Г. К. Сатыбалдиева биология гылымдарының кандидаты

диалектикаға 
негізделген 
мынадаи 
әдістемелік 
ұстанымдар 
қалыптасты.  Геоэкологиядагы  экологиялык  мәселелерді  шешудегі 
маңызды 
орынды
  жан-жақты  байланыстар  және  табиғат 
дамуындагы
табиги  үрдістер  мен  құбылыстардың  өзара  тәуелділігі  жайындағы 
ережелер  апады.  Осы  ереже  бойынша  барлык  табиғи  үрдістер  мен 
құбылыстар  арасында  көптеген  өзара  байланыстар  болады.  Табиғи 
немесе  антропогендік  факторлардың  әсерінен  табиғаттың  кандай  да 
бір  бөлігінің  өзгеруі  табиғи  ортаның  құрылымының  жан-жақты 
бұзылуына 
әкеп 
соғады. 
Осыған 
байланысты 
табиги 
орта 
компоненттерінің  (мысалы,  климат,  топырак,  биота)  қайсысының 
болсын өзгеру бағытын анықтау міндетті түрде географиялық жүйенін 
басқа  компоненттерінің  де  өзгеруіне  әкелетініне  көз  жеткізеді.  Өте 
маңызды  заң дардың  бірі 
щрама-щйшътъщтар  бірлестігі мен  күресі. 
Ол  бойынша  табиғи  ортадағы 
қарама-қайшылык  элементтерін
аныктау  мен  зерттеу  арқылы  аумақтың  келешектегі  табиғи  және 
антропогендік  жағдайының  даму  бағытын  дер  кезінде  анықтау  мен 
багалауға  және,  соның  негізінде,  қажетті  ұсыныстарды  кұрастыруга 
болады.
Сандъщ  өзгерістердің  сапалыц  өзгерістерге  біріге  ауысуы  зацы 
бойынша  кез  келген  геожүйелер  жағдайының  бұзылуын  есепке  алып 
отыру  қажет.  Қорілаған  орта  сипатындағы  сандық  өзгерістерді 
аныктау  болашакта  табиғи-антропогендік  жүйелерде  міндетті  түрде 
болатын  түбегейлі  сапалық  өзгерістерді  күнібұрьга  білуге  мүмкіндік 
береді. 
.
Теріске  іиыгаруды  теріске  шыгару заңы
  дамудың  философиялык
тұрғыдагы  серпінді,  алға  тарту  сипатын  ашады.  Табиғатта  өткен
шақта  болсын,  осы  шақта  болсын  мүлде  бірдей  жағдай  ешкашан
кайталанбайды,  себеп  пен  салдар  үнемі  орындарын  ауыстырып
отырады.  Геоэкологияда  жоғарыда  аталған  әдістемелік  ұстанымдар
аукымдык,  аумактык,  нақтылық,  кешендік  сипаттағы  арнаулы 
географиялык тәсіл арқьшы іске асырылады.
Табигатты  қорғаудың  ландшафттық  ұстанымы  мен  адамнын 
қоршаған  ортаға  тигізетін  әсерлерінің  зардабын  күнібұрын  білу 
ерекше  әдістемелік  мәнге  ие  болады.  Осы  ұстаным  бойынша 
физикалық-географиялық 
белдемдерде, 
облыстарда, 
өңіірлерде,
аудандарда,  ландшафт  және  оның  төменгі  жіктелу  категорияларында 
өзара 
әрекеттестіктегі 
барлық 
компоненттерін 
кешенді 
камту 
көзделеді.  Сондыктан  нақты  ландшафт  құрылымындагы  соған  тән 
табиғи  компоненттердің  біріне  бірі  сай  болуына  антропогендік  әсер
нұқсан  келтірсе,  ландшафттың  физиономиялық  (сыртқы)  пішіні  мен 
оның  табиғи  әлеуеті,  сонымен  қатар  ішкі  литогендік,  гидрогендік
12

