Г. К. Сатыбалдиева биология гылымдарының кандидаты

дүниежүзі  қауымдастығы  елдері  жылыжайлық  газдар  есебінен 
галамдық  жылынуды  туындататын  атмосфералық  тастандыларды 
бақылау бойынша тарихи  келісімді, 
Киото хаттамасын
  кұрастырып, 
қабылдады, онда ғаламдық жыльгаумен байланысты жүргізілетін  істер 
айкындалды.  Жылыжай қүбылысына қарсы  күресудің тағы бір жолы -  
жер  өңдеу  мен  орман  шаруашылығын  жүргізу  мәдениетін  арттыру 
арқылы,  барлық  жерде  фитомелиорацияны  дамыту.  Атмосфера 
көміркышқылын байланыстыруда Жердің жасыл  жамылғысының рөлі 
ерекше. 
Ормандарды 
отау 
мен 
шөлдену 
нәтижесінде 
а у ы л ш а р у а ш ы л ы қ т а  
пайдаланатын 
жерлер 
аумактарының 
қысқаруының  Жер  атмосферасындағы  көмірқышқыл  газының  тепе-
тевдігіне  бірталай  әсері  бар  екені  белгілі  болды.  Көмірқышкыл 
газының  атмосфераға  бөлінуімен  күресуді  күшейту  казіргі  элемдік 
энергетикаға  зор  нұксан  келтіріп,  қыруар  каражат  шығынын  қажет 
етеді, ол шығынды көтеру көптеген мемлекеттердің қолынан келмейді 
деген  де  көзқарас  бар.  Сонымен  қатар  СО^  атмосферада  көбеюі 
біршама  тиімді  нәтиже  беруі  мүмкін  (биологиялык  өнімділікті 
жоғарылатуда). 
Есептеу 
модельдері 
атмосфера 
ауасында  СО^ 
мөлшерінің  екі  есе артуы, ауылшаруапшлық дақылдары  өнімділігінің 
30  %  артатьінын  көрсетті.  Дегенмен,  дақылдар  өнімділігі  тек  С 0 2  
мөлшеріне  ғана  емес,  керісінше,  ең  бастысы,  топырактағы  қарашірік 
заттарының  мөлшері  мен  ылғалдылыкқа  тәуелді.  Ал,  қазіргі  таңда, 
топырақ  эрозиясы  атмосферадағы  СО
2
  жинақталуына  қарағанда 
әлдекайда шапшаң жүріп жатқан үрдіс екені белгілі.
С тратосф ералы к  озон.  Озонды  неміс  химигі  X.  Ф.  Шенбейн 
(1799-1868)  1840  жылы  ашты.  Бұл  газдың  атауы  өзіне  тән  ерекше 
иісіне  байланысты  берілген.  Гректің  огоп  сөзі  «иісті»  деген  мағына 
береді.  Бірақ,  кейінірек  —  1873  жылы  атмосфераның  жерге  жақын 
қабатында  (тропосферада),  1881  жылы  —  жоғарғы  атмосферада 
(стратосферада)  озонның  бар  екені  белгілі  болды.  Стратосфералық 
озонды  ирланд  химигі  Д.  Гартли  Күннің  ультракүлгін  сәулелерін
сіңіруі  бойынша  анықтады.  Бұл  сәулелердің  басты  сіңірілу  қабаты 
200-300  нм  спектрінде  таралған,  ол  Гартли  кабаты  деп  аталып  кетті. 
Стратосфералык озонның мөлшері өте аз. Қалыпты  қысымда (760 с.б.) 
және температура 0°С болғанда,  стратосфералық озонды 3  мм  қабатка 
жинауға  болады.  Ультракүлгін  сәулелер  әсерінен  организм  терісінде
О  (Ог  Оз)  тобының  дәрумендері  түзіледі,  олар  кальций  алмасуы 
үрдістерін  реттеп,  сүйектің  дұрыс  дамуын  қамтамасыз  етеді.  КСРО 
ғалымдары  1970  жылдары  жүргізілген  жалпы  зертгеулер  нәтижесінде 
ультракүлгін 
сәулелер 
жетіспеушілігіне 
байланысты 
солтүстік 
өнірлердегі  балалар  оңтүстік  өңірлердің  балаларына  карағанда
34

пневмониямен  2  есе,  рахитпен  2,5-3  есе  көп  ауыратыны  анықтаған. 
Бірақ,  тері  рагімен  ауыру  бойынша  кері  жағдайлар  байқалған.  Егер 
озон «шымылдығы» болмағанда,  Жердегі  тіршілік  эволюциясы  мүлде 
баска  жолмен  жүрер  еді,  негізінде  ешқашан  күрделі  акуыздық 
формалар  пайда  болмас  еді.  Стратосфералық  озонның  ультракүлгін 
сәулелерді  сіңіруі  стратосфераның,  көбіне  мезосфераның  кызуына 
әкеледі.  Модельдік  есептеулер  бойынша  мезосферадагы  озонның 
концентрациясы  екі  есе  азайғанда  ол  20  °С,  ал  стратосфераның  көп 
бөлігінде 
6 —8
  °С  суынатыны,  ал  тропосфера  мен  стратосфера 
шекарасында  (7-18  шақырым)  атмосфера  ауасы  2-3  °С  суынатьіны 
аныкталған.  Осының  бәрі  газдардың  тік  бағытта  тасымалдануын 
өзгертеді,  яғни  стратосфераның  осы  бағыттағы  құрылымы  тұрақсыз 
болуы  кетуі  мүмкін.  Бұл  үрдістердің  салдары  Жер  климаты  мен 
биосфераға  қандай  әсер  ететінін  кесіп  айту  мүмкін  емес.  Осыган 
косарымыз,  озон  Жерден  космосқа  келе  жаткан  инфрақызыл 
сәулелерді  «мөлдірлік  немесе  озон  шымылдығы»  деп  аталатын 
қабатта сіңіретін  жалғыз  газ  (8-13  мкм).  Себебі,  9,6  мкм  қашықтықта 
озонның  күшті  сіңіру қабаты  бар,  ол  басқа еш  газдарда да,  су буында 
да  жоқ.  Осылайша  озон  атмосферада  жылудың  сақгалуына  әсерін 
тигізеді  де  белгілі  себептерге  байланысты  жылыжай  құбылысын 
күшейтеді.  1975  жьшдан  бері  Антарктида  көгінде  эр  көктем  сайын 
озонның жалпы  мөлшері  азаятыны байқалған. 
1 0
  жыл  бойы ғалымдар
осыны  қоғамға  жария  өтуді  жөн  көрмеді.  Тек  1985  жылы  «№іиге» 
(Табиғат)  журналында  ағылшын  ғалымы  Дж.Фарман  бұл  феномен 
туралы дүниежүзіне жария етті. Журналистер бұған «озон ойыгы» деп 
ат  қойды.  Бұл  онша  дұрыс  табылған  термин  болмағанымен  (озонда 
ешқандай  да  ойық  болмайды),  жан-жақты  колданысқа  еніп  кетті. 
1978-1988  жылдардың  көктем  айларында  Антарктида  көгіндегі  озон 
концентрациясы  50 % дейін  кеміді.  Бұл  өте  көп  мөлшер,  себебі  бұған 
дейін  озон  қабатының  бірнеше  пайызга  кемігенінің  өзі  ерекше 
жаналық  болып  есептелетін.  1992  жылдың  ақпан  айының  басында 
НАСА  (АҚШ  ұлттық  аэроғарыштық  агенттігі)  ғалымдары  озон 
кабатын бақылаулардың соңғы бірқатар нәтижелеріне сүйене отырып, 
ондагы  нақты  жағдайларға  немқұрайды  қарауға  болмайтынын 
ескертті.  1992-1993  жылдардағы  қыстың  аяғында  Солтүстік  жарты
шардағы  озон  қабаты  30--40 
%
  кемиді  деп  күтілуде  еді.  Егер,
атмосфералық  озонның  әр  жойылған  пайызы  терінің  рак  ауруларын
2  %  көбейтетінін,  озонның  ең көп  жойылуы солтүстік  ендіктің  20-55° 
аралығында  болатынын  ескерсек,  қобалжуға  үлкен  себеп  болған  еді. 
