Авакова Р.А. Фразеосемантика
154
ұшпақ) (күнәсіз жандар о дүниеде мекен ететін жай, онда барғандар хор
қыздарын, аруларын сүйеді-міс» [І.К.
Кеңесбаев, 1977; 459 б.].
Мысалы:
Көз
сипатын қарасаң,
Сегіз бейіш ішінде.
Хорлардың жаққан шырағы (Қ. Жұмалиев).
«Күллі әлем» деген мағынада қолданылатын сегіз қиыр шартарап фра-
земасы: сегіз қиыр шартарап көне ұйғыр тіліндегі sekiz qata arvasun «ба-
тасы сегіз тисін», sekiz balyq uluŝlar «сегіз ұлы қалалар мен ұлыстар, sekiz
tűrlűg ődsűz őlűm «сегіз түрлі мезгілсіз өлім» және т.б. тіркестер «сегіз»
сөзінің табиғатындағы магиялық құбылыстың айғағы бола алады.
Қазақ тіліндегі сегіз қырлы бір сырлы, «өте өнерлі, шебер, қолынан
келмейтіні жоқ» дос егіз, дұшпан сегіз, сегіз бейіш, сегіз саққа жүгіру,
алланың сегіз сипаты, сегіз қиыр шартарап, сегіз өрім, сегіз аяқ, сегіз өрім
бұзау тіс, кессе сіркеден қан шықпайды және т.б. фраземаларында телегей
теңіз, көп, жеткілікті мығаналары сезіліп тұрады.
Сахалар (якут) тілін зерттеуші ғалым А.А. Габышева сегіз сөзінің
символикалық мәніне талдау жасай келіп, мынандай тұжырым жасайды:
«В якутском языке есть словосочетание ayys sala:la:х, в переводе «восми-
ветвистый». Числовую константу вселенной воспроизводит любой цен-
тральный элемент, мировое древо, например, у которого отмечены по вер-
тикали верхушка, ствол и корни; горизонтальным направлениям соответ-
ствуют восемь веток, жилище эпического героя, часто являющегося перво-
человеком. У якутов для описания пантеона богов служит особая числовая
модель ayys a-tar ajy: «восемь вспоминаемых айы». Известна своя фор-
мула для всего рода человеческого: ayys ulu:s ayata «восемь улусов отец»
[А.А. Габышева, 1988; 81 б.].
Сонымен қатар қазіргі көптеген түркі тілдерінде «сегіз» саны толық-
қандылық, байлық, жетілгендік мағыналарының символы ретінде
қолданылады. Түркімен тіліндегі секиз көше олмақ «шалқып, қалқу»,
кабардин-балқар тіліндегі сегиз ийнек асурма да, семиз ийнек асура «сегіз
сиыр асырағанша, семіз сиыр асыра» және т.б. тұрақты тіркестердегі мы-
салдар дәлел болады.
Тоғыз саны руникалық ескерткіштер деректерінде toquz oyuz (Тоныкөк),
toquz tatar (Білге қаған) «түрік тайпаларының бірлестігі» тіркестері түрінде
кездеседі.
Тоғыз санының семасында атаудың немесе қимылдың сандық syliq
togsy «салықтың тоғызы» тіркесі сақталған. Оның мәні қалың мал саны
тоғыз-тоғыздан болу керек болған: тоғыз ат, тоғыз сиыр, тоғыз өгіз, тоғыз
киімді мата және т.б.
А. Новаи еңбектеріне сүйене отырып, атақты түркітанушы ғалым Л.З.
Будагов мынандай пікір айтады: «... у чагатайцев был обычай? если во вре-
мя пиршества кто-либо из гостей прольет хоть каплю из чаши, то должен
выпить 9 чаш; если прольет неколько или всю чашу, то должен выпить вза-