және  климатогендік  негіздері  мен  биотасы да  міндетті  түрде  өзгереді. 
Осыған байланысты, аумақтық табиғат кешеннің қай бөлігінде болсын 
болган  бұзылу  жалпы  геожүйе  құрылымындағы  не  оң,  не  теріс 
өзгерістерге  әкеледі.  Осы  өзгерістерді  бағалау  мен  болжау  табиғатты 
қоргауды басқару мен оны тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді.
Адамзаттың  табиги 
ортаның 
экологиялық  тұрақсыздануга 
ұшырау 
құрсауынан 
шығуы 
қоғамның 
күрделі 
әлеуметтік- 
экономикалык  мәселелеріне  айналды,  оларды  шешуде  әр  сала 
ғалымдарының  біріккен  әрекетгері  арқасында  ғана  оң  нәтижеге  қол 
жеткізуге болады.
Қоршаған  орта  түсінігіне  табиғат  компоненттері  -   атмосфера, 
гидросфера,  педосфера  және  литосфераның  беткі  бөлігі  жатады. 
Аталған табиғат компоненттері  географиялық қабық  құрамына  кіреді. 
Адамзаттың  шаруашылық  әрекеттері  осы  географиялық  қабықтың 
белгші 
бір 
бөліктерінде 
жүріп 
жатады, 
осыған 
байланысты 
техногендік  қабық  — техносфера  қалыптасты,  оны  зерттеу  негізінен 
географиялық 
қабықты 
зерттейтін 
геология 
мен 
география 
ғьшымдарының  еншісінде.  Техногенез  әсеріне  ұшыраған  табигат 
компоненттерін  зерттейтін  көптеген  ғылымдардың  басын  біріктіретін
негізінен  география,  геология  жэне  экология.  Біріншісі  табиғаттын 
шекаралас  компоненттерін  -   атмосфера,  гидросфера,  литосфера, 
педосфера,  және  ландшафттарды  зерттесе,  екіншісі  геологиялық  орта 
мен  ондағы  тіршілік  субъектісі  -   адамның  сол  ортадағы  орнын 
зерттейді,  үшінші  ғылым  (экология),  техногендік  әсерге  ұшыраган 
геологиялық  және  географиялық  орталарды  зерттеу  барысында 
аталган 
ғылымдардың 
экологиялық 
мәнін 
анықтайды. 
Оган 
географиялық 
орта 
компоненттеріне 
мониторинг 
жүргізудегі 
геоэкологиялық әдістемелердің қолданылуы дәлел.
Қазіргі  кезеңде  экологиялык  мәселелер  биоэкология  багытында 
жиі 
көтеріледі. 
Биоэкология 
бойынша 
жүргізілетін 
көптеген 
зерттеулер  организмдерді  адамзат  тіршілігіне  байланысты  озгерген 
коршаған  ортамен  біріктіре  карастырады.  Биологтардың  айтуынша, 
организмдер,  қауымдастыктар  немесе  биота  экологиясын  зерттеу 
техногендік  заттармен  ластанған  ортадан  тыс  болса  маңызын 
жогалтады.  Олар  өз  қорытындыларында  геофафия  мен  басқа 
жаратылыстану  ғылымдарының  жетістіктеріне  сүйенеді.  Мысалы, 
биогеография  антропогенезге  байланысты өзгерген  жагдайда тіршілік 
етіп  жатқан  организмдер  күйін  техногенезге  ұшырамаған  калыпты 
ортамен  салыстыру  арқылы  зерттейтін  географиялық  гылым.  Бұл 
жагынан  алганда  биоэкологтар  ағзалар  ластануының  салыстырмалы
13

сараптау 
нәтижелерін 
кең 
аумактардағы 
динамикасымен 
байланыстыру арқылы көптеген кажетті жұмыстарды жүргізуде.
Биоэкологтар  арасында  бұл  бағытты  тіршіліктің 
биоценоздык 
ұйымдасу шегінен шыгармауды жақтайтындар да бар.
Мысалы, 
П. 
Д. 
Федоров  пен  Т. 
Т. 
Гильманов  (1980) 
биоэкологияның  зерттеу  нысаны  экожүйелердің  құрылымы,  тіршілігі, 
дамуы  және  өлуі  туралы  заңдылықтарды  зерттеу  деп  түсіндірген. 
Олар  тірі  заттың  ұйымдасу  деңгейлерін  мына  катар  бойынша  тізеді: 
ген  -   органелла  — жасуша  -   ұлпа  -   ағза  -   организм  -   популяция  -  
ассоциация 
-  
биоценоз. 
Авторлар 
биоэкологияны 
биология 
гылымының  саласы  деп 
есептейді. 
Геофафтардың 
көзкарасы 
бойынша  бұл  геожүйе  (В.  Н.  Сукачев  бойынша  биогеоценоз).
Д*  Федоров  және  Т.  Т.  Гильмановпен  бірталай  экологтар 
келіспейді.  Мысалы,  Н.  Ф.  Реймерс  экологияга  арналған  жұмысында 
(1994) оны төрт бөлімге бөлді:
1
) биоэкология;
2
) геоэкология;
3) адам экологиясы;
4)  қолданбалы  экология.  Осылардың  ішінде  геоэкология  мен 
адам  экологиясының  міндеттері  коршаған  ортаны  (әуе,  құрлық), 
ландшафт  экологиясын  (тундра,  орман,  дала)  жэне  аймақтар 
экологиясын (Қиыр Солтүстік,  биік таулар т.б.) зерттеу деп есептейді. 
Ол  алгашқылардың  бірі  болып  геоэкологияның  жаңа  багыттарын  -  
мәдени  және  табиги  ландшафттар  экологиясын,  коршаған  орта 
экологиясын  негіздеді.  Н.  Ф.  Реймерс  (1990)  бойынша  биоэкология 
былайша 
жіктеледі: 
жүйелік 
экология 
(эндоэкология 
және 
экзоэкология),  систематикалық  топтар  экологиясы,  эволюциялық 
экология  жэне  палеоэкология.  Екі  тармаққа  бөлінетін  жүйелік 
экологияның  эндоэкология  тармағы  өз  кезегінде  молекулалық, 
генетикапық  және  морфологиялық  экологияға,  ал  экзоэкология 
аутэкология, 
спишесэкология, 
демэкология, 
синэкология, 
биоценологияға  жіктеледі.  Сөйтіп,  биоэкология  биосфера туралы  ілім 
мен 
галамдық 
экологияға 
тікелей 
шығады. 
Жалпы 
алғанда 
биоэкологияның  аталған  бөлімдері  белгілі  бір  экологиялық  куысты 
(биологиялық) 
зерттеу 
негізінде 
биоэкологияның 
дербестігін
күшейтеді.
Географияда экология тақырыбына қарасты бірнеше тәсілдер бар.
•  П'  ГеРасимов,  В.  С.  Преображенский, 
Т. 
Д.  Александрова 
экологиялык  зерттеулерде  геофафияньщ  рөлі  басым  болуы  тиіс. 
себебі  зертгеу  нысаны  табиги  орта  -   биосфера  деп  есептейді.  Біраз 
ғалымдар  (А  И.  Базилевич,  А.  Г.  Воронин,  Д.  А.  Криволуцкий,  т.б.)
4

биоэкологияға 
арналған 
жұмыстарында 
жаңа  бағыт, 
«Табиғи 
экожүйелер  географиясын»  қалыптастырды.  Сосын  бұл  бағытты 
В.  С.  Преображенский  мен  Т.  Д.  Александрова  одан  ары  дамытты, 
олар  табиғи 
жүйелерді 
зерттеуде  экологиялық  тәсілдер  мен 
географиялық  тәсілдер  ұштасуы  керек  деп  есептеді.  В.  Т.  Трофимов, 
В.  С.  Преображенский  және  Т.  Д.  Александрова  табиғи  жүйелерге 
географиялық  және  экологиялық  мониторинг  жүргізудегі  тәсілдерді 
сараптай  келе,  бұзылмаған  және  бұзылған  табиғи  жүйелерді 
зерттеудің жаңа геоэкологиялық тэсілін ұсынды.  Ол ұсыныс бойынша 
адам  ортаның  субъектісі  немесе  оны  қоршаған  ортаның  объектісі 
ретінде  қарастырылады.  Бұл  жұмыста  география  қоршаған  орта  мен 
оның  ластануын,  ал  геоэкология  — геологиялық  ортаны  зерттеуі  тиіс 
деген ой көрініс береді.
XX  гасырдағы  техногенез  белсенділігі  топырақтың  өндірістік 
тастан ды лармен,  металл  және  баска  химиялык  элементтермен 
қарқынды  әрі  ауқымды  ластануларына  әкеп  соқты.  Топырақтанудагы 
экологиялық  бағыт  туралы  алғашында  И. 
П. 
Герасимовтың, 
Л.  И.  Просоловтың,  Я.  Н.  Афанасьевтің  еңбектерінде  айтылган.  Бұл 
жұмыстарда  топырак  экологиясына  кіріспе  берілген.  Дегенмен 
топырақ  экологиясы  ғылыми  негізге  Г.  В.  Добровольский  мен  В.  Д. 
Никитиннің  (1990)  еңбектерінде  қойылды.  Топырақтың  экологиялық 
функциялары:  литосфералық,  гидросфералық,  атмосфералық  және 
биосфералық  функциялары  жарияланып,  оның  маңызы  зор  екені 
көрсетілді.  Осы  авторлардың  тұжырымдауы  бойынша 
литосфералық 
функцііяларына
  литосфераның  беткі  қабатының  биохимиялық  қайта 
өзгеруі,  минералдар  мен  пайдалы  қазба  жыныстары  қалыптасуына 
қажетті  заттар  көзі,  жинақталған  күн  радиациясын  литосфераның 
терен  кабаттарына  беру,  литосфераны  күшті  эрозияга  ұшыраудан 
сактау және оның қалыпты дамуын қамтамасыз ету жатады.
Топырақтың 
гидросферапық  функцияларына
  жер  беті  суларын 
қабатастар  суларына  тасымалдау,  өзен  ағысының  қапыптасуына 
қатысу, 
топырақ 
қосындыларының 
қатысуымен 
болатын 
суайдындарының  биоөнімділігін  қалыптастыру  жатады.  Топырақтың 
атмосфералық 
функциялары
 
күн 
радиациясын 
сініру 
мен 
шагылыстыру, 
атмосфераның 
ылғал 
айналымын 
реттеу, 
микроорганизмдер  мен  атмосфераға  келетін  қатгы  заттардың  көзі 
болуы,  кейбір  газдарды  ғарыштық  кеңістікке  кетуден  сақтау  және 
сіңіру, 
атмосфераның 
газдык 
режимін 
реттеу. 
Топырақтың 
биосфералық  функциялары
  мыналар:  тіршілік  ортасы,  күрлык 
организмдері  үшін  энергия  мен  заттардың  жинақтаушысы  әрі  көзі, 
биологиялық 
және 
геологиялык 
айналымның 
келесі 
деңгейі,
15

биосферанын  қорганыш  тосқауылы,  биологиялык  эволюция  факторы.
В.  Д.  Никитин  еңбегінің  маңызы  Жер  геосфераларынын  экологиялык
функцияларын  ззт  айналымы  мен  энергия  агымы  аркылы  аныктауы
мен сипаттауынла.
Геоэкология  мен  геологиялык  экологияның  тұжырымдамалық
мәселелері  В.  Н.  Островскийдің,  О.  И.  Молдовановтын  және  т.б.
еңбектерінде  айтылады.  В.  Н.  Островский  мен  Л.  А.  Островский
геологиялық  экологияның  практикалык  бөлігін  үш  багытта  дамыгты,
олар:  аймактық  геология,  геологиялык  орта  мониторингі  және
геологиялық жүйелерді моделдеу.
К.  М.  Петров  (1994)  геоэкологияны  геофафиялык,  биологиялық
және  әлеуметтік-өндірістік  жүйелердің  әрекеттестіктерін  зерттейтін
гылым деген  анықтама берді.  С.  В.  Клубов  пен  Л.  Л.  Прозоров  (1993)
геоэкологияны  литосфера  мен  биосфераның  әрекеттесуін  зерттейтін
гылым  деп  есептеді.  Егер  биосфераны  В.  И.  Вернадский  тарапынан
қарастырсак,  оган  белсенді  тіршілік  кабаты  -   атмосферанын  теменгі
қабаты,  гидросфера,  литосфераның  жогаргы  кабаты  жатады.  Бұл
геофафиялық қабықтың геоэкология зерттейтін компоненттері.
Н.  А.  Ясаманов  «Геоэкология  негіздері»  (2003)  атты  оқу
құралында  экологияның  геофафиялык және  геологиялық багыттарын
-   геоэкология  мен  геологиялык  экологияны  зерттеу  нь:санлары 
көбінесе  сәйкес  болгандықтан  оларды  «татуластырута»  тырысады. 
Дегенмен 
ол: 
«Экологиялық 
мәселелермен 
биологиялык, 
топырактану,  геофафиялык  жэне  геологиялық  гылымдар  жүйесі 
карқынды 
түрде 
айналысады...Эколопіялык 
ұстанымдар 
мен 
әдістемелік  тәсілдер  геофафиялык  гылымдар  жүйесінде  кеңінен 
колданылады.  Геоэкология  кез  келген  деңгейдегі  геофафиялык 
нысандар  мен  оларды  қоршаған  орта  арасындагы  байланыстарды 
анықтаумен және зерттеумен айналысады.
16

2 
Геосфералардын  геологиялық  ролі  мен  эколоіиялық 
қызметтері
2.1 
Атіиосфераның  геологиялық  ролі  іиен  экологиялық 
қызметтері
Жердің  газ  қабықшасы  -   атмосфера  негізінен  екі  газдың 
қосылысынан:  азот  пен  оттегіден,  қалган  бір  пайызы  түгелдей  дерлік 
аргон  мен  көмірқышқыл  газынан  тұрады.  Басқа  газдар  (неон,  гелий, 
криптон, сутегі, озон, метан т.б.) өте аз мөлшерде кездеседі.
2.1-кесте -  Атмосферадагы заттар мен элементтер
| 
Атауы
Массасы, %
Көлемі, %
[  1  Азот
75.52
78.09
2 Огтегі
23.15
20.94
3 Аргон
1.28
0.93
!  4 Көмірқышкыл газы
0.046
0.093
5 Неон
1. 2. 10-3
1.8.  10-3
6 Г елий
7 . 2 .   10-5
5 . 2 .   10-4
7 Клиптон
3 . 3 .   10-4
1  . 1 0 - 4
8 Ксенон
3 . 9 .   10-5
8 . 1 0 - 6
9 
Азот 
тотығы
2 . 5 .   10-3
2 . 5 .   10-4
10 Сутегі
3 . 5 .   10-6
5 . 1 0 - 5
11  Метан
0 , 8 . 1 0 - 4
1.5.  10-4
12 Азот қоз тотыгы
8 .   10-5
1.5.  10-4
13 Озон
1 0 - 6 . 1 0 - 5
2 .   10-6
14 Күкірпгті ангидрит
2 .   10-8
15 Иіс газы
1 . 1 0 - 5
16 Аммиак
|
..................................................  
1
1 . 1 0 - 6  
]
Атмосфера  құрамының  осындай  болуы  төменгі  қабаттарга  тэн. 
500  шақырым  биіктікте  молекулалық  оттегі  мүлде  жоқ  десе  де 
болады.  Атмосферадағы  азот  пен  оттегінің  жалпы  мөлшері  биіктеген 
сайын  тез  кеміп  отырады,  өйткені  бұл  газдар  салыстырмалы  гүрде 
ауыр.  600  шақырымнан  жоғарыда  жеңіл  гелий  газы  басым  болады. 
2 0 0 0 - 2 0 0 0 0
  шақырым  аралыгына  дейін  ең  жеңіл  газ  -   сутегі  басым 
(Жердің сутегілі  күмбезі).  Атмосферасының  қалыптасуында  маңызды 
рөлді «тірі зат» (В.  И.  Вернадский бойынша), ягни планетаның барлық 
ағзалары  мен  олардың  туындылары  атқарган.  Мысалы,  белсенді 
тотықтыргышқа  жататын  оттегіні  өсімдіктер  жинақтамайтын  болса, 
ол  атмосфера  құрамынан  баягыда-ақ  жойылып  кетер  еді.  Бастапқыда 
атмосфера  оттегісіз  болган  еді.  Оттегінің  бар  массасы  географиялық 
уакытта  Жер  қыртысын  тотыктандыруга  кеткен,  Кэптеген  галымдар 
көзқарасы бойынша Жер қыртысындағы байланысқан оттегінің негізгі

бөлігі  өткен  геологиялық  кезеңде,  фотосинтез  барысында  түзілген. 
Тіршілік  алгаш  мұхитта  пайда  болганын  ескерсек,  атмосферадағы 
алғашқы  бос  оттегі  су  өсімдіктерінің  фотосинтездік  қызметінен 
болган  деп  пайымдауга  болады.  Оттегінің  жинақталуына байланысты 
атмосфераның жоғаргы  қабаттарында Жер бетіне  күннің ультракүлгін 
радиациясын  өткізбейтін  «озон  шымылдығы»  паида  болды.  «Озон 
шымылдығының»  пайда болуы  арқасында өсімдіктер  құрлықты  мекен 
ете  бастады.  Силурий  кезеңінің  аяғында  (шамамен  435  млн  жыл 
бұрын)  кұрлық  өсімдіктерінің  көптеген  түрлері  пайда  болып,  бос 
оттегінін  жинакталуын  бірнеше  есе  жеделдетті.  Атмосферадағы  газ 
күйіндегі  азоттың  бастапқы  көзі  Жер  мантиясындағы  газсыздану 
үрдістері  болды.  Нәтижесінде азот атмосферага аммиак  (МН3) түрінде 
келіп,  сосын  ауа  оттегісімен  тотыгып,  молекулалық  азот  пен  суға 
ыдырады.  Атмосферада  аз  мөлшерде  азоттын  басқа  да  тотықтары 
(азот тотығы  (И
0
3),  азоттың  кос  тотығы  (N
0 2
),  азот  ангидриді  (ЫгО.с)
пайда  болды.  Мантияның  газсыздануы  атмосферада  басқа  да 
газдардың,  оның  ішінде  көмірқышқыл  газының  пайда  болуына  себеп 
болды. 
Бастапқыда, 
атмосферадағы 
көміркышкьш 
газының 
жинақталуы  осы  газдарды  мұхиттың  сіңіріп  отыруына  байланысты 
тежеліп отырды. Мұхит ұзақ уақыт жер қойнауынан  шыкқан газдарды 
сіңіріп,  палеозойдың  соңына  карай  (570  млн  жыл  бұрын)  газдармен 
қанықты  Осыдан  кейін  биосфера эволюциясы  үрдістерін,  ягни  оттегі 
өндірілуін  жеделдететін 
көмірқышқылды  атмосфера  калыптаса 
бастады. Атмосферадағы СО
2
 мөлшері  фанерозойдың негізгі бөлігінде 
0,1-0,4  %  құрады.  350  млн  жыл  бұрын  аяқталған  девоннан  бастап 
төрттік  дәуірге  дейін.  жылдық  фитомасса  өнімі  160-190  есе  өсті,  ол 
оттегі  массасының  казіргі  деңгейімен  шамалас  (20,95  %)  болуын 
камтамасыз  етті.  Өнімділіктің  күрт  өсуі  өз  кезегінде  атмосферадан 
көмірқышқыл  газының  алынуын  арттырды.  Көмірқышқыл  газының 
алынуы мезозойдың соңы -  кайнозойдың басында өсе түсті. Көміртегі 
атмосферадан  өлген  өсімдік  калдықтарымен  бірге  шөгінді  кабаттарға 
органикалық  көміртегі  формасында  (көмір  жэне  мұнай  қабаттары) 
және  гумосфера  (топырақ  органикасы)  формасында  түсті.  Сонғы 
геологиялық  дәуірде,  атмосферадағы  СО
2
  мөлшері,  антропогендік 
| 
әсерлерге 
байланысты 
үнемі 
төмендеп 
отырды. 
Әрине, 
бұл 
үдерістерге  байланысты  өсімдіктердің  жалпы  массасының  төмендеуі 
де катар жүрді. 
|
Жалпы  алғанда,  ‘атмосфера  өзінің  қазіргі  күйін  миллиондаған
жылдар барысында сақтап  келеді, оның құрамындағы су  буы  гана  кен 
аукымда өзгеріп отырады. 
і
18

Жердің  гравитациялык  өрісінде  атмосфера  құрылысы  қабатты 
болып  келеді.  Атмосфераның  жалпы  массасының  (5,1*1015  т  немесе 
500  триллион  т.)  жартысына  жуыгы  теңіз  деңгейінен  басталатын 
алгашқы 
5 
шақырым 
қабатта 
жинақталған. 
Атмосфераның 
10 шақырым  қабаты оның массасының 75  % қамтиды.  Атмосфераның 
шамамен  осы  деңгейге  дейінгі  бөлігі  тропосфераға  жатады,  дегенмен 
Жердің  тәуліктік  айналуына  байланысты  оның  Жер  шарының  әр 
ауданындағы  қалыңдығы  әртүрлі  болады:  полюстер  үстінде 
8 - 1 0
  ш, 
қоңыржай  белдеулер  үстінде 
1 0 - 1 2
  ш.  және  экваторда  16-18  ш. 
Тропосфера құрамы су буымен  қосқанда атмосфера массасының  80 % 
тең.  Тропосферада  көптеген  метеорологиялық  үдерістер  жүріп 
жатады,  ылғалдың  конвективтік  тасымалдануы  жүріп,  бұлттар 
қалыптасады.  Барлық  ылғалдың  80  %  немесе  одан  да  көбі  осы 
тропосферада қалыптасады.
Тропосферадан 
жоғары, 
Жер  бетінен 
40-55 
ш. 
қабатта 
стратосфера  орналасқан  жэне  ондағы  ылғал  мөлшері  өте  аз. 
Стратосфераның  төменгі  бөлігінде  температура  жыл  мезгілдеріне 
байланысты  аздап  өзгеретіндігі  болмаса, тұрақтылығымен  ерекшеледі 
(-50°С  шамасында).  30  шақырым  биіктіктен  бастап  температура 
салыстырмалы түрде жылдам көтеріле бастайды (+20 °С дейін).  Оның 
себебі, 
күн 
радиациясы 
молекулалық 
байланыстарды 
үзуге 
пайдаланылып  сіңірілгендігіне  орай  (молекулалар  диссоциациясы) 
стратосферада жылжымалы бос атомдар пайда болады.
Стратосфера  мен  тропосфера  арасындағы  ауыспалы  қабат 
тропопауза  деп  аталады.  Тропопаузаның  биіктігі  ендік  пен  жыл 
мезгіліне  байланысты  өзгеріп  отырады.  Тропопауза  ауданы  кейде 
күшті  болатын  желдермен  сипатталады. 
2 0
  шақырымнан  жогары 
бөлігінде жаз уақытында шығыс желдері басым болады.
Стратосферадан  жоғары  ионосфера  орналасқан.  Оны  негізінен 
төменгі  -   мезосфераға  және  жоғарғы  -   термосфераға  бөледі. 
Мезосферада температура тропосферадағыдай өзгереді, яғни биіктікке 
байланысты  төмендейді  де  мезопауза  деңгейінде  -   мезосфера  мен 
термосфера  шекарасында  ең  төмен  көрсеткішіне  жетеді  (көбінесе  -
100 °С төмен).
Жер 
бетінен 
85-800 
шақырым 
қашықтыққа 
созылатын 
термосферада температураның  қайтадан  көтерілуі  байқалады.  200-300 
шақырым  қашықтықта  температура  1500  °С  дейін  көтеріліп,  шартты 
түрде  атмосфера  шекарасы  деп  есептелетін  қашықтыққа  (
2 0 0 0 - 2 0 0 0 0  
ш.)  дейін  тұрақты  болады.  Термосферадағы  температура  котерілуі 
атомдарды  иондауға  кететін  күн  энергиясы  сіңірілуіне  байланысты 
іске  асады.  Сондықтан,  онда  оң  иондар  мен  бос  элементтердің
19

бірталай  мөлшері  болады.  Иовдалған  қабат  кыска  радиотолкындар 
таралуында  маңызды  рөл  атқарады.  Қысқа  толқындар  иондалган 
кабатқа  жеткен  соң  кері  шагьыысады.  Аталған  қабатта  поляр 
шұғыласы мен магниттік дауылдар болып тұрады.
Планета  атмосферасы  бірнеше  маңызды  функцияға  ие.  Ол  Жер 
бетіндегі  Күн радиациясының сипаты  мен дәрежесін  реттейді.  Кейінгі 
жылдары  жер  серіктері  арқыльі  нақтыланған  Жер  альбедосы 
(радиацияның планетадан шағылысып қайтатын бөлігі) 0,33 тең.
Альбедоның  қалыптасуына  ең  көп  әсер  ететін  атмосфера  (оның 
бұлтты  қабаты  мен  аэрозольді  компоненті).  Күн  энаргиясының  25  % 
жуығы  бұлтгардан  шағылысып,  космос  кеңістігіне  өтіп  кетеді. 
Атмосферадағы жылыжайлық газдар (көмірқыиіқыл газы, метан, озон, 
азот  тотығы,  хлорфторкөміртегілер)  және  су  булары  инфрақызыл 
сәулелерді 
тұтып 
қалып, 
оларды 
жер 
бетіне 
қайтарады. 
Атмосфераның  өзі  бұлттар  пайда  болуы  кезінде  жоғары  көтерілген 
ауа  агымы  мен  бөлінген  жылу  арқылы  қызады.  Егер  атмосфера 
жылуды  ұстап  қалмайтын  болса,  онда  Жердегі  температура  шамамен 
33  %  салқын  болып,  тіршілік  пайда  болмайтын  еді.  Жерде 
температураның  бірқапыпты  таралмайтындыгы  атмосфера  ауасынын 
планетадың  әр  аймағына  ауысып  отыруына  себеп  болады.  Ауа 
ағымымен  бірге  су буы да ауысып отырады.  Тропосферада атмосфера 
ылғалының  калыптасуы  мен  таралуы  жүріп  жатады  және  ондағы 
6-7460  меридиандық  ылғал  тасымалдануының  маңызы  зор.  Әлемдік 
мұхиттың  экваторлық  белдеуінде  буға  айналған  су  қоңыржай 
белдеулерге  ауысады  да,  қайтадан  суға  айналып  жерге  жауады. 
Атмосфера  циркуляциясы  арқасында  планетадың  өндірісі  дамыған 
аудандары  су  қорларымен  қамтамасьп  етіледі.  Ылғал  ауысуы  мен 
жауын-шашын  қалыптасуы  үрдістерінде  атмосфералық  аэрозольдар  — 
ауада  қалкып  жүретін  қатты  және  сұйық бөлшектер  ерекше  маңызды. 
Атмосфералық  аэрозольдарсыз  тұман  мен  бұлттардың  пайда  болуы 
мүмкін  емес,  сонымен  катар  оларсыз  табиғаттағы  су  айналымы  да 
болмайтын  еді.  Атмосферадан  өтетін  күн  радиациясы  тек  жылу 
энергиясының 
көзі 
гана 
емес, 
ол 
атмосферадагы 
көптеген
фотохимиялық  үрдістерге  ыкпал  етеді.  Фотохимиялык  үрдістер 
барысында  атмосферада  реакцияга  түсу 
қабілеті 
жогары  бос 
радикалдар  пайда  болады.  Мысалы,  гидроксильдік  радикал  (НО*)  су 
буы  мен  озон  молекулалары  ыдыраганда  түзілген  атомдық  оттегі 
арасында пайда болады.  Гидроксильдік радикал  күкірт, азот,  көміртегі 
диоксидтерімен  реакцияға  түсіп,  атмосферада  қышкылдық  орта 
түзеді.  Атмосферада  басқа  көптеген  қоспалар  болған  жағдайда 
фотохимиялық  үрдістер  арқасында  көптеген  химиялық  қосылыстар
20

түзіледі.  Атмосферадағы  ауа  ағымы  арқылы  бұл  қосылысгар, 
солармен  бірге  қышқылдар  да  алыс  қашықтықтарга,  кейде  мывдаган 
шакырымға дейін тасымалданады.
Атмосфера  ауасынсыз  биосфера  мен  адамзаттың,  және  басқа  да 
организмдердің  тіршілік  етуі  мүмкін  емес.  Адам  тіршілігі  үшін  ауа —
 
ең  басты  қор.  Тамақсыз  адам  5  күн  өмір  сүре  алады,  ал  ауасыз
5  минуттан  артық  өмір  сүрмейді.  Осыны  ескере  отырып  мынадай 
кажеттіліктер 
мөлшері 
құрастырылған. 
Қажеттіліктер 
молшері 
бойынша адам  шамамен  1  кг тамақ,  1,5  кг су  ішеді,  12  кг кем  емес  ауа 
жұтады  (демалып  отырған  кезде).  Белсенді  жұмыс  істегенде  бұл 
көрсеткіш 
1 0
 есеге өседі.
Атмосфера  көптеген  биосфералық  үдерістерге  ықгіал  етеді. 
Атмосфераны  құрайтын  газдық  компоненттер,  ең  бастысы  оттегі  меи 
көмірқышқыл газы, тірі организмдердегі зат алмасуға қатысадь*.
Биосферадағы  ең  көп  элемент  азот,  кейбір  өсімдіктердің
азотфиксациялау 
қасиеттеріне 
байланысты, 
заттардың 
жалпы 
айналымында  маңызды  биологиялық  рөл  атқарады. 
Биомасса 
капыптасуына  қатысқан  азот  кейін  органикалық  қалдыктар  ыдырауы 
кезіндегі 
денгітрификация
  үдерісі  барысында  атмосфераға  кайта 
айналып  келеді.  Сонымен  қатар  азот  ауа  оттегісі  үшін  инертті 
сұйылтқыш  ретінде  де  маңызды.  Біз  таза  ауа  деп  есептейтініміз 
геологиялық  дәуірлер  барысында  қалыптасқан  газдар  қосылысы. 
Миллиондаған  жылдар  бойы  тірі  агзалар  атмосфера  құрамына 
бейімделгені  соншалық,  егер  атмосфера  құрамы  аздап  өзгеріске түссе 
ағзапар  өміріне  үлкен қауіп төнеді.  Мысалы,  егер  ауада  көмірқышқыл 
газы 0,07 
%
 асып  кетсе, онда оның адамдар  мен жануарлардың тыныс 
алу  органдарының  функциясын  нашарлататыны  байқалған.  Егер  С 0
2
4 % асып кетсе, организм өледі.
Атмосферадағы  үрдістерге  климаттық  құбылыстар  да  тәуелді. 
Атмосфера  жылуды,  ылғалдылықты,  жарықты,  бұлттануды,  тұманды 
реттей  отырып,  аумақтың  агроклиматтық  әлеуетін  айқындайды. 
Ауылшаруашылық  дақылдары 
үшін 
жылу 
қорларымен 
қатар 
аумақтың  ылғалдық  режимі  де  өте  маңызды.  Жылу  мен  ылгалдылык 
қатынасын  анықтау  адам  мен  жануарлардың  күйі  үшін  де  маңызды. 
Мысалы,  адам  көңіл-күйінің  жақсы  болуы  ылғалдылық  пен  жылудың 
келесі  қатынастарына сай.екені анықталған.
Атмосфера  барлық энергияны  қажет ететін  өндірістік  үрдістерде 
басты  рөл  атқарады.  Ол  энергия  атмосфера  оттегісін  жағу  арқылы 
алынады.  Оттегі  қалпына  келетін  корларға  жатқанымен,  тез  арада 
сарқылуы  да  мүмкін.  Адамзаттың  техникамен  қарулануының  қазіргі 
деңгейінің  арқасында  оттегіні  пайдалану  жердегі  өсімдіктер  өнімінің
21

23  %  жетті.  Кей  өңірлерде,  мысалы  АҚШ-та,  жалпы  отгегі  пайдалану
бірнеше  онжылдыктардан  бері  АҚШ-тың  барлык  фитоценоздары
өндіретін өнімнен тұракты түрде артып отыр.
Адамзат  Жерде  оттегінің  жетіспеушілігі  проблемасына  тап
болады  деген  ең  алгашқы  болжам  1970  жылы  жасалган.  Бұл  болжам 
қазіргі таңда да өзінің өзектілігін жойган жоқ.
Адамзат  үнемі  өзгеріп  отыратын  климат  қалтарысында  ол 
өзгерістерді белгілі бір  қалыптан  шыгып  кетпейтіндей дәрежеде ұстап 
тұратын  белгісіз  бір  қатаң зандылық бар  екенін  баягыда түсінген.  Ауа 
райының  температура,  ылгалдылық,  жауын-шашын  мөлшерін  ұзак 
жылдар бойы  бақылау  нәтижесінде  олардың  орташа  көрсеткіштерінің 
тұрақтылыгын  сақтау  деңгейі  жогары  дәрежеде  екеніне  көз  жеткізуге 
болады.  Ауа  райының  осы  айтылып  отырган  кепжылдык  режимі 
климат  деп  аталады.  Климат  тұрақтылыгының  сыры  Жердегі  жылу 
балансын  айқындайтын  факторлардың  бірқалыптылығында.  Жерге
түсетін Күн  радиациясының және оның ендік бойынша орташа таралу
көрсеткіші,  жердің  жылдық  орташа  альбедосы,  жылудың  белдемдік 
тасымалдануы  тұрақты  болып,  биосфера  компоненттерінін  энергия 
алмасуы  сақталады.  Басқаша  айтсақ,  климат  тұрақтылыгы  дегеніміз 
геофизикалық,геохимиялық 
және 
биотикалық 
факторлардың 
салыстырмалы 
тұрактылығының 
көрінісі. 
Дегенмен, 
климат 
тұрактылығы,  сол  сияқгы  аталған  факторлар  тұрақтылығы  да  белгілі 
бір  дәрежеде  алдамшы  құбылыс.  Накты  климат  өзгерістеріне 
геологиялық  дәуірлерді  салыстыру  аркылы  көз  жеткізуге  болады. 
Бағы 
замандарда 
Жердің 
климаты 
бірнеше 
рет 
өзгерген. 
Палеогеографтар  мен  геологтардың  жер  қыртысының  шөгінділерін
зерттеулері  біздің  планетамыздын  климаты  өткен  геологиялық
дәуірдің  миллиондаған  жылдары  барысында  қазіргіден  мүлде  баска 
болганын  көрсетеді.  Орта  жәңе  жоғарғы  ендіктерде  қазіргіге 
карағанда 
температура 
әлдекайда 
жогары 
болған. 
Оған 
Шпицбергендегі  (Норвегия)  таскемір  кендері  дәлел  болады.  Ондай 
өзгешеліктердің  болуы  бұрын  континенттердің  орналасуы  мүлде 
басқаша 
болғандығын 
көрсетеді. 
Олигоценде, 
Америка 
мен 
Еуропадағы  кұрлықтың  көтерілуі  мен  ондағы  тау  жүйелерінің  пайда 
болуы  жылу  тасымалдануының  бағытын  өзгерткен.  Бұрын  теңіздер 
арқылы  бөлініп  жатқан  Азия  мен  Еуропа  бір  континентке  біріккен 
және  солтүстік  ендіктерге  баратын  жылу  мөлшері  кеміген.  Миоценде 
мәңгі  жасыл  өсімдіктер  солтүстік  аудандарда  біртіндеп  жойылған, 
олардың  орнын  жапырақ  тастайтын  ағаштар  басқан.  Плиоценде  мұз 
басуы -  планета тарихындағы ұлы  мұз дәуірі басталған,  полярлык мұз 
жамылғысының аумағы үлкейген.  Соңғы  1—2 млн жылдарда Солтүстік

жарты  шарда  мұз  белдемдері  ерекше  режимде  қалыптасқан:  кейде 
мұздыктар  ауданы  орта  ендіктерге  дейін  барып,  кейде  олардың 
оңтүстік  шекарасы  жогаргы  ендіктерге  дейін  қайтып  отырған.  Соңгы 
мұз  басу  шамамен  10  мың  жыл  бұрын  аяқталган.  Мұздың  көлемі  аз 
мөлшерге  ұлгайганның  өзінде  Жер  альбедосын  арттырып  (мұз  өзіне 
түскен  күн  радиациясының  көп  бөлігін  жояды),  мұз  қамтыған 
аумақтың 
тез 
суынуына 
себеп 
болады, 
сол 
арқылы 
мұз 
жамылғысының  одан  ары  ұлгаюын  қамтамасыз  етеді.  Қорыта 
айтқанда,  Жер  климатын  болжау  өте  қиын.  Климат  Жердің  күн 
радиациясын  сіңіру  жагдайларының  барлық  факторларына  жедел 
жауап  беруі  мүмкін.  Өсімдік  жамылгысының  дамуы  мен  шөлдер 
пайда 
болуы, 
мұнаймен 
ластануга 
байланысты 
мұхиттың 
шағылыстыру  мүмкіндігінің  өзгеруі  және  фитопланктонның  таралу 
дәрежесі  Жердің  температуралық  өрісін  өзгертуге  әкеліп  соғуы 
мүмкін,  ягни  климат  осы  аталған  факторларга  тэуелді.  Жер  жүзінде 
климаттың  қалыптасуы  климат  қалыптастырушы  факторлардың  әсері 
мен климатты калыптастыру үрдістері негізінде жүреді.
К лимат  қалы птасты руш ы   ф акторларга  мыналар  жатады: 
географияльщ ендік
 -   өңірдің  накты  географиялық белдеуде орналасу 
орны  талтүсте  Күннің  көкжиектен  қандай  қашықтықта  орналасуын, 
соған  байланысты  өңірдің  жылу  режимі  мен  басым  ауа  массаларын 
айқындайды; 
теңіздер  мен  мүхиттардың 
алыс-жақындыгына 
байланысты 
өңірдің 
жылдық 
және 
тәуліктік 
температура 
амплитудасы, сонымен қатар жауын-шашынның жылдық мөлшері  мен 
ылғалдылығы  қалыптасады; 
мүхиттыц  жылы  және  суық  агыстары 
температура  режимі  мен  жауын-шашын  мөлшеріне  әсер  етеді,  жылы 
ағыстар  бұп  көрсеткіштерді  арттырады,  ал  суық  агыстар  кемітеді; 
бедер
  климатқа  абсолюттік  биіктігі  (биіктік  белдеулер  құбылысы), 
жоталардың  күн  түсуіне  қатысты  орнаіасу  бағыты  (беткейлер 
экспозициясының  экваторға  немесе  полюстарға  бағытталуы)  жэне 
басым  желдері  арқылы  эсер  етіп,  температуралық  режим  мен 
жауыншашын 
мөлшерін 
қалыптастыруға 
қатысады; 
жербеті 
жамылгысы
 
-  
орман 
агаштары 
ашық 
далаларға 
қарағанда 
температура ауытқуы мен жел жылдамдығын кемітеді,  ылғалдылықты 
арттырады.  Қар жамылғысы  қар жоқ жерлерге  қарағанда қысқы  аязды 
бәсеңдетеді, ал көктемде ылгалдылықты жоғарылатады.

жүктеу/скачать 6,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: