Г. К. Андабаева КӘсіпорын экономикасы

Нарықтық экономика жағдайында өнімнің өзіндік құны кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметінің басты көрсеткіші болып табылады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде өндіріс шығындарын есепке алу және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау басқарушылық есепте көрсетіледі. Оның негізгі мақсаты – мамандарға, басқарушылық персонал мен кәсіпорын бөлімшелеріне өнімнің өзіндік құнын басқару үшін ақпараттармен қамту.

2. 
   Өнімнің өзіндік құны калькуляциясы
   

Кесте 4 – Калькуляциялық баптар бойынша шығындардың топтастырылуы

Калькуляцияның жеке баптары бойынша шығындарды анықтау тәртібі:

1. 
   бұйымды дайындаудағы тікелей шығындарды нормативті есептеу;
   
2. 
   жанама шығындарды жеке бұйымдардың өзіндік құнына
   

• 
  нормативті;
  
• 
  тапсырыстық;
  
• 
  өндірістің кезеңдері (фазалары).
  

3. 
   Өнім өндірісі мен өткізу шығындар сметасы
   

1. 
   материалдық шығындар;
   
   • 
     шикізат және негізгі материалдар;
     
   • 
     сатып алынатын бұйымдар;
     
   • 
     қосымша материалдар;
     
   • 
     сырттан сатып алынған жанармай;
     
   • 
     сырттан сатып алынған энергия;
     
2. 
   өнеркәсіптік-өндірістік персонал еңбегін төлеу шығындары;
   
   • 
     жұмысшылардың еңбекақысы;
     
   • 
     инженерлі-техникалық қызметкер еңбекақысы;
     
   • 
     қызметкерлер еңбекақысы;
     
3. 
   әлеуметтік мұқтаждықтарға төленетін аударымдар;
   
   • 
     әлеуметтік сақтандыру;
     
   • 
     зейнетақы қоры;
     
   • 
     медициналық сақтандыру;
     
   • 
     салалық сақтандыру тарифі;
     
4. 
   негізгі қорлар амортизациясы;
   
   • 
     негізгі өндірістік қорларды толықтай қалпына келтіруге аударымдар (үдемелі амортизацияны ескереді);
     
5. 
   басқа да шығындар;
   
   • 
     салықтар, жарналар, бюджеттен тыс арнайы қорларға аударымдар;
     
   • 
     мүлікті міндетті сақтандыру бойынша төлемдер;
     
   • 
     байланыс, есептеу орталықтарының, банктердің қызметін төлеу;
     
   • 
     кадрларды дайындау және қайта дайындықтан өткізу, іс- сапар шығындары;
     
   • 
     негізгі қорларды жалға алу төлемдері;
     
   • 
     басқа да төлемдер.
     

7. 
   Кәсіпорын пайдасы, рентабельділік көрсеткіштері
   

1. 
   Кәсіпорын пайдасы мен табысы
   

1. 
   пайда – кәсіпорын қызметі тиімділігінің көрсеткіші, яғни пайдасы бар кәсіпорын, оның қызметінің тиімді екендігін куәлендіреді;
   
2. 
   пайда – түрлі деңгейдегі бюджет табысын қалыптастыру көзі. Ол бюджетке салық түрлері, экономикалық санкциялар арқылы жинақталады және бюджеттің шығыс бөлігінде көрсетілген түрлі мақсаттарға пайдаланылады;
   
3. 
   пайда – қызметкерлер үшін еңбек жағдайын жақсарту көзі. Кәсіпорынның өз иелігінде қалған, яғни салықтар мен бірінші реттегі төлемдерді және дивидендтарды төлегеннен кейін қалған пайда есебінен қызметкерлерге материалдық сыйақы, әлеуметтік жеңілдіктер төленеді;
   
4. 
   пайда – өндірілген өнім мен негізгі қорларды жаңарту көздері. Кәсіпорынның иелігінде қалған пайда мөлшерінің негізінде капитал иесі мен менеджерлер кәсіпорынның даму болашағын ескере отыра, кәсіпорын қызметіне қажетті инвестициялық саясат жүргізу туралы шешімдер қабылдайды.
   

• 
  товарлы өнімді өткізуден түскен пайда;
  
• 
  басқа өнімдерді және товарлы емес сипаттағы қызмет түрлерін өткізуден түскен пайда;
  
• 
  негізгі қорларды және басқа да мүліктерді өткізуден түскен пайда;
  
• 
  өткізулерден тыс табыстар мен шығындардан түскен пайда.
  

• 
  кәсіпорынның өндірістік дамуын қаржыландыру;
  
• 
  тұтынушылық және әлеуметтік мұқтаждықтарды қанағаттандыру;
  
• 
  әлеуметтік-мәдени сфераларды қаржыландыру;
  
• 
  еңбек ақыға қосымша еңбек ақы төлеу қорына бөлінетін аударымдар;
  
• 
  қайырымдылық мұқтаждықтар, театр ұжымдарына көмек көрсету, көркем өнер көрмелерін ұйымдастыру және т.б. мақсаттар.
  

• 
  тікелей есептеу тәсілі;
  
• 
  аналитикалық тәсіл;
  
• 
  жиынтық есептеу тәсілі.
  

П=(Q*Баға) - (Q*S), (9.1)

Пайданы жоспарлаудың аналитикалық тәсілі өндірілетін өнімнің көп ассортименті болған жағдайда қолданылады және жоспарлы пайдаға әсер ететін жеке факторларды анықтаумен сипатталады. Аналитикалық тәсілде пайда жоспарлы жылдағы өндірілетін өнімнің әр түрі бойынша анықталмайды, толықтай салыстырылатын өнім бойынша есептелінеді. Салыстырылмайтын өнім бойынша пайда жеке анықталынады.

2. 
   Өндірістің рентабельділік көрсеткіші
   

Кесте 5 - Рентабельділік көрсеткіштері