Фразеосемантика
жүктеу/скачать 2 Mb. Pdf көрінісі
|
Пікір жаз андар филология ылымдарыны докторы, профессор Г. Е.
| Авакова Р.А. Фразеосемантика
118 ымсыз, ашқарақ, қанағатсыз» мағыналарына ие фраземасындағы қазіргі сөйлеушіге түсініксіз аран сөзінің этимологиясына талдау жасайды. Монғол тілінде – араа [Б. Базылхан, 1974; 12 б.], эхирит-булагат гово- рында – араан [Исследование бурятских говоров, 1968; 12 б.] сөздері қазақ тіліндегі «азу» (азу тіс) мағынасын береді. Н.А. Баскаков алтай тілінің солтүстік диалектісінде «арсыл» сөзі «азулы» дегенді ұғындыратынын айтады [Н.А. Баскаков, 1966; 103 б.]. Егер «аран» сөзінің орнына өзімізге белгілі «азу» сөзін қойсақ, азуы ашылды тіркесін көрген болар едік. Біздің ойымызша, азу сөзінің өзі аран сөзінің дыбыстық варианты болса (р ~ з сәйкестігіне орай (мысалы, чуваштарда – хийр ~ қыз қазақ тілінде)) керек [Ә. Нұрмағамбетов, 1994; 22 б.]. Айылын жимау «қорықпау, жасқанбау». Қазақ тілінде болымсыз мәнде айтылатын айылын жимады тіркесі бар. Монғол тілінде айыл сөзі «қорқыныш, үрей» мағынасын береді. Айыл сөзі түркі-монғол тілдеріне ортақ сөз болып, үрейін жимау «қорықпау, жасқанбау» мағынасын беретін тіркес ретінде қалыптасқан. Құрамында түркі-монғол тілдеріне ортақ сөздерді сақтаған, «еншісі бөлінбеген» тіркестер қазақ тілінде аз кездеспейді [Р. Сыздықова, 1994; 27 б.]. Қара дүрсін «қарапайым, жабайы, жоба, мөлшер» фраземасын- дағы дүрсін сөзі жеке, дербес түркі тілдерінде де, монғол тілінде де қолданылмайды. «Алтай тілдері теориясына» кіретін тұнғұс-маньчжур то- бына жататын маньчжур тілінде дэрсен сөзі «қарапайым, жай (простой)» мағынасын береді [Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских язы- ков, 1975-1977; 237 б.]. Қазақ тілінде қара халық, қара жаяу, қара жұмыс тіркестеріне сәйкес қалыптасқан қара дүрсін фраземасы жасалған, ө ~ у ды- быс сәйкестігі заңдылығымен дүрсун >дүрсін тұлғасы туған (қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктерінде төсек > түсек, өгей > үгей, дөнен > дүнен фонетикалық алмасулар фактісі кездеседі) [Ә. Нұрмағамбетов, 1994; 78 б.]. Су қараңғы «түк көрмейтін соқыр». Су сөзі – түркі, монғол, тұнғыс- маньчжур тілдеріне ортақ. Якут тілінде суй «мүлде, тіпті» [Якутско-русский словарь, 1972; 340 б.], монғол тіліндегі суу «мүлде» [Б. Базылхан, 1977; 26 б.], тұнғұс-маньчжур тілдерінде чуу «өте» [Сравнительно-словарь тунгу- со-маньчжурских языков, 1975-1977; 410 б.] мағыналарында қолданылады. Қазіргі қазақ тілінде су жаңа «мүлде жаңа» мағыналы тіркес кездеседі. Тіркестердегі екінші сыңар сөз қараңғы монғол тіліндегі харагүй [А.Н. Кононов, 1968; 83 б.], қалмақ тіліндегі харан уча [Исследование бу- рятских говоров, 1968; 83 б.] сөздері қазақ тілінде «соқыр» деген мағынаны білдіреді. Тілдік деректерді негізге ала отырып, су қараңғы фраземасының мағынасын «мүлде соқыр» деп түсіндіруге болады [Ә. Нұрмағамбетов, 1994; 165 б.]. Ішек сілесі қату «қатты күлу». Тұнғыс-маньчжур тобындағы тілдерде сила силуқта [Қазақ совет энциклопедиясы, 1975; 85 б.], тува тілінде шөйүндү сөздері «ішек» мағынасында қолданылады [Русско-тувин- 119 Қазақ фраземалары құрамындағы көнерген сөздер 119 ский словарь, 1980; 212 б.]. Дыбыстық сәйкестіктерді ескертсек, «сила», «шөйүндү» тұлғалары қос сөздерінің сыңары болып отырған сіле қалпына жеткен. Тілдік деректерге сүйене келіп, «ішек-сілесі», «ішек-ішек» деп ұғынуға болады. Демек, қайталама қос сөздер екен. Фраземаның екінші сыңары қатты сөзі түркі жазба ескерткіштері мен қазіргі түркі тілдерінде кездеседі. М. Қашқари сөздігінде қатғұр не- месе қатур сөздері «қарқылдап күлу, күлкіге кенелу» мағыналарында қолданылған [Древнетюрский словарь, 1961; 433-436 бб.]. Қазіргі алтай тілінің туба-кижи диалектісінде қатқы сөзі «күлкі» мағынасын береді. Адам көңілденіп күлгенде, оның белгісі тек бет пішінінде ғана емес, бүкіл денесіне әсер ететіні белгілі. Қарқылдап күлкіге кенелген адамның иығына дейін солқылдайтыны да бар. Күлкінің осы қалпын бейнелеуде кей- де ішегі түйілгенше күлді деу де тілде кездеседі. Дәл осылай бейнелеудің бірі – ішек-сілесі қатты. Демек, адам өзі күліп қана қоймай, ішек-ішегіне дейін күлді деген ұғым [Ә. Нұрмағамбетов, 1994; 262-263 бб.]. Тіл тарихын зерттеуші ғалым Р. Сыздықова сөздер мен сөз тіркестерінің этимологиясына тілдік деректер негізінде этимологиялық талдау жасай келе мынандай ғылыми тұжырым айтады: «... түркология мен монголи- стика атты ғылым салаларында көптен бері айтылып келе жатқан ортақ сөздерден гөрі, сөз тіркестерінде, сөздің морфемдік құрамында кездесетін кейбір тұлғалардың төркінін монғол тілдерінен алып талдадық. Сонда түркі-монғолға ортақ болар деген сөздердің де, сондай-ақ таза монғолдық болар деген сөздердің де бар екенін байқадық... Таза түркілік немесе таза монғолдық деу қиын ... тұжырымда-рымызды үзілді-кесілді дей ал- маймыз. Бұлардың бірқатары кірме сөздер болуы мүмкін, оны әрі қарай зерттеушілер, әсіресе, алтай теориясымен шұғылданушылар нақтылайды деп ойлаймыз» [Р.Сыздықова, 1994; 176 б.]. Профессор Р. Сыздықованың пікіріне біз де қосыла отырып, кейбір фраземалардың құрамындағы қазіргі сөйлеушіге түсінік-сіз, дайын «құрылыс материалы» ретінде сөйлеуде қолданыла-тын, тұтас мағыналы фраземаларды олардың ішкі формасы мен мағынасын (семантикасын) түсіндіру және осындай тіркестердің семасиология саласында зерттеу ны- санасы бола алады деген мақсатта талдау жасадық. жүктеу/скачать 2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|