Болашакта  біз  бұл  үрдістің  артуына  куә  болуымыз  да  мүмкін. 
Табиғатта 
өзгерістер 
бірқалыпты 
жүрмейді. 
Оның 
үстіне,
35

атмосферадағы  өзгерістерге  бірқалыптылық  тән  емес,  себебі  бұл 
биосфераның 
динамикасы 
өте 
жоғары 
бөлігі. 
Сондықтан, 
атмосферадагы  кей  өзгерістердің  орташамәні  аркылы  гана  жагдайды 
бағалау  жеткіліксіз.  «Озон  ойыгы»,  ягни  құрамындагы  озон  мөлшері 
аз  облыстар  аумағы  барған  сайын  ұлгайып  келеді.  Антарктидада 
бұның  карқыны  жылына  4  %  жетіп  отыр.  Есептеулер  бойынша,  озон 
қабатындагы  озон  концентрациясы 
1
 
%   кемісе,  ультракүлгін 
сәулелердің  жер  бетіне  түсуі  1,4-2,5  %  артатыны  белгілі  болды,  Бұл 
планета  масиггабында  терінің  рак  ауруларының 
1 0
  мыңға,  көздің 
катаракта  ауруларының 
1 0 0
  мыңга  артатынын  көрсететін  мэн. 
Бақылау  мәліметтері  бойынша,  1994  жылы  Оңтүстік  жарты  шарда 
(Антарктида  белдеуінің  сыртында)  озон  кабатының  жұкаруы  1-13  % 
жеткен.  Жалпы  алғанда,  «озон  ойығының»  пайда  болу  сипаты  өте 
күрделі.  «Ойыктардың»  пайда  болуы  мен  таралып  кетуінің  накты 
зақдылықтары  әзірше белгісіз.  Ондай заңдылыкты  әзірше Антарктида 
белдеуінің  60  параллеліне  байланысты  гана  айтуға  болады.  Озон 
кабатының  жұқаруына  14—20  ш.  биіктіктегі  озон  концентрациясының 
97 % дейін азаюы себеп болатын көрінеді.
Озон  қаб аты н ы ң   бұзылу  ж олдары .  Озон  қабатының  бұзылу 
құбылыстары  ғалымдардың  «озон  ойыгын»  байкағанына  дейін  де 
жүріп  жатқан  болатын.  Құрамында  кеміртегі  бар  қосылыстардың 
стратосфералық озонды бұзатыны  1960 жылдардың ортасында белгілі 
болган.  Онда  көміртекті  және  гидроксилді  катализдік  айналымдарга 
ерекше  назар  аударылган.  Стратосфералық  озон  мен  оттегі  атомдары 
Н,  ОН  радикалдарының  катализатор  ретінде  қатысуымен  оттегі 
молекулаларына  айналады.  Атмосфера динамикасынің  заңдылықтары 
бойынша,  табиғи  жолмен  ауа  массасы  орта  жэне  жоғары  ендіктерде
тропосферадан  тропопауза  арқылы  стратосфераға  тасымалданбайды, 
яғни  бұның  стратосфера  озонының  жұқаруына  қатысы  жоқ. 
Стратосферадагы  су  молекулаларының  көзі  ірі  гарыш  зымырандары 
мен  ұшу  аппараттарына  байланысты  болуы  мүмкін.  Бірақ  бұл 
көздердің  куаты  айтарлықтай  мәнге  ие  емес.  1970  жылы  П.  Крутцен 
азоттың  катализдік  айналымын  ашты:  Ж
>2
  +0~>Ы 0  +  0 2,  Ш + О э 
N
0 2
  +  0
2
  Озон  қабатындағы  катализдік  айналымдардын  ішінде  азоты 
катализдік  айналымдың  рөлі  маңызды,  себебі  ауылшаруашылыгы 
атмосферага  антропогендік  азотты  көп  бөліп  шыгарады. 
1980 
жылдардагы  багалаулар бойынша,  азот тыңайтқыштарын  пайдалануга 
байланысты  атмосфераға жылына 
1 0
  млн  т  азотты  тотык бөлінген,  ол 
табиғи  көздерден  келетін  осы  газдың  40  %  кұрайды.  Жойылган 
ормандар  орнындағы  топырақтар  да  едәуір  деңге йде  азотты 
тотықтардың  көзі  болады.  1974  жылы  екі  реакциядан  тұратын  хлорлы
36

катализдік  айналым  ашылды:  СІ + О
2
 —*СЮ + О
2
,  СІО + О —> СІ  +  0
2 
Басында  бұл  айналымдың  озон  қабатына  еш  қатысы  жоқ  болып 
көрінді. 
Соңынан 
хлордың 
стратосфераға 
фреондар 
(хлорфторкөміртегілер)  құрамында  тасымалданатыны  аныкталды. 
Кейінгі  онжылдықтар  көлемінде  хлорфторкөміртегілер  өндірісте  көп 
қолданылады.  Олар  химиялық  белсенді  еместігіне  байланысты  тірі 
организмдерге  зиян  тигізбегенімен,  стратосферага  кетеді  де,  сонда 
жинақталады.  Фреондар  (хлорфторкөміртегілер)  молекулаларының 
фотодиссоциациясы 
аркасында 
белсенді 
хлордың 
катализдік 
айналымы 
жүреді. 
Атмосферадагы 
азот 
қостотыгы 
хлордың 
катализдік  айналымын  тежейді:  N
0 2
  +  СІО  —►
  С Ш 0
3
  Реакция 
барысында  түзілген  хлор  нитраты  озонга  қатысты  белсенді  емес. 
Бірак,  Антарктида  мен  Арктика  жагдайында  су  буы  мен  азоттың 
қостотыгы  (И
0
2)  қатып  қалады  да,  полярлық  стратосфера  бұлттарын 
қалыптастырады,  сондықтан  хлордың  катапиздік  айналымы  жүре 
бастайды.  Міне,  осы  себепті,  полярлық  облыстарда  «озон  ойыгы» 
пайда  болады  және  бұл  үрдіс  стратосфералық  бұлттар  пайда  болгзн 
кезде  жүреді.  Қазіргі  таңда  стратосферадагы  хлорлы  қосылыстар 
мөлшері табиғи  қалыптан 4-5  есе артық және  ол  жыл  сайын  5 
%
 өсіп 
отыр.  1987  жылы  қыркүйек  айында  Монреаль  конференциясының 
хаттамасы  бойынша  хлорфторкөміртегілерді  қолдануды  1998  жылга 
дейін  екі  есеге  кеміту  мақсаты  алға  қойылған  болатык.  Қазіргі
уақытта  дүниежүзінің  химиктері  озон  қаоатына  кауіпті  хлорлы 
косылыстарды 
алмастырғыш 
іздеу 
үстінде. 
Озон 
қабатының 
жұкаруын  тоқтату  үшін  хлорфторкөміртегілерді  өндіруді  80  %
кыскарту  кажет  екені  есептеліп  шығарылды.  1992  жылғы  бағалау 
бойынша  фреондарды  мұздатқыш  техникада  колданудан  толык  бас 
тарту үшін жылына  150-200 млн доллар  шамасында инвестиция тарту 
керек  және  оны  жыл  сайын  600-700  млн  долларға  өсірігі  те  отыру 
қажет.  Қаншама  шаралар  қолданылып  жатқанымен  жақыи  болашақга 
озон  қабатының жұқаруы бола бермек. Жағдай тек XXI ғасырдың орта 
шенінде  ғана  қалыпка  келуі  тиіс.  Соңғы  жылдары  (шамамен  1997 
жылдан  бастап)  озон  қабатының  жұқаруындағы  хлордың  катализдік 
айналымының 
рөлі 
қайта 
қарастырылуда. 
Озон 
қабатыкың 
жұқаруында 
жалпы 
фотохимиялық 
реакциялар 
ішінде 
азот 
тотықтарына 
басты 
назар 
аударыла 
бастады. 
Озон 
қабаты 
жұқаруының 50-70 
%
 азот тотықтары есебінен,  1  % хлор косылыстары 
есебінен болады деген тұжырым бар, Егер бұл багалау рас болса, озон 
кабатын  корғау  стратегиясы  түбегейлі  өзгертілуі  тиіс.  Дегенмен,  озон 
кабатында  болып  жатқан  үрдістердің  калай  жүретіні  әлі  толык 
анықталған жоқ.
37

А тм осф ераны ң 
ластан уы  
Адамзаттың 
тірлігі 
барысында 
атмосфераны  ластайтын  көптеген  заттардың  ішінде  жану  өнімдері 
ерекше  орын  алады.  Іс  жүзінде  бірде-бір  технологиялық  үрдіс 
тотықтыргыш  рөлін  атқаратын  оттегісіз  жүзеге  аспайды.  Тотыгу 
кезінде  бөлінетін  энергия өндірісте,  ауылшаруашылыгында, түрмыста 
қолданылатын 
жылу 
және 
электр 
энергиясына 
айналады. 
Шаруашылықта  қолданылатын  оттегі  мөлшері  жыл  сайын  50  млрд  т 
өсу үстінде.  Атмосферадагы бос оттегімен салыстырганда (1.4*1015 т) 
бүл  сан  шамалы  гана  болганымен,  ол  жасыл  өсімдіктер  жыл  сайын 
өндіретін  оттегінің  10-16 
%
  қүрайды.  Қалаларда  ауаны  ластайтын 
негізгі  көздер  -   жылу  электр  стансалары  (ЖЭС)  мен  автокөліктер. 
Жалпы  атмосфера  ластануының  40  %  жуығы  автокөліктер  есебінен 
болады.  Орташа  қуатты  ЖЭС  бір  сагатта  80  т  көмір  жагады  да, 
атмосферага  шамамен  5  т  күкіртті  газ,  16-17  т  күл  шыгарады. 
Мұнаймен  жүмыс  істейтін  ЖЭС  күлді  өте  аз  мөлшерде  шыгарады, 
бірақ 
тастандылары 
құрамындағы 
күкірт 
мөлшері 
едәуір. 
Экологиялық  жағынан  ең  таза  энергетикалық  отын  табиғи  газ.  Оны 
жаққанда  атмосфераны  азот  тотықтары  ластайды,  бірақ  олардын 
мөлшері көмір тастандыларына қарағанда 20 
%
 кем. АҚШ-тағы күкірт 
газдары  мен  азот  қышқылдарының  тастандыларын  бағалау  нәтижесі 
бойынша  атмосфераға  80^  тастандыларьіның  65 
%
  жылу  электр 
стансаларынан,  ал  3%  автокөліктерден  келеді  екен.  Бірақ,  азот 
тотықтарының тастандылары бойынша автокөлік бірінші  (41  %), ЖЭС 
екінші  орында  (29  %).  Автокөліктің  экологиялық  сипаттамасы 
мынадай:  эр  автокөлік  жылына  орта  есеппен  екі  тоннаға  жуық  отын 
(негізінен  бензин)  жағып,  атмосфераға  700  кг  көміртегі  тотығын, 
230  кг  әртүрлі  көмірсутектер,  40  кг  азот  қышқылдарын,  2 -5  кг  қатты 
заттар  бөледі.  Автомобиль  түтіндерінде  денсаулыққа  өте  зиянды, 
канцерогендік  қасиеттерге  ие  заттар  —  тетраэтилқорғасын  және 
бензапирен бар.  Жалпы алғанда автокөлік түтінінде 200  шамасындағы 
заттар  бар.  Бүлардан  басқа  атмосфераның  ластауыш  көздеріне  қара
және  түсті  металлургия,  химиялық  және  мұнай-химиялық,  кұрылыс 
материалдарын 
шығаратын 
өндірістер 
жатады. 
Осылардың 
нәтижесінде атмосфера көптеген химиялық заттар  қоқысын тастайтын 
орынға  айналған  десе  болады.  Олар  ауада  атмосфера  құрамын 
соншалықты  бүлдірмейтіндей  өте  аз  мөлшердегі  қосындылар  түрінде 
кездескенімен,  онда көптеген химиялық реакциялар жүріп  жатады.  Ол
реакциялардың  кейбіреуі жер  жэне су экожүйелерінің жағдайына әсер
ететін  ғаламдық  құбылыстар  туындата  алады.  Ондай  кұбылыстарға 
қышқылды жаңбырлар жатады.
38

Қ ы ш қы л  ж аңбы рлар  және  оларды ң  экожүйелерге  эсері.  Бұл 
құбылыстың  туындау  себебі  атмосферада  күкірт,  көміртегі,  азот 
(накты  айтсақ  осы  элементтердің  тотықтары)  және  басқа  заттардың 
болуына  байланысты.  Қышқыл  жаңбырлардың  топырақ  пен  су 
қоймаларына  әсері  ерекше.  Топыракта  оның  органикасын  өңдеуде 
белсенді  қызмет  ететін  көптеген  микроорганизмлар  (бактериялар, 
актиномицеттер,  саңырауқұлақтар,  вирустар  т.б.)  тіршілік  етеді. 
Топырақ 
қы ш қыл д ы гы 
артқан 
сайын 
микроорганизмлардың 
белсенділігі  төмендейді.  Ең  басты  қауіп  орманды  тайга  белдеміндегі 
күлгінденген  топырактарга  қатысты  болады.  Ондай  жагдайда  осы 
топырақтарда  өсетін  агаштар,  шөптесін  өсімдіктер,  техникалық 
дақылдар  зардап  шегеді,  олардың  өнімділігі  төмендейді.  Қышқыл
жаңбырлардың  топыраққа  әсер  ету  тетіктері  күрделі  және  әлі  толық 
аныкталмаган. 
Микроорганизмдерінің 
белсенділігін 
төмендету 
арқылы  топырақтагы  биохимиялық  үрдістерге  әсер  етуге  болатынын 
галымдар  растайды,  бірақ  сол  әсер  әлі  толық  сипатталган  емес. 
Қышқыл 
жаңбырлар 
топырақта 
күрделі 
физикалық-химиялық 
үрдістер  туындататыны,  сол  арқылы  фосфор  қиын  еритін  тұз  күйіне 
ауысып,  оларды  өсімдіктер  пайдалана  алмайтыны  белгілі.  Екіншіден, 
топырак  қышқылдылыгының  артуы  топырақ  құрылымында  еріген 
күйдегі  алюминийдің  пайда  болуына  әкеледі.  Еріген  күйдегі 
алюминий  өсімдіктерге  зиянды  болады  -  ферменттер  белсенділігін 
төмендетеді,  алмасу  үрдістерін  баяулатады,  өсімдіктердін  тыныс 
алуын, 
кальций, 
магний, 
фосфор 
және 
су 
тасымалдануын 
нашарлатады.  Еріген  фосфордың  тамыр  жүйесі  үшін  өте  улы  екені 
дәлелденген.  Еріген  темір  қосылыстары  да  тура  осындай  әсер  етеді. 
Егер  топырақта 
8
О
4
  2  —  иондары  көп  болса,  бұл  кальцийдің  киын 
еритін  С а3 0 4  (кальций  сульфаты)  тұзына  айналуына  әкеп  согады. 
Қышқыл  жаңбырлардың  су  коймаларына  әсері  су  жиналатын 
аумақтағы  топырақ  ауданына  байланысты.  Жалпы  хальций,  магний, 
калий,  натрийге бай топырактар (нақты айтсақ олардың  катиондарына 
бай) 
кышқылдарды 
бейтараптандыру 
қасиеттеріне 
ие. 
Оны 
топырақтың буферлік қасиеті деп атайды.
  Егер су жиналатын аумак 
топырақтары  буферлік  қасиеттерге  ие  болса,  су  қоймасыньщ 
қышкылдануы  баяу  жүреді  де  үлкен  мәнге  жетпейді.  Егер  су 
қоймасында  металдардың  карбоксилдері  мен  карбонаттары  және 
органикалык  қышқылдардың аниондары  болса,  ондай  су  қоймасының 
буферлік 
касиеті 
артады. 
Суқоймаларының 
кышқылдануының 
биологиялық  эффектісі  рН  =  6,5  болганда-ақ  байқалады,  ягни  су 
экожүйелерінің  түр  алуандығы  өзгере  бастайды.  Биомасса  қалпында 
сакталып,  немесе  артқан  күннің  өзінде,бір  түрлердің  орнын  басқасы
39

басады.  рН  <   6,0  болғанда  фитопланктон  белсенділігі  төмендейді,  ал 
рН  =  5,0  болғанда,  кері  әсерлер  зоопланктоннан  да  байқалады. 
Қалыпты  жағдайда  фитопланктонның  саны  отыздан  сексенге  дейін 
болса,  рН = 6,0 болғанда фитопланктонның түр алуандығы  5-10 түрге
дейін  төмендеп  кетеді.  рН = 5,5  болғанда  балықтардың  өсіп-өнуі  күрт 
кемиді  де  рН  =  4,5  болғанда  мүлде  тоқтайды.  Ондай  суда  балыктар 
мүлдем  жойылып  кетеді.  Қышқыл  жаңбырлар  жаууына  байланысты 
көптеген  көлдер,  мысалы  Скандинавияда,  өлі  көлдерге  айналған. 
Олардағы  рН  = 5 ,0   төмен.  Тура осындай  жағдай  АҚШ  пен  Канадада 
да  жүріп  жатыр.  Сонғы  15-20  жыл  ішінде  көптеген  өзендерде 
рН  =  5,0-4,0  мәніне  жетті. 
Қышқылды  жанбырлардың  жер 
экожүйелеріне,  оның  ішінде  орман  экожүйелеріне  әсер  ету  тетіктері 
өте  күрделі,  сондықтан  олардың  орман  ағапггарының  өсуіне  әсері 
туралы  нешетүрлі  көзқарастар  қалыптаскан.  Болашақта мұнай  мен  газ 
кен  орындарындағы  корлар  саркыльш,  көмір  негізгі  отын  болып 
қалмақ, онда қышқылды жаңбырлар феномені  қауіпті аумақты камтуы 
мүмкін. 
.14
Күйе  мен  ф отохи м и ялы к  тұман  (тұмш а).  Өткен  ғасырдың  30 
жылдары  Лос-Анжелес  қадасында жылдың  жылы  мезгілінде  ылғалды 
тұман  70 
%
  дейін  арткан.  Бұл  құбылысты 
фотохнмиялъщ түман
  деп 
атаған.  Ол  Күн  сәулесі,  күрделі  фотохимиялық  көмірсутектер 
косылысы,  азот  тотығы,  автокөліктердің  зиянды  заттары  және  улы 
заттардың  қосылыстарынан  пайда  болады.  Фотохимиялық  тұманның 
исі  жағымсыз,  адамның  көзінің  көру  қабілетін  біртіндеп  төмендетеді, 
ягни көз ауруына ұшыратады, көзден жас ағады, мұрынның шырышты 
кабығы 
қабынып,  тыныс  жолдары  ауруларына  —  бронхылар 
астмасына,  өкпе  ауруларына  шалдықтьірады.  Фотохимиялык  тұман 
өсімдіктерді  де  зақымдайды,  кышқылды  жаңбырлар сиякты  даладағы 
металдарды 
коррозияға 
ұшыратып, 
синтетикалық 
заттардын
бояуларын  кетіріп,  олардың  бүлінуіне  себеп  болады.  Адамдардың
киімдерінің  түсін  оңдырып,  көліктерге  де  зиянын  тигізеді.  Қазіргі 
кезде  мұндай  фотохимиялык  тұман  әлемнің  ірі  калалары  Нью-Йорк, 
Чикаго, Бостон, Детроит, Токио, Миланда жиі болып тұрады.
2.1 
Гидросф ераны н  геологн ялы қ  ролі  мен  эк о л о гн ял ы к  
қы зм еттері
Жер  гидросферасының  97,5 

жүктеу/скачать 6,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: