Фразеосемантика
§ 3. Фраземалардағы түс символдары
жүктеу/скачать 2 Mb. Pdf көрінісі
|
Пікір жаз андар филология ылымдарыны докторы, профессор Г. Е.
| § 3. Фраземалардағы түс символдары
Әр түрлі морфологиялық құрамға ие, оның ішінде түбірлермен қоса, көптеген түсті білдіретін сөздердің шығу арнасын тек қана ата тілге емес, сонымен қатар жалпытүркілік ата тілдің негізін құрайтын семантикалық және формалдық категориялардың қалыптасу кезіндегі өте көне кезеңге жатқызуға болады. Бұл түсінікті де. Тек түркі тілдес халықтарда емес, әлем халықтарының тілінде заттың сынын, түсін білдіретін түс атаулары адамзаттың, қоршаған ортадағы заттар мен атаулардың, құбылыстар мен түсініктердің белгілерін анықтаудағы негізгі сөз табының бірі болып табы- лады. «Табиғат бізге ерекше әсемдігімен, көркем сәнімен бояу-нақышымен қымбат. Оның сұлулығы, көз тартар көркі ең алдымен түрлі-түсті реңіне байланысты. Басын ақ қар шалған асқар таулары мен мұнартқан зеңгір шыңдар, арайлап атқан таң мен алаулап батқан күн, толқынды теңіздер мен айдынды шалқар көлдер, жөңки көшкен бұйра бұлттар мен күн сәулесімен көмкерілген кемпірқосақ, жасыл орман мен көкорай шалғын дала, жеміс жи- дек, гүл-бәйшешек, аспанда ұшқан аққу мен жерде жортқан алтайы қызыл түлкі т.б. – осының бәрі өз өңімен, өз реңімен, бір-бірін қайталамайтын неше алуан түр-түсімен, нақыш-бояуымен көрікті де көркем, әсерлі де әсем», – деп тілші ғалымдар түр-түстің бейнесін береді [Ә. Қайдар, З. Ах- тамбердиева, Б. Өмірбеков, 1992; 3 б.]. Табиғаттағы алуан түрлі түстерді адамзат, біріншіден, ғылыми жолмен – колориметрия, физика, физиология, психология т.б. салалардың дамуы арқылы, екіншіден, дәстүрлік тану негізінде – ұзақ ғасырлар бойындағы өмір тәжірибесімен тани алады. Дәстүрлік тану әрбір халықтың рухани, мәдени өмірімен, тілімен бірге дамып, кемелденіп отырады. Күнделікті қарым-қатынас үрдісінде санамызда қалыптасқан, «көз қуантып, көңілге нұр ұялататын, жүректің нәзік сезімін тербетіп, жан дүниеңе эстетикалық ләззат сыйлайтын», басым көпшілігі қоғамдық символикаға айналған жүздеген түс түрлері мен фраземаларды қол- данамыз. Түр мен түстің мәдени көздерін ашу арқылы ежелгі адамдардың шығармашылық даму үрдісін ғана емес, дүниетанымын, әлемді бейнелеп көру, тану түсінігінің кілтін аша аламыз. Осы тұрғысынан Ресей ғалымы И.А. Подюков былай дейді: «Символика цвета в народной фразеологии последовательно связана с глубоко укорененными в народном сознании цветовыми универсалиями, устойчивыми, заданными культурной тради- цией семантическими характеристиками того или иного цвета. Как и дру- гие традиционные символы, цветообозночения во фразеологии могут быть применены «напрямую», без специальной сюжетной детализации, могут Авакова Р.А. Фразеосемантика 158 актуализировать в составе устойчивого выражения свою архаическую ам- бивалентность» [И.А. Подюков, 1997; 21 б.]. Табиғатта кездесетін әр алуан түстің барлығы әрқашанда заттың, құбылыстың түрін-түсін анықтаумен шектелмейді. Олар көбінесе мүлдем түске қатысы жоқ, ұғым түсініктерді мағыналарды білдіре алады. Мұндай мағыналарды символдық мағыналар деп атайды. Түр-түстердің қоғамда, ондағы әдет-ғұрыптарда, дәстүрлерде, белгілі бір ұлтта, этноста кейде жеке тұлғалардың түсінігінде өзіндік орны бо- лады. Тіл-тілдегі түр-түске байланысты символдық мағыналар белгілі ұлттың қоғамдық құрылымына, саясатына, сана-сезімі мен түсінігіне, көзқарасына, мәдени мұраларына және тағы басқа атрибуттарына бай- ланысты жалпылық қасиеттермен қатар жекелілігімен, «ұлттылығымен» ерекшеленеді. Адамдар қоршаған ортаға, табиғатқа көзқарасы оны көру әлемі ортақ болғанымен, кейбір жағдайда өзін қоршаған табиғи түстер мен реңктерге көзқарасы оларды сезінуі мен қабылдануы бірдей бола бермейді. Сондықтан да түр мен түстің этностың, халықтың, жеке тұлғаның психологиясымен, сезіну қабілетімен, эстетикалық танымымен, шығармашылық дүниесімен тікелей байланысты. Қазақ тіліндегі түр мен түстің тілдегі көрінісін зерттеген ғалымдар Ә. Қайдар, З. Ахтанбердиева, Б. Өмірбеков мынандай ғылыми пікір айтады: «Қазақта «әр елдің заңы басқа, иттері – қара қасқа» деген мәтел бар. Оны жеке адамдар мен қауымның түр-түске әр түрлі көзбен қарайтынына байла- нысты айтуға болатын сияқты. Ол орыс тіліндегі «На вкус и цвет товарища нет» деген мақалымен де астарлас. Өмірден алынған бұл екі нақылдан «әр елдің, әркімнің өз талғамы, өзі ұнататын түрі мен түсі бар» дегенді аңғаруға болады» [Ә. Қайдар, З. Ахтамбердиева, Б. Өмірбеков, 1992; 74-75 бб.]. Әрбір этнос, ұлт түсінігіндегі түрлер мен түстердің өзіндік ұғымдар мен мағынасы, таңбалық символы болады. Қазіргі әрбір халықтың, мем- лекеттің рәміздері мен нышандар символдары, тарихы олардың ұлттық дәстүрлермен, салт-санасымен, әдет-ғұрыптармен генетикалық тұрғыдан байланысты. Ерте кезде әрбір рудың, тайпаның өздеріне ғана тән таңбалар мен ұрандары, тулары мен мөрі, қару-жарақтары, эмблемалары мен елтаңбалары, ірі-қараға салынған ен таңбалары болған. Осы аталған этностың белгісін көрсететін символдар халықтың өз дәстүріне сай әртүрлі түстер арқылы бейнеленген. Олардың өзіндік мағынасы, қоғамдық, әлеуметтік дәрежесі, жалпы этносқа ортақ ұғым, таңба, белгі, символ ретінде танылған. Сондықтан да ақ пен қараның, көк пен жасылдың, сары мен қызылдың түстік, түрлік номинативтік мағынасы бірте-бірте абстрак- тыланып, олардың заттық, материалдық ауыс мағыналары даму негізінде, қолдану шегі бірте-бірте кеңейе түседі. Қазақ тілінде түр мен түс атауларының тура номинативтік мағыналарына қарағанда олардың ауыспалы, қосымша, символға айналған мағыналары басымырақ болып келеді. Бұл категория тілдің ұзақ даму тарихында |