Философский и общественно гуманитарный журнал

4 (70) 2016 | Адам әлемі     33
  Большой  вклад  в  формирование  новых  представлений  о  природе  ре-
альности вносят современные космогонические концепции, объединяющие 
физику и философию. Так, суперпарадоксальной для нашего миропонима-
ния, еще не освободившегося от устаревшей ньютоно-картезианской пара-
дигмы,  выглядит  ультрасовременная  космогония,  разработанная  учеными 
объединенного института ядерных исследований в Дубне (Россия). Вывод, 
который следует из этой новой космогонии, состоит в следующем: Вселенная 
бессмертна, она возникла благодаря идее и развивалась в согласии с волей 
(вектором) Создателя [3, с. 8]. Вселенная (как и ее элементарные частицы), 
образовалась в результате «визуализации» импульса, идеи. Обретение формы 
в процессе визуализации назвали пространственным вектором, или вектором 
творения. Вот мы и вернулись на крыльях современной науки к «гармонии 
сфер» Пифагора и к философии Платона с ее концепцией «идея-тело»! 
В декабре 2015 года Мир Файзал с соавторами (Университет Ватерлоо, 
Канада) представили новую теорию времени (журнал The European Physical 
Journal C), в которой предположили, что в видимой нами физической Вселен-
ной минимальный масштаб времени намного больше планковского времени. 
Согласно новой теории времени, время по своей структуре подобно кристал-
лу  состоит  из  постоянно  повторяющихся,  дискретных  сегментов.  Отсюда 
следует вывод: физическая Вселенная представляет собой (как кинокарти-
на) последовательность статичных кадров, создающих иллюзию движения. 
«Если всерьез принять эту точку зрения, то наше восприятие реальности в 
духе  непрерывного  движения  оказывается  иллюзией,  которую  формирует 
дискретная математическая структура. …Наше предположение указывает на 
платоническую природу реальности. Но в отличие от других платонических 
теорий, нашу идею можно проверить экспериментально» (Мир Файзал) [4]. 
Приблизительно в это же время другая группа физиков из Австрии, Ин-
дии  и  Японии  опубликовала  результаты  своих  исследований,  из  которых 
следует, что видимая нами физическая Вселенная может быть голограммой 
(журнал Physical Review Letters) [5]. Согласно голографическому принципу, 
информации,  содержащейся  на  внешней  границе  Вселенной,  достаточно 
для ее математического описания. Кстати, как известно спор двух величай-
ших британских астрофизиков современности С. Хокинга и Л. Саскинга о 
судьбе информации об объектах за так называемым горизонтом событий в 
черных дырах завершился в пользу Л. Саскинга, который утверждает, что 
информация об объектах за «горизонтом событий» никуда не исчезает, а от-
кладывается на внешних границах (так называемых пленках) Вселенной в 
виде голограммы в двумерной плоскости (передача «Сквозь кротовые норы 
с  Морганом  Фрименом»  –  телеканал  «Discovery  Science»,  3  марта  2013, 
12.30 – 13.30. по времени Алматы). Причем, согласно математическим рас-
четам, эта информация не просто сохраняется, а способна влиять как на на-
стоящее, так и на прошлое и будущее. Подобное предположение опять-таки 
Сартаева Р. О перспективах формирования новой синтезирующей философии

34     Адам әлемі | 4 (70) 2016
наталкивает на мысль о природе Вселенной как гигантской математической 
структуре. 
В 2011 году физики из Церна (Швейцария) разогнали в Большом адрон-
ном коллайдере субатомные частицы до скорости, превышающей скорость 
света. Отсюда следует вывод: существуют и развиваются десятки реально-
стей гораздо более объемных, чем известная нам (реальность), обладающих 
30-40 и более характеристиками [6]. 
В 2012 году группа математиков из Оксфордского Университета мате-
матическими расчетами доказала правоту известного американского учено-
го Х.Эверетта, утверждавшего еще в 1950 году, что за гранью нашего мира 
существуют другие реальности, количество которых связано с количеством 
вариантов  развития  каждого  конкретного  события  [7].  Кстати,  Х.Эверетт 
также утверждал, что мысль и событие воздействуют на наш мир. 
В 2012 году американский ученый Рич Террел (Лаборатория реактив-
ного  движения  НАСА  Калифорнийского  технологического  института)  в 
результате многолетних физических и математических исследований при-
шел к выводу о том, что наша Вселенная представляет собой сложнейшую 
цифровую программу, созданную кем-то специально [8]. То есть, мы живем 
в гигантской компьютерной симуляции, созданной программистом из буду-
щего. Р.Террел считает, что наша реальность – это лишь частичка гигант-
ского компьютерного воображения. 
К  этому  можно  добавить  и  исследования  советского  астрофизика  Н. 
Козырева (световые сигналы от звезд из тех точек Вселенной, в которых эти 
звезды будут находиться в будущем), касающиеся получения информации о 
событии, которое еще не свершилось в настоящем, но случится в будущем 
[9]. Эксперименты австрийского физика А. Цайлингера (Вена), показыва-
ющие, что наша реальность может меняться в зависимости от условий на-
блюдения, чего в условиях объективной реальности быть не должно [10]. 
Но если наша реальность – это гигантская математическая структура, 
гигантская компьютерная симуляция, «визуализация» чьей-то идеи, замысла, 
плана, то какова степень свободы человека в этом мире провиденциализма?
Определенный  положительный  ответ  и  надежду  дают  современному 
человеку другие очень интересные, в некоторых случаях парадоксальные и 
экстраординарные научные концепции и исследования, на которые опира-
ется, как мы уже отмечали ранее, новая «синтезирующая», «интегральная», 
или, как ее еще называют некоторые исследователи (Г.А. Югай), «универ-
сальная» философия, новые, в известной степени, методологические под-
ходы  к  исследованию  проблем  человека,  феномену  духовности.  Это,  на-
пример, новое научное направление, разработанное польским математиком 
(эмигрировавшим в США), Бенуа Мандельбротом. Он назвал это направ-
ление «Теория хаоса» и изложил эту теорию в книге «Фрактальная геоме-
трия природы» (1997) [11]. На основе систематизированных им загадочных 
Философские проблемы современности

4 (70) 2016 | Адам әлемі     35
явлений физики, химии, физиологии, ботаники Б. Мандельброт пришел к 
выводу, что наш мир, как всякая монета, двусторонен. Одну сторону – все-
ленскую – творит только Абсолютный Разум, пронизывающий мерности и 
пространства. Другую сторону нашего бытия, согласно Б. Мандельброту, 
этот же Разум творит в сотворчестве с людьми, их эмоциями, воображени-
ем, снами, интуицией. В результате получается «волшебство» с уродливым, 
далеко не всегда милосердным лицом. То есть деятельность человека ока-
зывает влияние на реальность, на ее формирование. 
Следовательно, мы вместе с «Программистом», Творцом, Абсолютным 
Разумом, возможно, участвуем в формировании нашей реальности, причем 
наше общее будущее формируется здесь и сейчас и каждым из нас. Отсюда 
можно сделать вывод о том, что мера ответственности каждого из нас за свои 
мысли, слова и поступки чрезвычайно высока. И ведь прав был Заратуштра: 
«правильный  образ  действий»  –  это  добрая  мысль,  доброе  слово,  доброе 
дело. Прав был и доктор философии, знаменитый бразильский писатель Кар-
лос Кастанеда со своим миром «человека Знания» Доном Хуаном, способным 
управлять пространством и временем, тем самым изменяя реальность. Путь 
же к изменению реальности должен лежать через процессы духовного разви-
тия, основанные на осознании своего единства с окружающим миром. 
Литература
1 Югай Г.А. Голография Вселенной и новая универсальная философия. Воз-
рождение метафизики и революция в философии. – Москва: КРАФТ, 2007. – 400 с.
2 Гроф С. За пределами мозга. Пер. с англ. – М.: Изд-во Трансперсонального 
института, 1993. – 504 с. 
3 Кондрат О. «Темная» сторона Вселенной // Оракул. – 2002. – № 8. – С. 8–9.
4 Baldwin P. HISTORIC DISCOVERY: Physicists ‘PROVE’ God DIDN’T create 
the Universe // http://www.express.co.uk/news/science/612340 /Origin-of-the-universe-
riddle-solved-by-Canadian-physicists-and-er-it-wasn-t-God 
5  Physical  Review  Letters  –  Technische  Universität  Wien  //  https://translate. 
googleusercontent.com/translate_c?depth=1&hl=ru&prev=search&rurl=translate.
google.kz&sl=en&u=https://www.natureindex.com/article/10.1103/physrevlett.116.090
405&usg=ALkJrhiutx5ciAQc3MBfrMe2mcdRyNP61A 
6 Мельников А. Коллайдер пошатнул основы мироздания // http://www.ntv.ru/
novosti/240116/ 
7 Ученые доказали существование параллельных миров // Взгляд, 7 октября 
2012, 08:05. – http://www.vz.ru/news/2012/10/7/601438.html
8  Our  Creator  Is  A  Cosmic  Computer  Programmer  –  Says  JPL  Scientist. 
MessageToEagle.com  //  http://www.messagetoeagle.com/our-creator-is-a-cosmic-
computer-programmer-says-jpl-scientist/
9  Козырев  Н.А.  О  возможности  экспериментального  исследования  свойств 
времени. – 1971. Kozyrev N. A. On the possibility of experimental investigation of the 
properties of time // Time in and Philosophy. – Prague, 1971. – P. 111–132.
Сартаева Р. О перспективах формирования новой синтезирующей философии

36     Адам әлемі | 4 (70) 2016
10 Lapkiewicz R., Li P., Schäff C., Langford N. K., Ramelow S., Wiesniak M. & 
Zeilinger  A.  Experimental  non-classicality  of  an  indivisible  quantum  system,  Nature 
474, 490–493 (2011).
11 Mandelbroit  B. The  Fractal  Geometry  of  Nature.  –  San-Francisco:  Freeman, 
1977. – 615 p.; Мандельброт Б. Фрактальная геометрия природы. – М.: Институт 
компьютерных исследований, 2002. – 656 с.
Түйін
Сартаева  Р.С.  Жаңа  біріктіруші  философияның  қалыптасуының 
болашағы туралы
Мақалада  танымның  қазіргі  үрдісінің  тұтастай  алғандағы  нақтылаушы 
ерекшелегі  ретінде  жаңа  дүниетанымдық  және  концептуальді-  әдіснамалық 
тұрғы    негізіндегі,  философиялық  негізгі  тұжырым  және  адам  туралы  ғылым 
саласындағы  жаңа  жетістіктеріне  сүйенетін  жаңа  біріктіруші  философия 
сипатындағы  шындықтың  жаңа  моделінің  қалыптасуы  көрсетіледі.  Автордың 
пайымдауынша,  жаңа  біріктуші  философияның  алдымен  келесі  тұрғымен,  яғни 
үш  «даму  нүктелерімен»  байланысты:  тұтастық,  ақпарат  ұстанымдарына  және 
платондық  шындық  мәселесіне  негізделген  холомды-голографиялық  тұрғы. 
Автордың көзқарасы бойынша жоғарыда көрсетілген «даму нүктелері» арасында 
онтологиялық байланыстар бар. 
Түйін сөздер: біріктіруші философия, ақпарат, тұтастық ұстанымы, холоноды-
голографиялық тұрғы, платондық шындық, компьютерлік симуляция, «визуалда-
ну», провиденциализм, руханилық.  
Summary 
Sartayeva  R.  About  the  Prospects  of  Formation  of  New  the  Synthesizing 
Philosophy 
In  article  it  is  claimed  that  the  constituting  feature  of  the  modern  process  of 
knowledge in general is formation of new model of reality on the basis of new world 
outlook and conceptual and methodological approaches, the new synthesizing philosophy 
leaning both on philosophical basic foundations, and on the latest developments in the 
field of sciences about the man. Prospects of the new synthesizing philosophy, according 
to  the  author,  are  bound,  first  of  all,  to  the  following  three  «points  of  body  height»: 
holonomic-holographic approach, based on a new comprehension of the principle of a 
wholeness, a phenomenon of information and a problem of Platonic reality. The author 
claims that there is an ontological communication between three «points of body height» 
stated above. 
Keywords:  the  Synthesizing  Philosophy,  Information,  the  Principle  of  a 
Wholeness, Holonomic-Holographic Approach, Platonic Reality, Computer Simulation, 
«Visualization», a Providentsializm, Spirituality.
Философские проблемы современности

4 (70) 2016 | Адам әлемі     37
МРНТИ 02.91.91
ӘӨЖ 1(091)(4/9)
Аманжол Қасабек
1
1
 І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университет
ҚАЗАҚ ФИЛОСОФИЯСЫНЫҢ 
ТАРИХИ-ӘДІСНАМАЛЫҚ СИПАТЫ
Аннотация.  Мақалада  қазақ  философиясының  тарихы  ұлттық  тарих 
ғылымының  методологиялық  тұғырын  анықтайтын  маңызды  құрамдас  бөлік-
терінің  бірі  екені  дәлелденеді.  Ғылыми  таным  процесінде  халықтың  идеялық 
ізденістері,  бай  құндылықтары  мен  ұлттық  ойлау  айшықтарын  мағналық-
семиотикалық тұрғыдан ашып көрсету қазақ философиясының басты сипаты деп 
анықталды. Қазақ философиясы халқымыздың тарихын жан-жақты түсіну үшін 
үлкен негіз және методологиялық құрал болғандықтан қоғамдық сананың басқа 
да түрлерімен тығыз байланыста зертелуінің маңыздылығына назар аударылды.
Түйін сөздер: ақиқат, даналық, рухани байлық, тарихи шарттар, еркін ойлау, 
тәуелсіздік идеялары.
Қазақтың даласы әлемге көптеген даналарды әкелгені белгілі. Олардың 
көбісі  ежелгі  түркі  кезеңінде  өмір  сүргені  ғылымда  анық  болып  отыр. 
Сондықтан көптеген аса құнды еңбектер бұрында жарыққа шығып отырған 
деген ойды құптауға болады. Өйткені, адамзаттың Ақиқатқа, жаңа білімге 
деген ұмтылысы саяси құрылымдардың шектеуінен де күштірек болатын. 
Дегенмен,  мемлекетіміз  толығырақ  демократиялық,  тәуелсіз  ел  болған 
сайын  зерттеуші  ғалымдардың  көкжиегі  кеңейе  түсетіні  белгілі.  Міне, 
осындай терең, жан-жақты зерттеуді қажет ететін сала халқымыздың көне 
тарихындағы рухани байлықты толық игеру болып табылады.
Осы  рухани  мұра  жүйесінде  қазақтың  ертедегі  философиялық  ойлау 
элементтерінен  бастап  қазіргі  замандағы  толысқан  философиялық  тео-
риясын түгелдей қамтитын ұзақ та жемісті философия тарихы мол орын 
алады. Оның негізгі бағыттары ретінде тұрпайы-диалектикалық ойлар¬ды, 
дүниеге  шынайы  түрдегі  көзқарасты,  дінді  тану  және  басқа  да  еркін  ой-
лау  процестерін,  моральдық  мәселелер  мен  адам  туралы  ілімдерді,  күш 
көрсетпеу идеясы және оның күш көрсету саясатына қарсы бағыттарды на-
сихаттауы т.б. мәселелері болды.
Ақындар  мен  жыраулар,  батырлар  мен  хандар,  билер  мен  серілер  – 
бәрі де өздері өмір сүрген заманның объективті кұбылыстарын тілге тиек, 
ойға  өрнек  етіп,  әртүрлі  деңгейде,  бірақ  жалпы  алғанда  жартылай  даму 
Қасабек А. Қазақ философиясының тарихи-әдіснамалық сипаты

38     Адам әлемі | 4 (70) 2016
тенденциясы  шеңберінде  қазақ  халқының  әлеуметтік-саяси,  мәдени,  сай-
ып келгенде философиялық ойлау жүйесінің құрылымын жасады. Олар – 
адамгершілік,  ізгілік,  имандылық,  құқықтық-саяси,  мемлекет,  жеке  адам 
мәні тағы басқалар еді.
Қазақ философиялық ойының тағы да бір ерекшелігі – оның шынайы 
халқына деген сүйіспеншілік, оның бақыты, мүддесі, болашағы үшін қазақ 
философиясы күресуге дайын және оған жету жолдарын өз қадірінше анық, 
жан-жақты көрсете білуі дер едік.
Бұл  айтылғандар  қазақ  философиясындағы  басынан-ақ  бірден 
қалыптасып  кеткен  жүйе  деген  пікір  тумаса  керек.  Біртұтас  көзқарас, 
дүниені  жан-жақты  танып  білу,  оның  заңдылықтарын,  танымдық, 
әлеуметтік мәселелерді дұрыс түсіну, ойлау түрлерінің жүйесін анықтау – 
соңғы ғасырлардың үлесіне  тиеді.   
Дегенмен,  халықтың  ақындық  шығармашылығында  қоршап  тұрған 
табиғат  пен  әлеуметтік  орта  туралы  ойлаудың  біршама  жиынтығы  бол-
ды.  Олар  негізінен  кездейсоқтық,  жүйесіздік,  қасиетке  толы  бір  қалыпқа 
сия  бермеуі  мүмкін.  Бірақ  адамдардың  бай  практикалық,  өмірін,  халық 
даналығын  көрсететін  философиялық  мәні  бар  еді.  Ойлау  тәсілі  ерекше, 
шығармашылық  жолы  мен  шығармалардың  сақталуы  ауыз  мәдениетіне 
сай, тез жаттап алу, оны есінде сақтау және ұрпақтан-ұрпаққа өзгертпей, 
жоғалтпай, қаз қалпында жеткізу – қазақ философиясы тарихындағы ғажап 
құбылыс.
Халқымыздың  өмірін  бейнелеген,  адамдардың  түйсігін,  ойларын, 
өскелең  талабын  көрсете  білген  фольклорда  объективті  шындықтың 
элементтері  бар  екенін  байқаймыз.  Халық  эпостары,  ертегілер,  аңыздар, 
лирикалық-тұрмыстық  поэмалар,  мақалдар  мен  мәтелдер  адамдар¬ды 
табиғи және әлеуметтік құбылыстарды, саяси-экономикалық жағдайларды, 
ізгілік  мақсаттарды  өз  уақытына  сәйкес  танып-білуінің  куәгерлері.  Ауыз 
мәдениетінің ескерткіштерін зерттеу халқымыздың танымдық, әлеуметтік-
саяси,  адамгершілік-тәрбие  және  дүниеге  көзқарас  ерекшеліктерін  білуге 
көмектеседі.
Табиғи  және  әлеуметтік  өмірді  тікелей  бейнелеу,  дүниенің  құры-
лымы,  оның  жасырын  күштері  туралы  тұрпайы  түсінік  –  бұл  қазақ 
философиясының  бастапқы  кездегі  деңгейі  еді.  Ол  кезде  жүйелі  және 
негізделген  көзқарас  болған  жоқ,  сондықтан  да  философияның  басты 
бағыттары да айқындалмаған еді.
Қазіргі  таңда  әлем  халықтарының  философиялық  мұраларын  зертте-
ген  тарихи-философиялық  ғылымның  тәжірибесі  сол  ұлт  философиясы-
ның қалыптасуы, дамуы және қазіргі бағыттары туралы, оларды зерттеудің 
теориялық және методологиялық мәселелері жөнінде жиынтықталған жал-
пы ойларын тұжырымдауға кең мүмкіндіктер береді.
Қазіргі заманның философиялық мәселелері

4 (70) 2016 | Адам әлемі     39
Қазақ  философиясының  тарихы  халық  тарихының  ең  маңызды 
құрамдас  бөліктерінің  бірі.  Онда  ғылыми  таным  процесі  мен  халықтың 
идеялық  ізденістері,  бай  тарихы  мен  ұлттық  ойлау  айшықтары  көрініс 
тапқан. Қазақ философиясы халқымыздың тарихын жан-жақты түсіну үшін 
үлкен  негіз  және  методологиялық  құрал.  Ол  қоғамдық  сананың  басқа  да 
түрлерімен тығыз байланыста. 
Сондықтан  оны  зерттеп,  үйренбейінше  қазақ  ғылымының  тари-
хын,  саяси  идеологиясын,  өнерін,  әдебиетін,  адамгершілік  қағидаларын, 
діндарлығын  және  т.б.  пайымдау  мүмкін  емес.  Халықтың  ұлт-азаттық 
қозғалысымен  тығыз  қоян-қолтықтасқан  қазақ  философиясы  ғылыми 
құндылығымен  қатар,  жоғары  азаматтық  қасиетімен,  әлеуметтік  әділет-
тілікке жету жолдарын тікелей іздеуге атсалысқандығымен, өзінің жемісті 
жетістіктерімен ерекшеленеді.
Соңғы  кезге  дейін  әлеуметтік-гуманитарлық  ғылымдарда  әлеуметтік 
үдерістерді  тану  тәсілі  ретінде  таптық  редукционизм,  яғни  барлық 
әлеуметтік-рухани, мәдени, саяси т.б. құбылыстарды таза таптық айшықтарға 
әкеліп тіреу тәсілі үстем болды. Бұның өзі бірін-бірі жоққа шығару логи-
касы өмірдің объективті логикасын жалмап, жұтаңдатып көрсетуте әкеліп 
соқты.  Қазіргі  кезде  жалпы  адамзаттық  айшықтар,  идеялар  ең  жоғарғы 
құндылықтар есебінде танылғаннан кейін, философия тарихын зерттеудің 
ауқымы  да  кеңейді,  бағыттары  да  нақтылана  түсті.  Соның  бір  мысалы 
ретінде негізінде «таптық күрестің» құрбандары болып кете барған қазақ 
халқының аяулы азаматтары, әдебиетші, философ, ақындардың өз ортамыз-
ды қайта жанғыртуы, философиялық көкжиекке жаңа идеялардың қосылуы 
және олардың қазақ философиясы тарихының жаңа беттерін ашуға тигізген 
жан-жақты әсерін атап айтуға болады.
Халық сана-сезімінің өсуі мен жас тәуелсіз мемлекеттің қалыптасуы, 
философиялық  ойлаудың  жаңа  түрлері,  адамзаттың  тұтастығы  мен  ерек-
шеліктерін,  достық  пен  алауыздықтың  айырмашылығын,  халықтар 
тағдырларының  ажырамас  бағыттарының  тарихи  шындықтарын  терең 
мазмұнда  ашып  беруіне  көп  септігін  тигізуде.  Біз  осы  тұрғыдан  алғанда, 
дүниежүзілік  қауымдастықта  қазақ  халқының  тұңғиық  философиялық 
ойларының шынайы болмысын және өзіне тән мәдениетін көрсете білуіміз 
керек.  Бұл  мақсатты  іске  асыру  жолында  қалыптасқан,  сіресіп  қалған 
ұғымдар  мен  қағидаларға  сын  көзбен  қарап,  жаңаша  методологиялық 
шешімдер жолын ұсынғанымыз абзал деп білдік.
Қазақ философиясының көкейтесті мәселелерінің бірі – философияның 
пайда  болу  проблемасы.  Қазіргі  уақытқа  дейін  әлемдік  философияның 
тарихында  осы  мәселе  талай  пікірталас  туғызып  жүр.  Біріншіден, 
философияның дәл шыққан мерзімін белгілеу өте қиын. Екішіден, фило-
софия  деген  ұғымның  өзіне  дәл  анықтама  беруге  осы  кезге  дейін  толық 
Қасабек А. Қазақ философиясының тарихи-әдіснамалық сипаты

40     Адам әлемі | 4 (70) 2016
қол  жеткен  жоқ.  Үшіншіден,  қазақ  философиясына  келетін  болсақ,  жаз-
ба түріндегі оның мәселелері классикалық тұжырымдар арқылы берілген 
мәтіндері жоқтың қасы.
Әлемдік  философия  тарихында  үш  ошақтың  –  Ежелгі  Қытай,  Үнді, 
Грекияда  шамалас  бір  мерзімде  пайда  болғанын  білеміз.  Ол  орталықтар 
философияның әлеуметтік кеңістігіндегі жоғары деңгей еді және теориялық 
ойлаудағы  дүниенің  өзін  жеке  және  тұтас  ретінде  бейнелеген  алғашқы 
жүйелер  болды.  Философиялық  ойдың  тууына  белгілі  бір  алғышарттар 
қажет.  Олар  әлеуметтік,  теориялық-танымдық,  тарихи  шарттар.  Тарихи 
практика көрсетіп отырғандай, философиялық өркениеттің ұзақ дамуының 
жемісі.
Қалыптасып  келе  жатқан  қоғамдық  қатынастарды  жақтау  неме-
се  заңдастыру  философияның  алдындағы  негізгі  міндеттердің  бірі. 
Әлеуметтік  институттар  мен  қоғамның  кұрылымын  осы  қатынастарды 
нығайтуға бағыттап философия өзінің аталған міндетін орындауға күш са-
лады. VI ғасырдан бастап Қазақстанның қазіргі территориясында алғашқы 
қауымдық құрылыс ыдырап, феодалдық әлеуметтік-экономикалық форма-
ция  орныға  бастады.  Осы  уақыттан  бері  барлық  әлеуметтік  өзгерістер  – 
сана ауқымында, сол формацияның ішкі заңдылықтарымен айқындалады.
IX-XVIII  ғасырларда  Қазақстан  жерінде  орналасқан  тайпалар  өз 
биліктерін,  басқару  тетіктерін  тәңірінің  өзі  берген  күш  ретінде  есептеді. 
Оның  жақын  көрінісі  –  қазақ  философилық  ойында  кездесетін  ақсүйек 
әулеттерінің «генеалогиясы». Кейініректе осы аталған идея биліктің заңды 
«табиғаты» күштілерді ғана қалайды деп, одан кейін де адамдардың әдет-
ғұрпына, заңдылыққа, өнерге енді. 
Осыдан философияның шығу үдерісі әлеуметтік жағдайлармен қатар 
сол  кездегі  адам  ойының  даму  үдерісімен  тығыз  байланыста  болғанын 
көреміз.
Философияның пайда болуына оның тарихи алғышарты болған – миф. 
Бірақ оны философия эпос арқылы өзгерген және жүйелеген кезінде ғана 
пайдаланды. Әрбір заманға байланысты эпос мифтің түрін өзгертіп отыр-
ды және сонымен қатар өнер мен бастапқы ғылым элементтерінің әсерімен 
философияның шығу процесін, оның қоғамдық сананың шығу және жаңа 
бір  түрі  ретінде  қалыптасуын  жеделдетеді.  Мифологиялық  көзқарас  пен 
табиғат және қоғам туралы жаңа дамып келе жатқан ғылым элементтерінің 
арасындағы қайшылықтарды шешу философияның пайда болуының жолы 
деген  де  қалыптасқан  тұжырымдар  бар.  Философия  мифке  тән  дүниеге 
тұтас  көзқарастың  бағытын  сақтауға  тырысады.  Соның  негізінде  не 
мифологиялық, не аллегориялық-көркем, не символикалық-діни, не нақты-
ғылыми ойлау, бірақ олардың әрқайсысынан қабылданған түрлеріне сый-
майтын, жаңа түсініктегі ойлау формаларын құрайды.
Қазіргі заманның философиялық мәселелері

4 (70) 2016 | Адам әлемі     41
Белгісіз дүниені түсіндіруге тырысудан одан да белгісіздігі мол дүниені 
танып білуге ұмтылу, егер де ол дүние тіпті танып білуге мүмкіндік бер-
месе тәңірге немесе құпия ғаламат күшке сілтеме жасау мифтің өзіне тән 
ерекшелігі.  Адамға  әлеуметтік  басқару  жүйесін  таңып,  оны  түсініксіздеу 
әлдебір  күштің  әсерімен  түсіндіру  ғылым  мен  дамудың  барысында  оған 
сенбеушілік пайда болған жағдайда жеке адамға өзінің дүниеге көзқарасын 
өзгерту мүмкіндігін жетілдіру – бұл мифпен философияның ара салмағын 
ажыратудың бір жолы.
Қазақ  тарихында  көп  кездесетін  «рулық»  генетизм  осы  қоғамның 
әлеуметтік-таптық  бөлінуі  және  «аксүйектер»  пайда  болған  кезінде 
күшейді.  Соңғылардың  қоғамдағы  «заңды»  орындары  олардың  төркіні 
жоғарғы  күштен  немесе  батыр  бабаларынан  басталады  деп  түсіндірілді. 
Сөйтіп  олардың  әлеуметтік  дүниенің  қажетті  және  заңдастырылған 
бөлшегі ретінде қоғамдағы белсенді рөлі бекітілді. Осы рулардан шыққан 
ойшылдардың әлеуметтік идеялары қоғамның даму тенденциясын біршама 
дұрыс  бейнеледі.  Осыдан  келіп  олардың  көзқарасы  ғана  емес,  қоғамның 
тарихи  дамуының  мүддесіне  сай  келгендіктен  қоғамдық  пікір  ретінде 
қалыптасты. Мысалы: Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би және т.б. ой жүйесі, 
олардың ақыл кеңесі айтқан тұжырымдары осыған дәлел.
Жалпы дүниежүзілік тарихтан белгілі болғандай, қоғам дамуының көп 
сатыларында алдыңғы орынға экономикалық мүдделер мен саяси қызметке 
қарағанда философиялық, этикалық, діни және т.б. проблемалар шығады. 
Олар азаттық және адам еркіндігі, діни сенім және ақыл-ой, өмір сүру және 
адамгершілік  қасиеті,  бостандық  пен  құлдық,  керек  болса  «қой  үстінде 
бозторғай  жұмыртқалаған»,  «алтын  ғасыр»,  және  «ақыр  заман»  туралы 
және басқа мәселелер. Бұлар жұп категориялар ретінде де, немесе жекелей, 
әлде  бәрі  бірдей  әрбір  қазақ  ойшылдарының  көзінен  таса  қалмаған.  Осы 
мәселелерді тиянақты ойластыру арқылы олар экономикалық, соғыс және 
саяси дағдарыстарды шешуде үлкен рөл атқарады.
Қоғамдық ойдың көптеген мәселелері өзінің ауқымы жағынан ұлттық 
шеңберден  асып  жатады.  Мәселен,  ағартушылық  бағыты  таза  ұлттық 
қасиетке  ғана  ие  емес.  Керісінше,  оның  түрлі  ұлттық  ерекшеліктері 
әлемдік  жалпылықпен  астарланып  жатады.  Қазақ  ағартушысы  жалпы 
ағартушылықтың бір түрі, оның ерекшеліктері: ұлттық мәселені басты про-
блема етіп қоюында; қоғамдық практикамен тығыз байланысты.
Жаңадан  қалыптасып  келе  жатқан  қазақ  буржуазиясының  ой-өрісін 
көрсете отырып, ағартушылық халықтың ұлттық сана-сезімін оятуға, оның 
бостандыққа,  рухани  азаттыққа  жетуіне  жәрдемдесті.  Оның  Қазақстанда 
қалыптасып, дамуына, негіз болған демократиялық элементтері, халықтың 
ауыз әдебиеті мен фольклоры феодализмнен капитализмге өту барысында 
шыққан.  Жалпы  әлемге  тән  ағартушылыққа  келетін  болсақ,  ол  алдымен 
Қасабек А. Қазақ философиясының тарихи-әдіснамалық сипаты

42     Адам әлемі | 4 (70) 2016
кейбір заманның әлеуметтік-саяси және идеологиялық сұранысына сәйкес 
белгілі бір аймақта пайда болып, басқа аймақтарға тарай береді.
Қоғамдық  ойдың  ұлттық  және  әлемдік  қарым-қатынасы  қазіргі 
заман-да,  әлеуметтік  қақтығыстар  мен  мемлекет  аралық  қайшылықтар 
бүкіл адамзатты қамтып отырған кезде ең маңызды мәнге ие болып отыр. 
Оның  әлеуметтік  және  мәдени-психологиялық  алғышарттары  ретінде 
қоғамдастықтың қалыптасуын атауға болады. Қоғамдастық – бұл өзінше бір 
тарихи институт, оның пайда болуы арқылы қоғам өз мәніне ие болуының 
қабілеті деп қарау керек. Осы ұғым қоғамды құрушы күштердің әлеуметтік 
белсенділігі, өзін-өзі көрсете білудің бейнелері.
Біздің  ойымызша,  қазақ  философиясында  қоғамдық  ой  үш  кезеңнен 
өтті.  Олар  –  қоғам,  қоғамдастық  және  қоғамдық  пікір.  Осы  мәселе  жеке 
бір  зерттеуге  тұрарлық.  Қоғамдық  ой  білімді,  сананы  және  өзіндік  сана-
ны қамтиды. Сана мен өзіндік сана білімге үзеңгілес, сонымен бірге оның 
түрлері болып та келеді. Білім сананың өмір сүру тәсілі, ал өзіндік сананың 
қасиетті кезеңі және оның даму барысының әр кезіндегі ең жоғарғы шыңы. 
Қоғам дамуының белгілі бір кезең жолында осы аталған үшеуінің бірі алға 
шығып, жетекші рөл атқарады.
Қоғамдық  ойдың  бір  бөлігі  ретінде  халықтық  философияның  және 
халықтық,  саяси  көзқарастарды  айту  керек.  Адамдар  күнделікті  іс-
тәжірибесінде даналықты қолданып қана қоймай, оны ой-електен өткізіп 
қорытындылайды.  Алдыңғы  қатардағы  идеяларының  әсерімен  ойшыл 
осы  күнделікті  көрген-білгенінен  терең  де  ауқымды  ой  жүйесін  құрады. 
Нәтижесінде жоғары деңгейдегі ойлау шеңберіне көтерілді және оқиғаларға 
философиялық, логикалық және ғылыми көзқарас қалыптасты.
Қазіргі  әдебиетте  философия  мен  қоғамдық  ойды  бөліп  қарамау 
белең  алып  кетті.  Әсіресе,  қазақ  философиясы  тарихына  арналған  50-
80 жылдардағы зерттеулерде осы көрініс орын алды. Философия тарихы 
өзінің сапалық өзгешелігінен айырылып, саяси идеялар тарихы және сол 
сияқтылар  төңірегінде  қалып  қойды.  Бұған  себеп  тағы  да  философияны, 
оның  тарихын  дұрыс  түсінбеуде  дер  едік.  Қазақ  тарихының  белгілі  бір 
кеңістік-уақыт өлшемінде философиялық құбылыстарды үш белеске немесе 
үш кезеңге бөліп қарауға болар еді. Біріншісін алғы философия деп аталық. 
Оған  тән  объективтілік  пен  субъективтілікті  өте  нашар  ажырата  білетін 
сана. Оның негізінде ойлау іштей қайшылығы кем, қажетті дәлелденген те-
ория құра алмайды. Ол психологиялық образ, күйбең, эмоция деңгейінде 
үздік-үздік  ойлар  ретінде  қалып  қояды.  Аталған  элементтерді  мифтік-
көркемдік әдіспен ұйымдастыру арқасында дәл сол кезеңге сәйкес өзіндік 
семантикалық тұтастық пен семантикалық бірлік жасауға мүмкіндік туады. 
Осы құбылыс қазақ философиясы тарихының ертеден бастап XII ғасырға 
дейінгі кезеңдеріне тән болуы керек. 
Қазіргі заманның философиялық мәселелері

4 (70) 2016 | Адам әлемі     43
Екінші белесті философиялық кезең деп атауға лайық. Оған тән қасиет 
объективтілік  пен  субъективтілікті  жоғары  деңгейде  ажырататын  сана. 
Оның негізінде категориялар мен түсініктерді формальды-логикалық опе-
рацияларды  қолдану  арқылы  теория  мен  концепциялар  жасау.  Басқаша 
айтқанда, ойлау дәрежесінің шеңбері ұлғайып, ауқымдалып, қоршап тұрған 
дүниені, қоғамды және адамның өзін дұрыс бейнелеу белесіне жету. Осы 
кұбылыс қазақ философиясы тарихының XIV ғасырдан XX ғасырдың ба-
сына дейінгі кезеңді қамтуы заңды ғой дейміз. 
Үшінші  белес  теориялық-методологиялық,  классикалық  жүйеге  ие 
болған және әлемдік рухани байлықпен ұштастырылған.
Қазіргі  замандағы  қазақ  философиясы  –  оның  өзіндік  әлеуметтік-
мәдени  тарихын  зерттейтін  шыңы  деп  атасақ  болады.  Бұның  бір  ерек-
шелігі зерттейтін объектісі осы заманның ауқымынан шығып, келешекті, 
қазіргіні,  өткенді  жүйелі  түрде  рационалды  ойлау  процесінен  өткізіп, 
екшеуі, сондықтан өз бойында жаңа типті ойлау мәнерін, өрнегін таразы-
лау, сақтау және жаңартуы.
Жоғарыда  айтқан  идеяларға  сүйене  отырып,  қазақ  философиялық 
ойларының қалыптасу бастаулары хронологиялық және мәндік жағынан 
үш  кезеңнен  тұрады  дер  едік.  Бірінші  кезең  ру  құрылысы  үстем  болып 
тұрған  уақытты  және  соған  сәйкес  келетін  алғы  философиялық  сананы 
қамтиды.
Екінші  кезең  XX  ғасырдың  басына  дейінгі  ойшылдардың,  философ-
тардың  ілімі,  мұрасы  мен  еңбектері.  Оларда  саналы  түрде  айтылған, 
жазылған  ғылымға  дейінгі  және  теориялық  пайымдаулары  орын  тепкен 
әртүрлі  бағыттағы  көзқарастар.  Бұларды  қалыптасқан  пікірлерді  еске-
ре отырып нағыз философиялық концепциялар деп атауға болады. Себебі 
ойшылдардың  дүниеге  көзқарастары  олардың  өздерінің  ерекшеліктері 
арқылы  әрқилы  бағыттарға,  жолдарға,  қисындарға  іштей  бөлініп  жатыр. 
Негізгі  көксеген  мақсаттары  әрқилы  әлеуметтік  топтардың  мүдделерін 
жоқтау, жақтау, көздеу немесе жою.
Үшінші кезең – XX ғасырдың басынан қазіргі уақытқа дейінгі қазақ 
философиясының  негізгі  принциптері,  даму  жолдары,  жеткен  биігі  мен 
алынбай  қалған  шыңдары,  жіберілген  методологиялық,  теориялық  және 
концептуалды қателері, «ақтаңдақтар». Талдауға жататын мәселелердің бас-
тылары  –  қазақ  қоғамының  экономикалық,  саяси  және  рухани  өміріндегі 
негізгі  философиялық  мәселелер.  Сонымен  бірге  жаңадан  қалыптасып 
келе жатқан ғылым – қазақ философиясының тарихын қай тұрғыдан, қай 
теориялық деңгейден зерттеуіміз керек деген проблема қазіргі кезеңде өте 
үлкен орын алып отыр.
Философия тарихының методологиясының негізгі бір мәселесі жалпы-
лық пен даралық қатынасы, ерекшеліктің орнын табу және сол ерекшеліктің 
Қасабек А. Қазақ философиясының тарихи-әдіснамалық сипаты

44     Адам әлемі | 4 (70) 2016
дараға тән қасиеттерін анықтау. Былайша айтқанда жалпылық, ерекшелік, 
даралықты ұлттық-философия тарихы шеңберінде таразылау.
Қазақ философиясының даму тарихында қалыптасқан басқа ұлттар фи-
лософиясынан  олардың  ішінде  өнеге  тұратындарынан  өзгеше  ерекшелік-
тері бар. Олардың негізінде қазақ халқының әлеуметтік тарихының, оның 
өзіне тән қилы-қилы, бұлталаң дамуының нәтижесі жатыр. Қазақстан тари-
хы қоғамдық дамудың классикалық түріне жатпайды. Себебі ол алғашқы 
қауымдық құрылыстан тікелей феодализмге, одан капитализмге соқпай со-
циализмге өтуге қарай дамыды. Соңғысы, қазір белгілі болғандай, тарихи 
қателік еді. 
Адамзаттың  даму  процесіндегі  даңғыл  жолдан  тайған  тоталитарлық 
жүйе, философиялық ойды да тығырыққа тіреді. Ал феодалдық қатынастар 
Қазақстан территориясында көптеген ғасырлар үстемдік етті. Капитализм-
нің дамуы XX ғасырдың басында біршама қарқын алғанмен, кенеттен үзіліп 
қалды.  Осындай  әлеуметтік  ерекшеліктері  барлық  қоғамдық  саналардың, 
оның  ішінде  философиялық  сананың  қалыптасуына  әсерін  тигізбей 
қоймады.
Қазақ философиясы – қазақ халқының мәдени жетістіктерінің негізгі 
бөлігі және заңды жалғасы. Қазақ мәдениеті тарихтың әрқилы кезеңдерінде 
басты  елдердің  мәдениеттері  мен  біршама  байланыста  болып,  олардан 
тікелей  немесе  жанамалай  импульстер  алып  отырды.  Сыртқы  әсерлер, 
негізінен қазақ мәдениетінің ішкі мүдделеріне, оның тарихи қажеттілігіне, 
қандай мәселелерге зәру болуына байланысты, өз пайдасын тигізіп отыр-
ды.  Осындай  ерекшеліктер  қазақ  философиялық  ойлау  жағдайларын 
қалыптастырып, ұлттық дәстүрлер мен бағыт-бағдарларын құрды.
Қазақ  философиясы  әлемдік  философияның  да  бір  бөлігі.  Филосо-
фия тарихына шынайы көзқарас қазіргі кезде оның құрамында әлеуметтік 
кеңістік жағдайын ескерсек үш түрлі компоненттер бар екенін көрсетеді. 
Олар – ұлттық философия, аймақтық философия және әлемдік философия. 
Қазақ  философиясында  осы  аталған  үш  философияның  әсерлері  әртүрлі 
болды.  Мысалы  XIX  ғасырдың  екінші  жартысында  және  XX  ғасырда 
орыс  философиясы,  маркстік  философия  және  әлемдік  философияның 
кейбіреулері тікелей әсер етті. Өз жағынан қазақ философиясының оларға 
ықпалы  да  болмады  деп  айта  алмаймыз.  Бұл  өзі  жеке  зерттеуді  күтіп 
тұрған  мәселе  болуы  керек.  Нәтижесінде  жоғарыда  айтылған  философия 
тарихы  дамуындағы  жалпылық,  ерекшелік  және  даралық  диалектикасын 
ұлттық философияның өзекті мәселелерін зерттегенде көзден таса етпеу – 
методологияның бірден-бір сұранысы деп айтуға болады.
Халықтың  қоғамдық  санасының  даму  процесінде  философиялық 
дәстүрлер қалыптасып, күшейе түседі. Қазақтың әлеуметтік дамуының ерек-
шеліктері,  тарихи  өзгешеліктеріне  қарамастан  қазақ  философиясы  тари-
Қазіргі заманның философиялық мәселелері

4 (70) 2016 | Адам әлемі     45
хында оның әр кезеңдегі сатысында өзінше дамып отырған философиялық 
ойлардың  ішкі  байланысы  бар  екенін  және  олар  бірін-бірі  заңды  түрде 
алмастырып  отырғанын  анықтауға  болады.  Ұлы  Абай  айтқандай,  «Адам 
бол!» идеясы бұрынғы фольклордан бастап осы заманғы қазақ философия-
сына тән ортақ және ұдайы дамып келе жатқан идея. Әл-Фараби филосо-
фиясында анық көрсетілгендей, қазақ философиясы әрқашан «нақты адам 
қоғамына», бақытқа жету жолдарын қарастыруға бет бұрған. Осындай жал-
пы қазақ философиясына тән ортақ дәстүрлермен қатар, оның өзінің ішкі 
бағыттары орын тепті. 60-80 жылдардағы қазақ философиясындағы жаңадан 
калыптасқан зерттеу бағыттары ұлттық тарихымызды, мәдениетімізді жан-
жақты және терең түсінуімізге қажетті жағдай жасады.
Осы ретте қазақ философиясы тарихында көп рет кездесетін әлеуметтік 
утопизм туралы да айтпасқа болмайды. Жалпы әлеуметтік утопизм дегеніміз 
–  бұл  жеке  және  қоғамдық  сананың  сыңаржаң-ойлау  тәсілдерімен  образ-
концепция құруы арқылы жаңа түрдегі әлеуметтік ілім жасауға ұмтылуы. 
Ақын-жырау, билер мен көсемдер, ағартушылар мен философтардың көп-
шілігіне тән бұл кұбылыстың негізгі гносеологиялық айшығы саналылық 
пен санасыздық, эмоция мен таза ойлау, төменгі дәрежедегі білімсіздік пен 
қалыптасқан білім дәрежесінің шекараларын ажырата білмеу, оларды жеке-
жеке абсолюттеу деп ойлаймыз. Оған қоса утопизмге тән тағы бір айшық 
– ол ойлау дәрежесінің төменгі сатыда ғана ажыратылуы. Осыдан барып 
әрбір жеке утопист-ойшылдарға тән мынадай идея туса керек: ойлау жүйесі 
жеке дара ойшылдың өз қабілетімен жасалған сыртқы дүниенің бейнесі.
Әрбір ойшылдың әлеуметтік шындыққа дұрыс немесе бұрыс қатынасы 
оның  өзі  қабылдаған  философиялық,  теориялық-методологиялық  при-
нциптеріне  байланысты.  Ондай  кұбылыстар  әлемдік  философия  тари-
хында  кездеседі.  Мәселен,  Гегельдің  «Шындықпен  табысу  керек»  деген 
идеясы дұрыс қатынасты, ал Сократтың «майевтикасы» бұрыс қатынасты 
белгілейді.
XX  ғасырдың  басындағы  қазақ  ұлт-азаттық  қозғалысының  көрнекті 
кайраткерлері  А.  Байтұрсынұлы,  А.  Бөкейханұлы,  М.  Дулатұлы,  М. 
Тынышбайұлы, М. Шоқай және басқалары өмірдің объективті жағдайларын 
өзгертуде  күшпен  емес,  сананы  сол  процеске  енгізу  арқылы  өзгерту  ке-
рек  деп  уағыздады.  Олардың  негізгі  идеялары  –  бостандық,  тәуелсіздік, 
колониялық езгіден құтылу жолдары және қазақ халқын жалпы адамзаттық 
құндылыққа  жақындастыру  болды.  Осы  идеяларды  негізге  ала  отырып 
қазіргі  Қазақстан,  оның  халықтары,  ең  алдымен  қазақтар  өркениетті  ел, 
егеменді  мемлекет  құрып,  дамыған  қоғамдастықтың  терезесі  тең  мүшесі 
болуды мұрат етуде.
Философиялық  ойдың  ұлттық  және  әлемдік  қарым-қатынасы  қазіргі 
заманда  әлеуметтік  қақтығыстармен  мемлекетаралық  қайшылықтар 
Қасабек А. Қазақ философиясының тарихи-әдіснамалық сипаты

46     Адам әлемі | 4 (70) 2016
бүкіл  адамзатты  қамтып  отырған  кезде  маңызды  мәнге  ие  болып  отыр. 
Оның  әлеуметтік  және  мәдени-психологиялық  алғышарттары  ретінде 
қоғамдастықтың  қалыптасуын  атауға  болады.  Қоғамдастық  –  өзінше  бір 
тарихи институт, оның пайда болу арқылы қоғам өз мәніне ие болуының 
қабілеті деп қарау керек. Осы ұғым қоғамдық құрушы күштердің әлеуметтік 
белсенділігін, өзін-өзі көрсете білудің бейнелерін айқындайды.
Осы  орайда  жеке  ойшылдар  көзқарасы,  жекелеген  философия 
мәселелері,  тұжырымдалған  ой  жүйелері  біршама  проблемаларды 
айшықтай  түсуге  көмегі  бар.  Дегенмен,  оның  түп-тамыры,  логикалық 
шеңбері,  гносеологиялық  негіздері  мен  онтологиялық  статусын  анықтап, 
терең зерттеу алда тұрған үлкен мақсатқа айналуы тиіс деп бағалаған абзал.
     

жүктеу/скачать 1,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: