Фонетика жєне оныњ салалары

1. Дыбыс үндестігі деген не?

Cөйлеу үстіндегі тілдік мәтінді ұсақ бөлшектерге жіктеу тіл білімінің басты проблемаларының бірі болып табылады.

Тілдік мәтін қандай бөлшектерден құралады және ол бөлшектердің тізбек мөлшері қандай болу керек деген сұрақ ертеден-ақ

линг-вистерді   толғандыра   бастаған.   Осы   орайда   проф.   Л.Р.Зиндер   «…сөйлем   өз   алдына   жеке,   ең   бастысы   аяқталған,

сөйленім   бір-лігі   болып   табылады.   Тілдің   негізгі   қызметі   адамдардың   өзара   қатынас   құралы   екендігінде   болса,   өзара

сөйлесу тілдің ең кіш-кене бөлшегі болып саналатын сөйлем арқылы іске асады. Ал бір тұтас сөйлеу мәтіні фонетикалық

амалдар   арқылы   сөйлемге   және   одан   да   кіші   мағыналық   бірліктерге   бөлшектенеді»  деп   жазған   болатын.   Бұдан   біздің

ұғатынымыз тілдік мәтін (сөй-ленім) белгілі бір майда бөлшектерге таралуға тиіс. Ал тілші ма-мандардың міндеті әрбір

тілдің өзіне сәйкес сол тілдік бөлшек-терді табу және оны лингвистикалық тұрғыдан талдап шығу.

Ендеше   жалпы   тіл   біліміндегі   ертеден-ақ   толық   шешімін   таппай   келе   жатқан   мәселелердің   бірі  буын  болып

табылады. Оның тілдегі қызметімен қатар фонетикалық табиғатын сипат-тап, дыбыс құрамын анықтап, шегарасын белгілеу

дегенге кел-генде әлі де ортақ пікір жоқ. 

          Егер буын тарихын қысқаша қайыратын болсақ, онда проф. М.И.Матусевич талдауына көңіл бөлген дұрыс. өйткені

жалпы тіл біліміндегі буын тарихы мамандарға кеңінен таныс мәлімет болып табылады. 

  Алғашқы   пайда   болған   теориялардың   бірі   -     «қарқын   теория-сы».   Бұл   теория   буын   табиғатын   сөйлеу  үстіндегі

артикуляциялық серпінмен түсіндіреді. Әрбір серпін бір буын болып шығады.

Екінші   бір   кең   тараған   теория   –   «үнділік   теориясы».   «Үн-ділік   теориясы»   бойынша   әрбір   буынның   басында

салдырдан үні басым дыбыс тұрады. Сөз құрамында үні басым дыбыс қан-ша болса, сонша буын болмақшы. Үні басым

дыбыстың дауыс-ты болуы міндетті емес.

         Жалпы фонетикада буын мәселесі әр қырынан талданып келеді. Соның бірі – буын құрауыштар. "Буын құрауыштар"

деп   тілдегі   буын   құрауға   қатысатын   дыбыстарды   айтып   отырмыз.   Себебі   кез-келген   тілдегі   буын   жайын   сөз   ету  үшін

алдымен сол тілде буын құрайтын бірлік (немесе дыбыстар) белгілі болу ке-рек. Акад. Л. В. Щербаның пікірінше тілдегі

дыбыстар буынға қатысты екі топқа жіктеледі екен: біріншісі буын құрауға тіке-лей қатысады немесе буын құрауыштар,

екіншісі буын құрауға тікелей қатыса алмайды немесе буын құрауыш еместер. Осы пікірге сүйене отырып олардың қазақша

атауын қалыптастыруға да болады: буын құрауыш фонемалар және буын құрауыш емес фонемалар.

Осыған үндес пікірді проф. Н.С.Трубецкой еңбегінен кез-дестіруге болады. Профессор Н.С.Трубецкой әр тілдің өзіне

тән буын құрауыштары болатыны туралы тұжырым жасаған. Буын-ның негізін құрап тұрған дыбыс дауысты да, дауыссыз да

болуы мүмкін екен. Ендеше кез-келген тіл үшін буын құрауыш дыбыс-тардың басын ашып алу ең басты мәселе болып

табылады екен. Онсыз сол тілдегі буын табиғатын сипаттап шығу мүмкін бол-майтыны анық.

Жалпы фонетикадағы буын құрауыштар жайлы ғылыми пікірлердің бәрі осыған келіп саяды.

Ал "буын дегеннің өзі қандай тілдік бірлік болып табыла-ды" деген мәселенің өзі дербес анықтаманы керек етеді.

өйткені тілдегі белгілі бір дыбыс тіркесін буын деп атай салудың еш реті жоқ. Оның лингвистикалық тұрғыдан сенімді

анықтамасы болу керек. Бұл жайында проф. Л.Р.Зиндер «Буын – ең кіші айтылым бірлік. Бір кідіріс пен екінші кідіріс

28

арасындағы   сөйлеу  мәтіні   бірі-бірімен  тұтасып   жатқан  буындардың  тізбегі   болып   табыла-ды.   Олардың  арасында   көзге

түсерлік жік болмайды, бұл жағы-нан буын мен дыбыс арасында айырмашылық жоқ», - дейді. Ен-деше  буын дегеніміз

жүктеу/скачать 0,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: