Г. Д. Рыскелдиева Жинақта «Жаратылыстану гуманитарлық ғылымдары жəне олардың Қазақстан Республикасының индустриалды нновациялық даму бағдарламасын жүзеге асырудағы рөлі» атты

Қазақ тілі – ұрпақ тəрбиесінің ұйытқысы 
 
                                                                              
167 
қатысы  көрінеді.  Сол  себепті  предикацияның  когнитивті  жəне 
коммуникативті аспектілерін мəтінде қарастырудың  мəні зор. 
 
Əдебиеттер 
1.
 Калимуллина  В.М.  Роль  глагольных  лексических  и 
фразеологических единиц в реализации функций языка в тексте. 
Автореф. дисс. доктора филол. наук. – Краснодар, 1996. С.38 
2.
 Слюсарева Н.А. Проблемы функционального синтаксиса 
современного английского языка. М., Наука, 1981. С.23  
 
 
 
 
 
 
Жүнісұлы Ж. 
Қ. И. Сəтбаев атындағы ҚазҰТУ 
Алматы, Қазақстан 
 
ӨЛЕҢІНІҢ СЫРТЫ АЩЫ, ІШІ ТƏТТІ... 
Шəкəрім өлеңдеріндегі философиялық ойларды 
таразылағанда 
 
Мақаланың  аты  –  Шəкəрімнің  «Жастарға»  деп  аталатын 
көлемді өсиеттік арнау өлеңінің бір тармағынан алынды. Оның 
бұл  бейнелеу  сөзі  –  Абай  шығармашылығының  тағлымдық 
мəніне берген бағасы. Шəкəрім Абай мұрасын топшылау, талдау 
арқылы  оның  ғақлиялық  мұң-сүйінішімен  бірге  өмір  сүрді, 
сөйтіп  өзі  де  өмір  талқысынан  бір  «сүрінбей»  өте  алмады. 
Демек,  Шəкəрім  творчествосының  да  «сырты  ащы,  іші  тəтті» 
болуына,  дүниені,  тіршілік  мəнін  терең  ойға  салып,  електен 
өткізуіне  негіз  бар.  Бірақ  ең  басты  себеп  бұл  емес.  Ең  басты 
себеп  –  қозғаушы  күш.  Шəкəрім  кезеңінде  қозғаушы  күш  – 
ұлттық  сана  сезімнің  көмескілігі,  əлеуметтік  теңсіздік, 
сауатсыздық т.б. болатын. 

 
Халықаралық ғылыми тəжірибелік конференция 
 
 
168 
Осылардың бəрі алдымен тікелей Шəкəрімнің тіршілік ету 
əрекеттері  мен  көзқарасының  үйлесімінен  туған  шығарма-
шылығына  емес,  болмысында  мақсатқа  ұмтылыс  күшінің 
(грекше-энтелехия)  толысуына  əсер  етті.  Бұларды  жүзеге 
асыруға алғашқы қадамды ой қисынынан (логика), сөз қиюынан 
(теория)  бастайды.  Жалпы  ақын  поэзиясы  мен  прозалық 
еңбектерін  оқып  отырсаңыз,  сөз  қисынына,  іс  қисынына,  оның 
сөз  бен  істі  байланыстыратын  заңдылықтарына,  бұларды 
тіршілікте  ескермесе  болмайтынына,  яғни  оның  дүние-кілті–
өзінше  дара  ілім  екеніне  еріксіз  ой  саласыз.  Табиғатында 
өлеңінің əр сөзіне, əр тармағына ұғымдық мазмұн беруді рухани 
қажетке  айналдырған  «өлең  сөз  патшасының»  өлеңдерінен 
осыларға  қоса  пəлсапалық  түйіндерді  сезінгенде,  қай  жырлары 
болмасын  тасқа  шекіп  жазылғандай  əсерге  бөлейді.  Біз 
философиялық  талдауымызды  ақынның  дүниеге  көзқарасынан 
айшықтала  көрінетін  қисын  мəселесімен  жайдан-жай  бастап 
отырған жоқпыз. Шəкəрім қисынды дүниені танудың, адамның 
іс-əрекеті  мен  қоғамдық  құбылысты  бағалаудың  қағидасы  деп 
түсінген.  Қазіргі  философиялық  ілімдегі  сияқты  оны,  яғни 
қисынды  ақиқатты  танудың  заңдылықтарының  бірі  ретінде 
саралай  білген.  Жастарға  арналған,  жоғарыда  аталған 
өсиетнамалық өлеңінде философ ақын қисын мəнін: 
«... 
Жұрттың ісі неге жөн болмасын деп, 
Ой  ұнамай,  ондайға  өлсең  нанба!»,-  деген  жөн  сілтеу 
нышанымен-ақ  айқын  ашып  береді.  «Ойы  ұнамаса,  ондайға 
өлсең  нанба!»  көзқарасында  философиялық  ілімде  қашаннан 
сараланған  дүниетанымдық  дəн,  мəн  жатыр.  «Ойы  ұнамаған», 
ойының қисыны жоқ адамның ісінде де пайдаға асарлық ештеңе 
бола  қоймас.  Ойдың  іске,  істің  қоғамдық  əрекетке 
қатыстылығын, яғни нəрсенің ұғымнан өніп, өрбитінін аңғарған 
ақын осы түйінді бұдан күрделірек жағдайлардан іздейді: 
«
Ар қайда? Рахым қайда? Əдеп қайда? 
Быт-шыт боп неге жүрміз əрбір сайда? 
Көз жұмып «Көппен көрген ұлы той» деп, 
Береді  бұл  надандық  кімге  пайда?»  -деп  қисынды  таба 
алмай  қапаланады.  Оның  қапалануы  «көппен  көрген  ұлы  той» 

Қазақ тілі – ұрпақ тəрбиесінің ұйытқысы 
 
                                                                              
169 
дейтін  халқымыздың  наным-сеніміне  сіңіп  қалған  қағида  мен 
ақиқатқа  жеткізетін  қисын  арасындағы  алшақтықта  жатыр. 
Шынында да өмірден ғибрат аларлық жол қайда, құр босқа «көз 
жұмып», «көппен көрген ұлы той» қайда–арасы жер мен көктей 
емес пе?! 
Таным тұрғысынан қисын іліміне зерттеу нысаны етіп, өзін, 
бастан  кешкендерін,  əрекет-қылықтарын  алуы  ақынның 
философ  ретіндегі  таланты  мен  қабілетін  салмақты  ете  түседі. 
Ақын  албырттық  кезінен  кім  болдым  деп,  мəн  іздеп,  «Өзіме» 
деген өлеңінде: 
«... 
Өткен іс ойға түсіп ұялтады, 
Қисынсызды  қызық  деп  қуған  кезің»,-деп  аянышты  түрде 
опынады.  Бірақ  ақын  диалектикалық  материализм  қағидалары 
бойынша  өткен  өкінішті  іс,  тəжірибе  ақиқатты  түсінудің 
танымдық  заңдылықтары  екенін  мойындай  ма,  жоқ,  құр,  менің 
сол  кездегі  қателігім,  сол  кездегі  мені  жоқ  етті,  сол  себепті 
болашақтағы  дамуымды  тоқтатты,  мен  сол  кезден  бастап 
жоғалдым, деп түсіне ме? Ақын: 
«
Адамзат олқылықтан босамайды, 
Сол  себепті қатесіз  сөйлеу  қиын»  («Міндеу  мен  күндеу»)-
деп, қателіктің де даму екенін жоққа шығармастан, бар нəрсенің 
жоғалмайтынын: 
«
Алдыңғының соқпағын артқы түзер, 
Ғылым деген нəрсе емес күдер үзер 
Мінін алып, міндіге мінсіз қосып, 
Бұрынғыны  жаңартып,  жастар  түзер»,-  деп  дəлелдеп 
шығады. 
Шəкəрім  пəлсапасын  өлеңдерінен  үңіле  іздеудің  қажеті 
жоқ.  Оны  поэзиясының  кез-келген  тұсынан  кəдімгі  теңіз 
түбіндегі  маржандай  «ашық  əдіспен»  көсіп  ала  беруге  болады. 
Өйткен  ол  өмірден  талмай  мəн  іздейді.  Қазақ  тіршілігі  сол 
кезеңге  үйлесімді  ме,  үйлесімсіз  бе,  оған  бірде  өзін,  өзінің 
бастан  кешкендерін  зерттеу  обьектісі  етіп  алу  арқылы  кейде 
белгілі  бір  топтың  ғибраттық  (мораль),  əдебнамалық  (этика), 
тəлімнамалық  (эстетика)  қалып-қадірін  салмақтап,  саралау 
арқылы  жетуге  тырысады.  Ақын  ғұлама  ойшылдығымен 

 
Халықаралық ғылыми тəжірибелік конференция 
 
 
170 
бұлардың  бəрінде  де  тек  Ақиқатқа  жету  мақсатын  ғана 
ұстанады.  
Не  қисынды?,  не  дұрыс?,  ақиқаты  қайсы?,  деген  сауалдар 
қарсы  кезіккен  сəттерде  адам  неге,  кімге  сүйенбек,  «бойына 
сенім  ұялатып,  қайткенде  қанағаттанбақ?».  Бұл  тұста  ақынның 
танымға əрі себепкер, əрі дəнекер жан мен тəн туралы, олардың 
бірлігі  туралы,  шындық  қалпын  аңғартатын  қасиеті  жөніндегі 
ойлары  кемел  философтардан  (Платон,  Гегель,  т.б.)  бір  кем 
түспей, 
солардың 
ізінен 
шығып 
отырады. 
Шəкəрім 
көзқарасынша дене мүшелерінің бар екендігі, орналасу үйлесімі 
табиғаттағы  нəрсе  ретінде  қисындылықты,  қажеттілікті  түзеді. 
Түзіп  қана  қоймайды,  мүшелердің  (бас,  жүрек,  көз,  құлақ,  т.б.) 
барлығы  табиғаттың  туындылары,  жаңғырығы,  екпін-еңсесі... 
Демек,  Шəкəрім  айтқандай,  басқаша  бір  ақиқаттарды  осы 
мүшелердің  «мойын  ұсынуы»  (қабылдауы),  тітіркенуі,  тоқетер 
«жауабы»  арқылы  неге  іздеп  таппасқа?!  ...Не  деген  асып 
төгілген философиялық ой!.. 
«Анық  пен  танық»  атты  философиялық  өлеңінде  ақын 
үйлесімділік, 
əсер, 
кері 
əсер, 
себептілік, 
ықтималдық, 
нəпсіқұмарлық ықпалы (Фрейдизм) заңдылықтарын тəн мен жан 
негізінде  өрнектей  қиыстырып  береді.  Өлеңде  ағзалардың 
ішінде  басқалардан  гөрі  жүректің  басты  орын  алатыны  оның 
ақиқатты  дөп  сезетін  қасиеті,  ақиқатқа  «бас  изеп», 
жалғандыққа 
тітіркеніп, 
«
дірілдейтіні» 
жалаң 
əсерлік 
ұшқарылық  (эмоция)  тұрғысынан  емес,  жаратылыстық-
физиологиялық  ерекшілік  тұрғысынан  сипатталады.  Мұның 
себептерін  ақын  шешендік  шеберлігін  ой  тереңдігімен  сəтті 
үйлестіріп: 
«... 
Ой сонда неше толғау шимай салмақ,  
Қайтсе жөні келер деп өлшеуге алмақ. 
Дəл солай қылайын деп ұнағанда, 
Əділетті  жүрегің  бір  қозғалмақ»,-деп,  дерексіздікті 
(«шимай салмақ») нақтылыққа («өлшеуге алмақ»), нақтылықты 
кəдеге 
жарайтын 
сапа 
деңгейіне 
(«ұнағанда»), 
оны 
физобиологиялық  əсер-əрекетке  («бір  қозғалмақ»)  сатылай 
дамытады,  яғни  материя  үнемі  қозғалыста  болады  деген 

Қазақ тілі – ұрпақ тəрбиесінің ұйытқысы 
 
                                                                              
171 
диалектикалық  принципті  дəлелдеп  шығады.  «Ақылыңа 
сынатып  ойламай»  əсер-қозғалысқа  түспейтін  «жүректің 
таразысы»  («Анық  пен  танық»)  физиологиялық-психологиялық 
таным  нысаны,  философиялық  мəн  (субстанция)  ретінде 
көрінеді. 
«Анық  пен  танық»  ақын  поэзиясындағы  пəлсапалық  ой, 
тұжырым,  міндет  көтеріп  тұрған  өлеңдерінің  («Міндеу  мен 
күндеу»,  «Ер  Қоспақпен  сөз  сөйлемек»,  «Жастарға»,  «Піскен 
мен  шикі»,  «Мақтау  мен  сөгіс»,  т.б.)  ауқымында  кіндікті 
шығарма.Өйткені  мұнда  Шəкəрім  таным  теориясындағы 
сенсуализмге  (сенсус-сезім,  түйсіну),  яғни  гносеологиядағы 
танымның  бірден-  бір  көзі  сезінуді  ғана  мойындайтын  ілімге 
жақындайды.  Егер  сезіну  обьективті  шындықты  бейнелейтін 
болса,  онда  ұдайы  сенсуализм  белгілі  бір  жағдайда 
материализмге  əкеледі  (Гольбах,  Гельвеций,  Фейербах).  Ақын 
шығармасында  сезінулер  өмірдегі  белгілі  бір  нақты  əрекетке, 
іске,  құбылысқа  тəуелді  жəне  тек  осыларды  тудыратын 
болғандықтан ол танымдық категорияға көтерілген. Ақынның: 
«
Бір билік сол жүректен шығарылмақ,.. 
«
Жарайды» деп ұнаса, бас иземек 
Жүрегіңнің тілі жоқ, ымбалы сол, 
Ұғып ал да бола көр соған көмек» деп, дəл айтқан адамның 
ішкі əрекеті өзгеру заңы бойынша сыртқы əрекетті тудыратыны, 
ал  осы  өлеңнің  контексінде  тіршілік  иесінің  «жүрек 
ымбалынан» шығуға əрекеттенері сөзсіз. 
Кіндікті  шығармады  танымдағы  бұдан  басқа  тағы  да  екі 
категорияға  талқы  жасалады.  Оның  бірі  нəпсі  де,  екіншісі–
ықтималдық. Енді мына шумаққа үңілелік: 
«
Қазақта жоқ ақылмен ой бекітпек, 
Нəпсі ұнаса болғаны, бəрі бітпек 
Тəуекел деп ат қойып ықтималға, 
Байлауы жоқ нəрседен пайда күтпек»... 
Біз  нəпсіні  пəлсапалық  ұғым  ретінде  жайдан-жай  алып 
отырған  жоқпыз.  Психологияда  фрейдизм  деген  теория  бар. 
Онда Австрия дəрігері, психиатр З. Фрейд адамды қақпақылдап 
жүргізетін  санадан  тыс  күш  бар,  ол  лəззатқа  бөленуге 

 
Халықаралық ғылыми тəжірибелік конференция 
 
 
172 
құштарлық  астарында  жатыр.  Бұл  күш  ғалымның  айтуынша, 
сана  қалып  алып  кеткен  «шындық  принциптерімен» 
қақтығысады.  Ғибратқа  жат,  келеңсіз  көрністердің,  тіпті 
соғыстардың себебі осында деп түсіндірді. Тұжырымның негізі 
бар екені рас. Бұл көп жағдайда дəлелденген, əлі де зерттелуде. 
Фрейд  қағидасына  ақынның  нəпсіқұмарлық,  соның  ықпалынан 
шыға алмау туралы ойлары қабысып жатыр. Ол нəпсіқұмарлық 
араласқан  істің  шолақ  болатынына,  адамның  «шолақ  ойлап, 
шолтаңдап,  сырттанситынына»,  содан  «арсыздық,  арамдық 
асығыстық,  айлакестіктің»  («Анық  пен  танық»)  туатынына, 
ендеше – 
«
Адамның бəрі бір, болмайды аласы,  
Оларды  бұзатын  нəпсінің  таласы»  («Бостандық  таңы 
атты») 
екеніне 
сенімді. 
Жалпы 
ақын 
поэзиясында 
нəпсіқұмарлықтың зияны туралы тұжырымдар мол, сол арқылы 
ғибрат ілімі жасалған. 
Жалпы,  философияның  зерттейтін  пəні  біреу,  ол-Ақиқат. 
Ақын  «Анық  пен  танықта»  не  шын?,  оны  қалай  түсінеміз?,  не 
дүдəмал?,  оны  қалай  аңғарамыз?  деген,  мəселеге  тар  көзқарас 
тұрғысынан  байлам  айтудан  аулақ.  Сол  себепті  ол  күрделі 
құбылыс,  нəрселердегі  шындыққа  қол  жеткізу  үшін  дəлелге 
дейінгі  арадағы  қазық  –  ықтималдықты  сүйеніш  етіп  алады. 
Философиялық  сөздікте  ықтималдықтың  зерттеу  обьектісі  –
өмірдегі бір-біріне ұқсас кездейсоқ оқиғалар делінген. Яғни бір 
дəлелді, бір нəтижені екі жарып, екі түрлі себепте қарасақ, анық 
ықпал  жасап  сол  нəтижені  тудыруға  барынша  кінəлі  сол 
себептердің  біреуі  ғана  болуы  мүмкіндігін  қарастыратын 
теорияға  Шəкəрім  нақты  түсінік  береді.  Біріншіден, 
ықтималдың əзəзілдік қасиетін: 
«
Ықтималдың есігі екеу болмақ, 
Ішіне пайда, зиян... бəрі толмақ 
Нысананы сығалап дəлдеп атпай, 
Көзін  жұмып  оқ  атқан  қайтіп  оңбақ?»-деп,  нақты 
тұжырымдайды. 

Қазақ тілі – ұрпақ тəрбиесінің ұйытқысы 
 
                                                                              
173 
Тіршілік иесі болған соң адам өзін- өзі табуға, бойында «ең 
күшті  жан»  бар  екенін  («Хайуан  мен  ақымақтар»)  дəлелдеуге 
тиіс. 
Оны  осы  жолдан  адастырмайтын  дүниені  пайымдаудың 
мəні –Шындық атты ілім бар. Шəкəрім шындықтың зарын əбден 
татқан  адам,  сол  себепті оның  табиғатына бар  өмірін  сарп етіп 
арнайды.  Шындық  категориясы  туралы  Шəкəрім  өз  теориясын 
жасап:  
«
Олай емес, ойласаң талай мін бар, 
Бұрын шын, қаталы шын, анық шын бар. 
У берді ме сусын деп, су берді ме, 
Көзің  жұм  да  жұта  бер  деген  кім  бар?»-  деп  өлеңінің 
(«Міндеу мен күндеу») бір шумағымен оның сипатын дəлме-дəл 
ашады.  Ақыннның  айтып  отырған  «бұрын  шыны»  (абсолютті 
шындық), «қатал шыны» (обьективті шындық–адамның еркі мен 
тілегінен  тыс),  «анық  шыны»  да  (обьективті  ақиқат)  қазіргі 
философияда  жеке-жеке  ілім  ретінде  түсіндіріледі.  Бұл 
ілімдердің  үшеуі  де  оның  сырларын  анықтау  кезінде  жеке 
басыңның  ындыны  мен  қажетіне  мойынұсынып  кетпеуді, 
ақынның  сөзімен  айтқанда,  «Кім  айтса  да  сынамай  қоймауды», 
«ақылыңа  сынатып  айлауды»,  яғни  «жүректің  таразысын 
жоймауды» басты критерий етіп санайды. 
Дүниеге  ой  сала  қарайтын  ақынға  барлық  нəрсе  жұмбақ, 
барлық  нəрсе  сыр  жəне  əрі  еңбек  əрі  тəлім.  Ол  қай  нəрсеге  қай 
тұрғыдан қарамасын соның есігін ашып, ішіне үңілуге құштар. Тек 
құмарлық  еліктірмейді,  əр  нəрсенің  субстанция  (мəн),  болмыс 
ретіндегі  құпиясы,  ішкі  өзегі  санасына  дес  бермейді.  Ғұлама 
философтың  дүниені  танудың  негізгі  категориялары  саналатын 
материяның  жандылығы  (гилозоизм),  жандының  себеп-салдарға 
бағыныштылығы  қағидалары  туралы  талқысы  үлкен  мектеп  десе 
де  боларлық.  Мектеп  болатындығы  сол,  ойшыл  сол  категориялар 
мəнін  ашумен  шектелмейді,  оны  тіршілікпен  байланыстырады, 
адам  өмірін  мəнді  ету  үшін  пайдасы  қайсы,  сол  пайданы  қалай 
алуға болады дейтін жолды қарастырады. Ақын тəрбиелік позиция 
ұстаған  «Хайуан  мен  ақымақтар»  деген  өлеңінде,  «табиғат  неше 
түрлі  жан  жаратқанын,  керексіз,  жансыз  нəрсе  жаратқын 

 
Халықаралық ғылыми тəжірибелік конференция 
 
 
174 
жоқтығын»,  «ғаламда  не  бар  болса,  бəрі  жанды»  екенін,  «шөп 
қураса, тамыры қурамайды, сондайлармен бəрін сынау» керектігін 
танымдық ақиқаттың, алда айтар ойының кілті етеді де, дүниенің 
бір  бөлшегі  хайуандарды  бойында  «ең  күшті  жан»  бар  адамммен 
салыстырып,  «ақылы  аздаулардан»  да,  «өлі,  білім,  сезімі  жоқ 
ештемеден – шөп пен ағаштан» да оншалықты артық еместігімізді 
жаман  қылық,  нашар  қасиеттерімізбен  дəлелдейді.  Яғни  ойының 
негізділігіне,  нəрселердің  (адам  мен  хайуан,  т.б.)  салыстырмалық 
қисынына, арсыздық, топастықтың (адамдағы), жансыздық, өлілік 
(өсімдіктегі), 
сезімі  жоқтық  (хайуандағы)  кемістіктерінің 
деңгейлестігіне оқушы шүбə келтірмейді. 
Шəкəрімнің жан туралы («Тіршілік, жан туралы», «Тəңірі 
мен  жан»,  «Жан  мен  дене  Һəм  көңіл»  т.б.  өлеңдерінде) 
көзқарасы  философиядағы  соңғы  толымды  концепцияға  келіп 
саяды. Ақын жанды денеде ғана тұрақтаған нəрсе ретінде емес, 
оны  «басынан  бар»  («Тіршілік,  жан  туралы»)  субстанция  деп 
қарайды.  Яғни  оның  пікірі  жан  космосты  болдырып, 
құрылымын  бастап  беріп  тұрған  нəрсе  (панпсихизм)  дейтін 
Платонның  айқындамасымен  үйлеседі.  «Тіршілік,  жан  туралы» 
өлеңінде  Шəкəрім  позитивизмнің  негізін  салушылардың  бірі, 
француз  философы  Конттың  (1798-1857)  нəрсенің  мəніне  емес, 
тек құбылысына ой салатындығын, «ойменен тапқанды буалдыр 
деп»,  «жаңаны  көрсе  жүгіретіндігін»  қатты  сынайды.  Ақын 
өлеңдерінде жан тек «басында жоқты бар қылған» нəрсе болып 
қана  қабылданбайды,  ол–өзгерістің,  қозғалыстың  себепшісі, 
яғни мəн жасаушы ретінде танылады. «Жан мен дене Һəм көңіл» 
өлеңінде  жан  мен  дене  арасындағы  алшақтық  пен  тұтастықты 
«жан  мен  дене  –қосылған  ерлі  қатын»,  ал  «көңіл  осы  екеуінен 
туады»  деп  əдемі  қисындайды.  Жан  мен  дененің  екіұдайылық 
қасиетінен: 
«
Жан талпынар талайды көрмек үшін, 
Əр сырын дүниенің білмек үшін. 
Дене байғұс салмақ боп баса берер, 
Жаралған ғой түбінде өлмек үшін»–деген салмақты теория 
жасайды. 

Қазақ тілі – ұрпақ тəрбиесінің ұйытқысы 
 
                                                                              
175 
«Мен  адамның  таппаймын  өнерлісін»  деген  өлеңде  «ең 
басты зат: жаны бар, ақылды зат», сондықтан «жан тəн жасайды, 
жан–қожа,  тəн  дегенің  –  жанның  құлы»,  -деп  терең 
айқындамалық түйінге тоқталады. 
Дүние  ақиқатын  тану  тура,  даңғыл  жол  емес.  Əр  нəрсені 
білуге  деген  құштарлық  пен  ерік  бар  да,  оның  жолын 
оңайлататын немесе қиындататын, жан мен тəніңнен тыс əрі тыс 
емес  алуан  себеп-салдар  бар.  Философиядағы  бұл  күрделі 
танымды  да  ақын  назарынан  тыс  қалдырмаған  себеп-салдар 
табиғатын  Шəкəрім  қазақтың  əлеуметтік-моральдық  ахуалын 
тербеген  «Бостандық  таңы  жарқырап»,  «Тау  басындағы  ой», 
«Адамның  еркі  қайда  –  деп  ақылдан  сұрағаным»,  «Ақылдың 
жауабы»  атты  жəне  «Анадан  алғаш  туғанымда»,  «Күннен  неге 
түсіп  тұр  мұнша  жарық»,  «Қараңғы  мен  жарықты  жүрміз 
өлшеп» деп, басталатын өлеңдерінде  «əлемде жоғалатын ешбір 
заттың  жоқтығына»,  оның  себеп-салдар  нəтижесі  екеніне,  сол 
себепті  «анық  азат  адамның  табылмасына»,  өйткені  «заманды 
жаралыс билейтініне» байыпты мəн береді. 
Табиғаттың төл құбылыстарына, оның тіршілікке əсеріне де 
осы себеп-салдарға байланысытылық тұрғысынан қарайды. Ол–іс 
– қимыл, əрекеттің ғана емес, бар болу, болмаудың да «қожасы». 
Материяның ішкі қозғалыс, өзгерісі көзін себеп-салдардан алады. 
Бір заттың басқа түрге ауысуы үшін миллиондаған себеп-салдар 
қажет. Оның өзінде ішкі мазмұны емес, сыртқы формасы өзгеруі 
мүмкін.  Ал  нəрсе  өз  рухын  (грек  философиясында-пневма,  нус, 
логос)  сақтап  қалмақ.  Яғни  Шəкəрім  философиясында  жан–
нəрсенің себебін жасаушы, салдарды ұйытушы. Ақын: 
«
Қайда барса ол өзін «өзім» дейді, 
«
Өзім» деп денені емес, жанды айтқаны. 
Сол жаннан тіпті «өзімдік» жоғалмайды, 
Есеп  емес  сан  өліп,  сан  қайтқаны»-деп,  материяның  бар 
болуының  жəне  сақталуының  табиғи  сырын  ашады.  Сөйтіп  ол 
ғұлама  кейбір  философтардан  гөрі  басалқалы  талқы  жасайды. 
Нəрсенің  сақталуының  (сақталу  заңы)  өзі  себеп-салдар 
заңдылығына  бағынышты  болғандықтан  кейбір  құбылысты 
немесе іс-əрекет, көріністі негізге ала отырып, болжам айтылады. 

жүктеу/скачать 1,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: