіңірілген.
Экзистенциализм философиясы бойынша, өзін «экзистен-
ция»  ретінде  сезінуі  үшін  адам  «шекаралық  жағдайға»  тап 
келуі керек, мысалы өліммен бетпе-бет келуі керек. А. Камюдің 
айтуынша, «өмір, оны сүруге тұра ма, тұрмай ма – философия-
ның  негізгі  сұрағына  жауап  беруді  білдіреді.  Барлық  қалған 
нәрселер – дүние үш өлшемді ме, зерденің тоғыз немесе он екі 
категориясы бар ма – кейінгі мәндегі мәселелер. Галилей ғылы-
ми ақиқатты қадірледі, бірақ ол оның өміріне қауіп төндірісі-
мен оп-оңай одан бас тартты. Бір жағынан оныкі дұрыс. Мұндай 
ақиқат отқа өртенуге тұрмайды. Жер Күнді айнала ма, Күн Жер-
ді айнала ма – бәрі бір емес пе?» [52, 223 б.]. Өліммен бетпе-бет 
келудің нәтижесінде дүние адам үшін «іштей жақын» болады. 
Танымның  шынайы  тәсілі,  «экзистенция»  әлеміне  енудің 
әдісі  (Марсельде  «экзистенциалдық  тәжірибе»,  Хайдеггерде 
«түсіну»,  Ясперсте  «экзистенциалды  аян»)  интуиция  болып 
табылады. Орыс жазушысы Федор Михайлович Достоевский-
дің де өлім жазасына кесіліп, тек үкім орындалар алдында ғана 
ол  жазаның  Сібірге  жер  айдалумен  алмастырылғаны  белгілі 
және оның шығармаларындағы экзистенциалдық сюжеттердің 
молдығы осымен түсіндіріледі. 
Экзистенциализм  философиясында  тұлғаның  сансыз  көп 
мүмкіндіктерден  «таңдауы»  ретінде  анықталатын  еркіндік 
мәселесінің  қойылуы  мен  шешімі  ауқымды  орын  алады. 
Нәрселер мен жануарларда еркіндік жоқ, сондықтан да олар 
бірден  «мәнділікке»,  эссенцияға  ие  болады.  Адам  болса,  өз 
мәнін  өмір  бойы  іздейді  және  әрбір  жасаған  әрекеті  үшін 
жауапты  болады,  өз  қателіктерін  «жағдайлармен»  түсіндіре 
алмайды.  Осылайша,  адам  өзін  құрайтын  «жоба»  ретіндегі 
экзистенциалист  ретінде  пайымдайды.  Ақыры  аяғында, 
адамның идеалды еркіндігі – бұл тұлғаның қоғамнан еркіндігі. 
Экзистенциалистер  еркіндік  пен  қажеттілік,  болмыс  пен 
бейболмыс  сияқты  дәстүрлі  философиялық  категориялардан 
бас тартпағанымен, үрей, қалшыл, үміт, зерігу, торығу сияқты 
адамның  нақты  өміріне  жақындатылған  ұғымдарды  енгізді. 
Бұл ілім логицизмге, ғылымның абстрактылық теориялануына, 
ХХ  жүзжылдықта  орын  алған  машиналы  өркениеттің  техно-

32 
        

жүктеу/скачать 1,14 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: