Г. К. Андабаева КӘсіпорын экономикасы

Қосымша Қызмет көрсету

Сурет 5 - Өндірістік үрдіс түрлері

Үздіксіз үрдіс – мысалы, мұнайды өңдеу. Сипаттамасы: өнімнің унификация деңгейінің жоғары болуы, өндірістің тұрақты циклы, үздіксіз қызмет көрсету, үзілістердің болмауы, алдын ала белгіленген ырғақтылық, қайталану ырғақтылығы. Дискреттік үрдіс – мысалы, жеңіл көліктер өндірісі. Сипаттамасы: өнімдік дифференциация, топтық технологияға арналған құрал-жабдықтар, сериялық және жеке дара өндіріс.

2. 
   Кәсіпорынның өндірістік қуаты. Өндірістік қуатты есептеу әдістемесі
   

1. 
   құрал-жабдықтардың саны, құрамы мен техникалық жағдайы және өндірістік аудандар туралы мәліметтер. Есепке негізгі өндірістің барлық құрал-жабдықтары алынады (соның ішінде жөндеудегі, бұзылып қалған және модернизациядағы жұмыс істемейтіндері де бар);
   
2. 
   құрал-жабдықтар өнімділігінің техникалық нормалары және өндірілетін өнімнің еңбек сыйымдылығы. Жаңадан құрылатын кәсіпорындар үшін құрал-жабдықтар өнімділігінің паспорттық нормалары қолданылады, ал әрекеттегі кәсіпорындар үшін – техникалық түсініктемесі бар өнімділік көрсеткіштері қолданылады, олар паспорттық нормалардан төмен болмауы керек;
   
3. 
   құрал-жабдықтар жұмысының уақыт қоры мен кәсіпорын жұмысының тәртібі. Есептеулерде құрал-жабдықтар жұмысының ең жоғары мүмкін болатын жоспарлы (тиімді) жылдық уақыт қоры ескеріледі;
   
4. 
   өндірілетін бұйымдардың номенклатурасы және олардың бағдарламадағы өзара сандық қатынастары. Есептеулерде өндірілетін өнімнің жоспарлы номенклатурасы мен ассортименті (еңбек сыйымдылығы) пайдаланылады. Орташа жылдық қуатты есептеген кезде өнімнің номенклатурасының өзгерісінің есебінен (еңбек сыйымдылығының азаюы мен арытуы) қуаттың арытуы (төмендеуі) толық мөлшерде ескеріледі.
   

М_ц = М₁*а₁ + М₂*а₁ + ... + М_n*а_n, (5.2)

Кәсіпорынның өндірістік қуатының пайдалану дәрежесі қуатты пайдалану коэффициентімен (к_қ.п.) сипатталады

к_қ.п. = Q_н / М_орт, (5.3)

Өндірістік қуаттың түрлері: ену, шығу, жобалық және орташа жылдық. Ену қуаты деп ағымдағы жылдың 1 қаңтарындағы немесе нақты күндегі кәсіпорынның (цехтың, учаскенің) өндірістік қуатын қарастырады.

М_ш = М_б + М_қ + М_ж + М_т + М_н – М_қжш , (5.4)

М_орт.ж. = М_б + Σ (М_енг* N_енг) / 12 - Σ (М_шығ* N_шығ) / 12, (5.5)

3. 
   Кәсіпорынның өндірістік бағдарламасы
   

• 
  дайын бұйымдар құны;
  
• 
  өздері өндірген жартылау фабрикаттар құны және қосымша цехтармен сырттағы тұтынушыларға өткізуге арналған өнімдер құны;
  
• 
  өз кәсіпорынының өнеркәсіптік емес шаруашылықтарына және күрделі құрылыстарына жөнелтілген өнімдері мен жартылай фабрикаттарының құны;
  
• 
  өз өндірісінде қолданылатын стандартты емес құрал- жабдықтар құны, олар кәсіпорынның негізгі қорларына енуі мүмкін немесе сыртқы тұтынушыларға өткізілуі мүмкін;
  
• 
  сыртқы тұтынушылардың тапсырыстары бойынша немесе өз кәсіпорынының өнеркәсіптік емес шаруашылықтары мен ұйымдары үшін өндірілген өнеркәсіптік сипаттатғы жұмыстар мен қызмет түрлерінің құны.
  

1. 
   жалпы және зауот ішіндегі айналымның айырмасы арқылы анықталады
   

ЖӨ = Ж_а – ЗІ_а, (5.6)

2. 
   товарлы өнім мен жоспарлы кезең басындағы және соңындағы аяқталмаған өндіріс қалдықтарының айырмасының қосындысы арқылы анықталады
   

4. 
   Кәсіпорынның инновациялық қызметі
   

1. 
   Кәсіпорынның инновациялық қызметін сипаттайтын негізгі түсініктер
   

• 
  сыртқы орта жағдайы (саяси және экономикалық жағдай, нарық түрі, бәсекелестік күрес сипаттамасы, мемлекеттік- монополиялық реттеу тәжірбиесі және т.б.);
  
• 
  шаруашылық жүйенің ішкі орта жағдайы (лидер-кәсіпкердің және қолдау тобының болуы, қаражаттық және материалды- техникалық ресурстар, пайдаланылатын технологиялар, қалыптасқан ұйымдық құрылым, ұйымның ішкі мәдениеті, сыртқы ортамен байланысы және т.б.);
  
• 
  басқару объектісі ретіндегі инновациялық процестердің ерекшеліктері.
  

• 
  бірінші түрі – пайдасыз бизнес-инкубаторлар. Бұл көп таралған түрі. Жалгер фирмалардың жалға төленетін төлемі орта деңгейден 15- 50%-тен төмен болады. Пайдасыз бизнес-инкубаторларды жергілікті ұйымдар қаржыландырады, өйткені олар аймақтың экономикалық дамуына, жұмыс орындарының пайда болуына мүдделі. Жалгерлер – бұл өнеркәсіптік фирма зерттеу, конструкторлық және сервистік ұйымдар;
  
• 
  екінші түрі – пайдасы бар бизнес-инкубаторлар. Бұл жеке ұйымдар, олардың қызметкерліерінің саны тұрақты түрде өсіп тұрады. Біріншіден ерекшелігі қызмет түріне төмендетілген тариф қолданбайды, бірақ жалгерлерге қызмет түрінің кеңейтілген спекторын көрсетеді және тек қолданған қызмет түріне қатысты ақысын алады;
  
• 
  үшінші түрі – жоғары оқу орындарының филиалдары ретінде қалыптасады. Олар технологиялық жағынан күрделі бұйымды өңдеп шығаруды жүзеге асыратын компанияларға тиімді көмек көрсетеді.Жалға төленетін төлем ақысы жоғары болуы мүмкін, бірақ ол институт лабороторияларын, техникалық қамсыздандыруды есептегіш техниканы, кітапхананы пайдалана алады.
  

2. 
   Инновациялық кәсіпкерлік
   

3. 
   Инновациялық үрдіс
   

1. 
   ден, ғылыми-зерттеулердің, ғылыми-техникалық, инновациялық, өндірістік қызметтер мен маркетингтің параллел және тізбектей жүргізілуі ретінде қарастырылады;
   
2. 
   ден, идеяның пайда болуын оның өңделіп, таратылуындағы жаңалықтардың өмірлік циклының уақытша кезеңдері ретінде қарастырылуы мүмкін;
   
3. 
   ден, өнімнің немесе қызмет түрінің жаңа түрлерін өңдеп, оны таратудың қаржыландыру және инвестициялау процесі ретінде қарастырылуы мүмкін.
   

• 
  тікелей;
  
• 
  қосымша;
  
• 
  аралас.
  

5. 
   Кәсіпорынның инвестициялық қызметі
   

1. 
   Инвестиция және инвестициялық қызмет
   

• 
  жаңа өнімді игеру және шығару;
  
• 
  техникалық жағынан қайта жарақтау;
  
• 
  өндірісті кеңейту;
  
• 
  қайта құру;
  
• 
  жаңа құрылыс.
  

• 
  айқын инвестиция (кәсіпорынның физикалық капиталына салынған қаржылар, мысалы, жаңа негізгі қорларды құру, ескі қорларды жаңартуға немесе оларды қайтадан техникалық жағынан жарақтау);
  
• 
  қаржылық инвестиция (инвестордың қаржылық капиталын арттыру мақсатында акцияларды және басқа да бағалы қағаздарды сатып алуға, басқа да қаржылық құралдарды пайдаланудағы салымдар);
  
• 
  ғылыми – техникалық өнім инвестициясы;
  
• 
  материалдық емес инвестиция (мүліктік құқықтарға, интеллектуальды жеке меншік құқығына салынатын салымдар).
  

• 
  тікелей инвестиция (инвестициялау объектісін таңдауға инвестордың тікелей қатысуы);
  
• 
  тікелей емес инвестиция (үрдісті инвестициялық компания және басқа да қаржылық делдалдар жүргізеді).
  

• 
  жеке инвестиция;
  
• 
  мемлекеттік инвестиция;
  
• 
  шетелдік инвестиция;
  
• 
  аралас инвестиция.
  

Сурет 6 - Инвестициялық сфера құрылымы Кәсіпорынның инвестициялық саясатының негізгі бағыттары:

1. 
   кәсіпорын қызметінің тиімділігін жоғырлатуға бағытталған инвестициялар. Бұл инвестиция мақсаты – ескірген қондырғыларды ауыстыру, персоналды қайта оқыту немесе өндірістік қуатты өндіріс және өтім шарттары өте тиімді аймақтарға ауыстыру арқылы кәсіпорын шығындарын төмендету үшін жағдайлар туғызу;
   
2. 
   өндірісті кеңейтудегі инвестиция. Бұл инвестициялар мақсаты
   

• 
  әрекеттегі өндіріс негізінде қалыптасқан нарыққа арналған тауарлар мен қызмет түрлерінің өндіріс көлемін кеңейту;
  

3. 
   жаңа өндірісті құрудағы инвестиция. Бұл инвестициялар кәсіпорынмен бұрын өндірілмеген тауарлар мен қызмет түрлерін шығару үшін жаңа технологияларды игеру және тіптен жаңа қуаттарды құруға арналған;
   
4. 
   мемлекеттік басқару органдарының талаптарын қанағаттандырудағы инвестициялар (жаңа экологиялық нормалар немесе қауіпсіздік стандарттары).
   

Сурет 7 - Инвестициялық қызметті қаржыландыру көздері

2. 
   Инвестициялық жоба тиімділігін анықтау және бағалау
   

• 
  таза дисконтталған (ағымдық) құн (NPV), немесе таза дисконтталған табыс (ТДТ);
  
• 
  инвестиция рентабельділігі, табыстылық индексі (ТИ, PI);
  
• 
  табыстылықтың ішкі нормасы (TIH, IRR);
  
• 
  өзін-өзі ақтау кезеңі (Т_ақт).