Г. М. Шеламова психология ж ә не к ә сіби қызметінің этикасы рұқсат берді Сарапшы кеңес кәсіби білім беру мекемелерде білім беру барысында қолдану үшін, бастапқы кәсіби білім беру бағдарламасы

албірақөзіміздіңкемшіліктерімізді талқыламаймыз жәнеқолайсызмінез-
құлықты (әрине, бізгетәнемес) мысалы:«осылай болып қалды», «өмір 
мәжбүрліктерінен»деген сияқты сыртқы жағдайларментүсіндіреміз. 
Психологтар мен әлеуметтанушыларжүргізгензерттеулер көбінесебіздіңөз-
өзімізді емес,басқалардыөзгерткімізкелетіндігін көрсетті. Біздіңжеке 
басымыздағы сәтсіздіктер мен кемшіліктеріміздіңсебептерін өзімізден емес 
айналамыздағыадамдардан, түрлі жағдайлар менқұбылыстардан көреміз. 
Күнсайынадамжұмысында, үйде, дүкенде көпадамдарменсөйлеседі, 
оларменқарым-қатынасжасайды жәнеадамдардыңәрекеттері мен мінез-
құлқытуралықорытындышығаруғатырысады. 
Мысалы, 
біз 
адамды 
сыртқыкөріністерден«оқимыз»,мимика, 
дауысжәне 
эмоционалдықжағдайынанықтауғатырысамыз. 
Күнделіктітәжірибемізде
адамдармен қарым-қатынас әрекеттіңәртүрлітактикасын көрсетеді, өйткені 
көпшілігімізбасқаадамдардыңкөңіл-
күйінқалайажыратуғаболатындығынбілеміз, 
олардың 
мінездерінің 
ерекшеліктерін 
айқындауға 
тырысамыз, 
сондықтан осы 
тұрғыданбізөзіміздіпсихологдепатауымызға 
болады. 
Бірақбұлдағдыларпсихология саласындағыкүнделікті жай ғана іс-әрекетке 
жатады. 
Қазіргі 
психология 
– 
ғылымижәнетәжірибелікқызметтіңөтекеңжәнеауқымды 
облысы.Психологияныңкөптегенсалаларыбар: жалпы, әлеуметтік, жастық, 
педагогикалық, 
әскери, 
құқықтық, 
басқарупсихологиясы, 
еңбекпсихологиясыжәнет.б. 
Қазіргі 
уақыттапсихология 
– 
психикалықдамудыңжәнежұмысістеудіңзаңдарыныңғылымы 
жәнеөмірдіңерекшетүрі 
сияқты. Психологияны 
зерттеу 
пәні 
- 
адампсихикасы. 
Психика 
– 
бұлмидыңқасиеті, 
олоныңайналасындағышындықтыкөрсетуқабілетінентұрады. Психология 
ғылымыпсихикалыққұбылыстыңпайдаболуыменқалыптасузаңдылықтарын
, 
оныңішіндеүшнегізгіформасынзерттейді: 
психикалықпроцестер,психикадықжағдайы, 
жекетұлғаныңпсихикалыққасиеттері. 
Психикалықпроцестерадамныңжан-сезімдік өмірініңнегізгіүш 
аспектісін сипаттайды: таным (танымдықпроцестер), сезімжәнеерік. 
«Психология» сөзіалғаш XVI ғасырдапайдаболды. 
Олгректіңекісөзінентұрады: 
«
psyhe
» 
(жан) және
«
logia
» 
(ғылым, түсінік), 
яғни. «жанныңғылымы»дегендібілдіреді. 
Құпияларменжұмбақтарғатолыпсихологияүнеміойлайтынадамдарды 
қызықтырды. Ресми ғылымретіндеол XIX 
ғасырдыңсоңғыширегіндеқалыптасты. 1879 жылы неміс психолог
ы 
В. 

Танымдықпроцестерге:сезім, 
қабылдау, 
естесақтау, 
ойлау, 
қиялжатады. 
Танымдықпроцестердіңкөмегіменадамәлемдіжәнеөзін-өзі 
меңгереді. 
Танымдықүдерісназардантысқалмайды, 
себебі 
ол 
бір 
нәрсегекөңілаударуғакөмектеседі. 
Сезімдер мен эмоциялар адамныңқоршағанәлемқұбылыстарына, 
оныңішкіөміріндегіоқиғаларғақатыстыкөзқарасынкөрсетеді.
Ерік саналы әрекеттердіреттейді.
Психикалықжай-күй–сергектік, 
шаршау, 
сықақ, 
қуаныш, 
алаңдаушылықжәнет.б.сыртқыжәнеішкіөмірдіңбелгілібіроқиғаларынаадам
ныңәсерінкөрсетеді. 
Психикалыққасиеттер–адамдардыбір-
біріненажыратаалатынеңтұрақтысипаттар. Оларғатемперамент, қабілет, 
мінез-құлықерекшеліктері, жеке бағдаржәнет.б. кіреді. 
Психикалыққұбылыстыңбарлықтүрлерітығыз,өзарабайланыстыжәнебір-
бірінеауысады. 
Өзін-өзітексеруүшінсұрақтарментапсырмалар. 
1. Психология 
нені 
зерттейді? 
Психологиялықғылымныңмәнінашыңыз.
2. Сіздерге 
өндірістік 
практикадан 
өткенде кездескенәртүрлі психологиялыққұбылыстарданмысалдар
келтіріңіз. 
1.2 Танымдық үдерістер 
Адам қоршаған әлемді, өзі және басқа адамдарды танып білетін 
психикалық процестерді танымдық үдерістер деп атайды. Оған 
сезіммен қабылдауды, есте сақтауды, қиялмен ойлауды жатқызады. 
Тануды сөзбен назарсыз қарау мүмкін емес. 
Сезім 
Еңқарапайым, бірақөтемаңыздытанымдық үдерісісезімболыптабылады, 
ол – адамғақоршағанәлемдежүругемүмкіндікбереді.
Сезім – бұл заттардың белгілі бір қасиеттерін және айналадағы 
әлем құбылыстарына тікелей әсер еткен кездегі психикалық үдерісі. 
Ежелгі грек философы және ғалымы Аристотель (б.э.д. 384 - 322) 
сезімді негізгі бес түрге бөлді: көру, есту, иіссезу, түйсіну және дәм 
сезу

Көру сезімі – заттардың пішіні мен түстерін бейнелейді.Мысалы, қоғамдық 
тамақтану қызметкерлері үшін көру сезімі өте маңызды, өйткені олар 
адамдардың сауда орталықтарындағы интерьердің күйін қалай сезініпт 
ұрғанынтүсінугекөмектеседі. Аспазшыныңжұмысындадакөрусезімі қажет, 
өйткені олар 
тағамдыжасағанкездекөзмөлшеріментағамныңкомпоненттерінжәне оның 
мөлшерін анықтаукерек. 
Есту сезімі – сөйлеудіқабылдауүшінқажет.Жақсыестудіәркімқажететеді, 
бірақофицианттарғабұлкәсібиқажеттілік, 
өйткені 
әлсізестуқабілетікелушілергеқызметкөрсетукезіндеқақтығыстытудыруымүм
кін. 
Иіс сезу - әртүрліиістердіажыратуүшінқолданылады.Мысалы, аспазшы, 
кондитер көптүрліиістердіажыратабілуікерек. 
Дәм сезу – аспазшылар мен кондитерлер үшін кәсіптіктұрғыданмаңызды, 
себебі бұлсезімоларға көптеген азық-түліктердің дәмін комбинацияларға 
бағыттауғамүмкіндікбереді. Айта кетейік, дәмсезімі аштықсезімінетәуелді: 
дәмсіз тамақашыққанадамғадәмдіболыпкөрінеді. Дәмсезу иіс сезу 
қабілетіне тәуелді. Қаттытұмауболғанда кез келген тағам, тіпті,еңсүйікті 
тағам да дәмсізболып көрінеді. 
Тілдіңұшытәтті 
дәмдердіжақсысезеді.Тілдіңшеттеріқышқылға, 
іргесі ащығасезімтал. Тері рецепторларыныңкөмегіменсіззаттардың 
мөлшерін, пішінінсезінесіз, сондай-ақбеттіңкүйінсезінесіз, мысалы, 
крахмалдыұннаннемесеассодасынанайырасыз. 
Түйсіну 
сезімінің 
арқасындааспазшы көптегенөнімдердің консистенциясын ажыратады. 
Қазіргі зерттеулер бойынша адам сезімнің 20-данастамтүрін түйсіне 
алады. 
Таңдалғанмамандықтатиімдіқызмететуүшін 
адамд 
белгілі 
бір 
сезімдерді дамытуықажет. Барлықсезімдердежалпызаңдарбар. 
Сезімталдықдеп 
– 
дененіңсалыстырмалытүрдеәлсізәсерінежауапберумүмкіндігін 
айтады 
(дыбыстыңөзгеруі, 
түстердіңреңктеріжәнет.б.).Нәзіксезімдепайдаболғанәсердіңминималды 
шамасы сезімталдықтыңтөменгіабсолюттікшегідепаталады. Мысалы, біз 
естуді 
бастайтын 
дыбыстықкүштіңминималдыкөлемі. 
Дыбыс 
Сезім үшнегізгітопқабөлінеді: 
Ішкі- 
біздіңішкіжағдайымыздыкөрсетеді. 
Мысалы: 
аштықсезімінемесешөлдеу, жүрекайнуынемесешаршаужәнет.б .; 
Сыртқы 
-әлемненсыртқыақпараттыжеткізеді. 
Олардыңішінде: 
а)жанасу - бұл бір нәрсементікелейжанасқан кезде пайда болатын сезім - 
дәм, 
түйсіну 
(тері 
сезімталдығы); 
б)қашықтық 
- 
адамқашықтыққатүсетінсезім - көру, есту, иіс (иіссезімталдығы) 

күшікүшейгенкездеқауіпті, 
тіптіауырсезімпайдаболады, 
бұлқұбылыссезімталдықтыңжоғарғышегідепаталады.
Әрадамныңөз 
сезімталдықшегібар.Сезімталдықшектерініңшамасыкөптегенфакторларғаб
айланысты.Әсіресе,сезімніңөсуі 
адамның 
ісіне, 
қызығушылығына, 
кәсібінедағдылануына, машықтануына жәнет.б. әсеретеді. 
Әрине, 
музыкант 
дыбыстарды 
басқамамандықтағыадамнангөрі 
жақсыажыратады, 
аспаздарғадәммениіссезімдері 
кәсіптікмаңыздықасиеттер 
болып 
табылады. 
Дегенмен, 
жаттығуларменөмірсалтынөзгертуарқылысезімталдықтыайтарлықтайжақс
артуғаболады.Көрунемесеестуденайрылғанадамдарбұлсезімдердің 
орнындененің 
басқасезіммүшелеріндамыта 
отырып 
толтырғанжағдайларбар. 
Бейімделу – жаңажағдайларға икемделу үдерісі.Мысалға, адам 
бастапқы 
кезде 
кез 
келген 
иісті 
қаттысезеді, 
кейін 
бұлсезімбәсеңдейді;адамжарқырағанбөлмеденқараңғылыққатүскенде,
біріншісәтте ол ештеңекөрмейді, біраз уақыт өткен соң ғана 
айналадағызаттардыайырабастайды. 
Кереғарлық 
– 
алдыңғынемесе 
ілескен 
қоздырғыштыңәсеріненсезімталдықтыңөзгеруі. 
Мысалы, 
тұздысуданкейінқарапайымауызсутәттіболабастайды;ақфондағы 
фигура 
күңгірттеукөрінсе, қара фонмен салыстырғандаанығырақболады. Кереғарлық 
түсзаңдылықтары 
модельер 
мен 
дизайнерлердіңжұмысындааса 
зейінділікпен ескерілетін қабілет, әсіресеоларинтерьердірәсімдегенде, 
саудалықжарнаманыжасағандакерек. 
Сезімдер бір-бірімен тығызбайланыстыжәнеөзараәрекеттеседі.Осы 
өзараәрекеттесудіңнегізіндеқабылдаупайдаболады. 
Өзін–өзітексеруүшінсұрақтарментапсырмалар: 
1. Сезімніңбілімкөзіекеніндәлелдеңіз. 
2. Сіздіңқандай сезіміңіз жақсы дамыған? 
3. Сіздіңжақсы 
дамығансезімдеріңіз кәсібиқызметіңізгеқалай 
көмектеседі? 
Қабылдау 

Адам айналасындағы әлемді білу үшін онымен тікелей байланыста 
болғанда ғана емес, қабылдау арқылы да тани алады. 
Қабылдаудың кейбір ерекшеліктерін қарастырайық. 
Саналылық. 
Қабылдауүрдісінде адам 
әрқашан 
оныңалдындақандай объект тұрғанын білугежәнетүсінугетырысады. 
Мысалы, 
бұлтқақарағанкездебізжануарлардыңнемесеқұстардыңсуретінкөремізжәнеа
жыратамыз. Алаяқтықтыңәртүрлітүрлеріқабылданғанбейненің түсінуінен
негізделген. Әрине, балауыз, кофе, күләрдайымнақтыбірнәрсекөрсетпейді, 
бірақадамдар осылардан дерексізорындарда нақтыбейненікөругебейім. 
Таңдау. 
Адам 
айналасындағықұбылыстардың 
бәрін 
емес,текөзіүшінмаңызыбарнәрсені 
ғана 
қабылдайды. 
Бұлжағдайдақабылдаусезімінеқажеттіліктер, 
ниеттер, 
мақсаттар, 
қызығушылықтарәсеретеді. 
Осылайша, 
таңдау 
– 
қоршағанортаданкезкелген 
объектілердіңтекөзіне 
қажетті 
бірбөлігінажыратужәнеоны қабылдауқабілеті, ал қалғандарын осы 
сәттекерекемесфонғаайналдыруы. 
Тұрақтылық. 
Бұләртүрліжағдайдатүсірілгенкескінніңсалыстырмалытұрақтылығы. 
Мысалы, егер саусақтарыңызға алдымен қолды созып қарасаңыз, содан соң 
екі 
рет 
жақындатыпқарасаңыз, 
саусақтардыңөлшемібірсияқтыболыпкөрінеді, 
бірақкөздіңторшасынаалыстанқарағандағы 
қолдыңсаусақтарыныңсуретіжақыннан 
қарағанқолдыңсаусақтарыныңкескінініңжартысы болып көрінеді. 
Қабылдау 
сезімінде 
қандайталдағышбасым 
рөлатқарғанынабайланысты, көру, түйсіну, кинестетикалық, иіс 
жәнедәмдіқабылдаудыажыратады. 
Қабылдаудыңкүрделітүрлері,әдетте,бірнеше 
талдағыштаржұмысыныңнәтижесінде пайда болады. Күрделіқабылдау 
сезіміне кеңістіктіжәнеуақыттықабылдауы жатады.
Қабылдау - жалпы алғанда заттар мен құбылыстардың көрінісі және 
олардың бөліктері мен қасиеттерінің қосындысы болып табылады. Сезімге 
қарағанда, адамдар қабылдау арқылы заттар мен құбылыстардың бөлек 
қасиеттерін емес, оларды толығымен таниды. Қабылдау адамның өткен 
тәжірибесіне негізделген және белсенді үдеріс болып табылады. Мысалы, 
ұшақты бірінші рет көрген жабайы адам оны темір құс деп атады. Қабылдау - 
і
і
і 
б

Официант 
үшін, 
мысалы, 
уақыттықабылдау 
сезімі 
маңыздыфакторболыптабылады, өйткеніол тағамның тапсырыс беру 
уақытыменоныңдайындығыарасындағыкезеңдісезінуікерек. 
Кеңістіктіқабылдаусезіміне 
пішін, 
өлшем, 
заттардыңкөлемі
жәнеолардыңарасындағықашықтық сияқты компоненттер қатысады. 
Психиканыңбұлқасиетіофициантқабанкетұйымдастыруүшінқажет,өйткеніү
стелдердің 
орналасуы, 
ыдыс 
– 
аяқтардыңдайындалуы 
бұрынғытәжірибенәтижесіндежинақталғантактикалықжәнемотористикалы
қкөріністерменқоса, визуалды сезімдердіңқатысуынталапетеді. 
Мысалы, 
қызмет 
көрсету, 
сауда, 
қоғамдықтамақтану 
мекемелерініңқызметкерлеріменкелушілерарасындаөзарабағдарбайқалад
ы, яғни екі тарап бір-бірін зерттеп, бір-біріне қатыстыақпаратпенмәлімет 
алуғатырысады. 
Бұғанқоса 
екі 
жақтаөздерін
неғұрлымқолайлытүрдекөрсеткісікеледі. Адамныңмейрамхана немесе кафе 
туралы алғанбіріншіәсері– басофицианттарменофицианттардыңкөрінісі. 
Сол 
себепті 
қоғамдықтамақтандыруқызметкерлерінеқойылатыннегізгіталаптар:киімде
гіұқыптылықпен 
сабырлылық, 
түзуқалып, 
әдеміжүріс, 
жағымдытұлғаретінде көрінуі. 
Адамдардың бір-бірін қабылдауынажәнебағалауынаәртүрлі 
факторлар 
әсеретеді. 
Балалар 
мен 
ересектерді 
әлеуметтікқабылдаудаерекшелік бар екенін зерттеулер растады. Балалар 
сырт келбетіне (киім, шаш жәнет.б.) көбірекназараударады, оларадамның 
эмоционалдықкүйінқимылдарынан емес ,бет әлпетінен біледі. Сонымен 
қатар, бақылаушының мамандығықабылдауүдерісінеқаттыәсеретеді. 
Осылайша бір адам әртүрлікәсіпөкілдеріне әртүрлі болыпқабылданады. 
Мысалы, сатушы – сыртқыкелбетке, филолог–сөйлеуерекшеліктеріне, 
Күнделіктіқарым-қатынаста, 
жұмысбарысындаадамныңадамқабылдауыерекшемаңызды, 
өйткеніқарым-
қатынасбіріншікөзқарастабасталады, 
яғни, 
әңгімелесушіні, 
оныңсыртқыкелбетін, 
дауысынжәнемінез-құлқынқадағалапотырады. 
Психологтар мұндайүдерістіңбірадамныңбасқабірадамдықабылдауы болып 
табылатынын айтады. Әріптестерді дұрысқабылдамайынша, бағаламайынша 
жәнеөзаратүсініспейіншетиімді,ортақ мәмілеге келу мүмкінемес. 
Айта кету керек
, 
адам ешқашанбасқаадамды«жайғанасезіну» 
міндетті, еңдұрысыбасқаадамдытануболыптабылады. Тану барысында 
адамныңэмоционалдықбағасынжәнеоныңіс-әрекеттерініңлогикасынтүсіну 
әрекеті жаслады, соғанқарапөзмінез-құлықтарынқалыптастырады. 

дәрігер - денсаулығынажәнет.б.қарайды.
Байланысқатүсетінадамдартеңемес, 
оларөмірліктәжірибе, 
әлеуметтікмәртебе, 
интеллектуалдыдамужәнет.б. 
арасындабір-
біріненерекшеленеді. 
Мәселен, 
әңгімелесушініңәлеуметтікмәртебеге 
қатыстыартықшылығынбағалауғамүмкіндікберетінқандайбелгілербар? 
Зерттеулер адам туралы алғашқыпікірінқалыптастыруүдерісімаңызды 
екенін 
көрсетті. 
Бірінші 
әсергеүлкенәсертигізеді: 
1) 
адамның 
сыртқыкелбеті (киім, шаш, зергерлік бұйымдар, көзілдірік, ерекше белгісі, 
кейбір жағдайлардаавтокөлік, кеңседизайны, кеңсекеректі құрал – 
жабдықтарыжәнет.б.); 2) адам өзінұстайбілутәсілі ( тұрысы, жүрісі, отырысы, 
сөйлеуі, көзқарасы жәнет.б.). 
Адамныңмінез-құлқыныңкөрінісіменжүріс – тұрысының көрінісіоның 
артықшылықфакторларынажатады, 
өйткеніоларәрқашанбелгілібірәлеуметтіктопқатиесіліболуынемесеоныңбел
гілі 
бір 
топқабағдарлануы.Бұрынғыуақытта 
кімге 
қандайкиімкиюгеболадынемесеболмайтынынабайлыныстыережелер мен 
нормалар 
болды. 
Дұрыстаңдалған 
киім 
жақсыәсерқалыптастыруғакөмектеседі, сонымен қатар, серіктестің сенімін 
нығайту, 
адал, 
сенімді 
әңгімелесушініңбейнесінжасауғакөмектеседі.Қоғамдықтамақтануқызметке
рлеріменқызметкөрсетуқызметкерлірінің 
киімдері
кездейсоқемес,жақсылапойланып жасалынады. 
Қарастырыпкөрейік, 
киімдердіңқандайтүрлері 
артықшылықтыкөрсетеді? 
Біріншіден– 
киімніңбағасы.
Киімніңбағасыосымодельдіңжиілігіменоныңсәнділігінесәйкессапаменанық
талады. Екіншіден – киімніңсұлбасы. Сұлба- әйелдерүшінде, еркектер 
үшінде 
- 
«Биікмәртебелі»болыптабылады, 
жәнеоластыңғыбұрыштарыбарұзартылғантіктөртбұрыштүріретіндеесептеле
ді, ал«төменмәртебелі» - шар тәріздесболады. 
Мысалы, 
жемпір, 
әсіресе,көлемдіжәнежұмсақджинсынемесежұмсақшалбар, 
жоғарымәртебегесәйкескелмейді. Дегенмен, кешке достармен кездескенде, 
жұмсақжемпірқатаңкостюмгеқарағандажақсықабылданады. 
Үшіншіден- 
киімніңтүсі. 
Әртүрліелдерденақтытүстердіңәртүрлімағынасыболуымүмкінекендігінеске
руқажет.Еуропалықкиімде 
жоғарымәртебеніңбелгісі 
(сәнүрдісінеқарамастан) 
ахроматикалықтүстерболыпсаналады, 
яғни,қара,сұр,ақ 
– 
гамма, 
алжарқынжәнеқанықтырылғантүс 
адамныңмәртебесінтөмендетеді. 
Ескертейік, 
бұлбелгілердіңөзараәрекеттесуімаңызды, 
оларжекеқарастырылмауы 
керек.Үлкеналтынсақиналар - ерлергеарналған«басылымдар», сондай-
ақәйелдерүшінүлкенгауһарсақина, 
оларқаржылықмүмкіндіктердікөрсетседе, 
кейдежағымсызәсерқалдырады. 

Мұндайзергерлікбұйымдардыңиесіөзінеерекше назар талап етекен 
сияқтыжәнеайлакер, 
адамныңүстіненбиліккебейімболыпкөрінуімүмкінсеріктесретіндеқабылдан
уымүмкін. 
Адам қабылданғанкезде, тартымдылықфакторыүлкенқұндылық 
рөлінойнайды.Бұлфактордың 
күрделілігібізәрқайсымызтартымдылықтыөзімізше 
жеке 
көреміз.Қызығушылығыныңбелгілерінжалпылауғакезкелгенәрекетішкіқар
сылыққатапболады.Әртүрлітарихикезеңдердегіәртүрліхалықтардыңөзидеа
лды сұлулығыболған.Сондықтантартымдылықфакторыкөзқиығымен және 
шаш 
түсіменемес, 
белгілібірадамныңбелгісініңәлеуметтікмаңыздылығыменанықталады.Өйтк
ені, 
қоғамныңнемесебелгілібірәлеуметтіктоптыңмақұлдағанжәнемақұлдамайты
нсыртқытүрібар.Демек, 
тартымдылық 
- 
бұлбізжататынтоптыңбарыншамақұлдайтынсыртқыкөрінісініңтүрінежақын
дату. 
Қабылдаудыңтағыбірфакторы - бұлбізге деген қатынасы.Ол 
былайшаәрекететеді: бізгежақсықарым-қатынастаболғанадамдар бізге 
жаман қараған адамдарғақарағанда біз үшінәлдеқайдажоғары болып 
табылады.Тәжірибебарысындапсихологтарбірқатар 
мәселелербойыншатәжірибеденөтіпжатқанадамдардан пікірлерін білдіріп, 
басқаадамдарменбірдейсұрақтарбойыншапікірментаныстырып, 
осыадамдардыбағалаудысұрады. 
Нәтижесінде, 
неғұрлымбасқаадамныңпікірі 
өзіміздіңпікірімізгеұқсасболса, 
соғұрлымбұладамғабізжоғарыбағабереміз. 
Бұлтәжірибиедетікелейсұрақтарарқылыкелісімтапты. 
Алайда 
келіспеушіліктіңжанамабелгілерікөп:мақұлдаудыңтүйіндері, күлкі мен 
сөздердідұрысжерлердеұстаптұратынадам.Қарым-қатынас 
кезінде 
келісімніңанықкөрсетілгендігіөтемаңызды. Егер келісім бар болса, онда 
бізге жақтыруфакторынқолданады. 
Мінез-құлық 
тәрізді 
киім 
тәртібінде 
де 
әңгімелесушініңмәртебесінбағалауғамүмкіндікберетінэлементтер
бар.Эксперименттердіңнәтижелеріадамдарғаорындықтабосотырған, 
сәлалғақарайсүйенетінадамдарұнайтынын көрсетті.Керісінше, орындықта 
түзу жәнеаздапауытқып отыру адамға теріс қатынасынтудырады. 
Қызметкөрсету, 
саудажәнеқоғамдықтамақтандырусаласындағымамандар үшінқарым-
қатынастыңтиімділігінеәсеретужәнеолардықабылдауфакторларынбілуқ

Өзін-өзітексеруүшінсұрақтарментапсырмалар. 
1. Қабылдаумен 
сезімталдылықтың 
арасындағыайырмашылыққандай? 
2. Адамдардыңбір-бірінқабылдауынанеықпалетеді? 
3. Сізге 
қабылдаудыңқандайерекшеліктерібелгілі? 
Олардыңкәсібиқызметтегірөлінанықтаңыз. 
Ес 
Кәсіптікқызмет, 
тұрақтыжұмыспенқамту, 
өмірдіңжоғарыырғағыадамғамаңыздыжәнеқұндынәрсе 
істеуді 
ұмытқызбайды.Ес 
- 
адамныңнегізгіпсихикалықсипаттамаларыныңбірі.Ежелгі 
гректер 
Мнемозинаны 
тоғызмузалардыңанасыестесақтаудыңқұдайыдепсанағаныныңсебебібар, 
өйткенітоғызмузағылымменөнергеқамқорлықеткен.
Естің 
арқасындаадамтаныснәрселердітанидыжәнеестесақтайды, 
адамдарақпараттыестігендеөткеноқиғалардықайталайды.Официанттарға, 
аспазшылар мен бармендерге естесақтауқабілетінің жақсы болуы өте қажет, 
мысалы: 
әртүрліыдыс-аяқтарменсусындарғаарналғанрецептер, 
дәмдіксипаттамалары, бағасы, үстелдердіңәртүрліорналасуы жәнет.б. 
Естіңбірнешетүрібар. 
Ақпараттысақтаумерзімінебайланыстыжадымынандай болыпбөлінеді: 
 
жедел; 
 
қысқамерзімді; 
 
ұзақмерзімді. 
Жедел 
есте 
сақтау 
көпақпаратсақтайды, 
бірақөтеқысқауақытқадейін.Бұлжаңаданқонғанақпараттардыөңдемей-
ақсезімменқабылданғантолықжәненақтысуреттісақтауғабайланысты. 
Қысқамерзімдіестесақтауы 
- 
ақпараттықысқауақытқасақтаутәсілі.Есте сақтаудың бұлтүрі алдын ала 
саналы түрде есте сақтауүшінемес , кейіннен ойнату үшінқолданылады, 
яғниоләртүрліқажеттісөздерді, 
суреттерді, 
сандарды 
тек 
қанакерекмерзімгедейін 
сақтайды. 
Ес - адамның өткен тәжірибесін есте сақтау, сақтау және 
й
й

Бұғанқосақысқамерзімдіестесақтаудабізгемаңыздыжәнекерекақппаратжата
ды. 
Ұзақмерзімдіестесақтауы- 
ақпараттыңшексізмерзімгесақталуынқамтамасызетеді, 
оныңкөлемішектеусіз.Ұзақмерзімдіестесақтаудың«қоймасына»түсетінақпар
атадамныңжоғалтпай, көп рет ойнатылуы үшін сақталуы мүмкін. 
Сақталғанматериалдыңмазмұнынабайланыстыестесақтау 
келесіге 
бөлінеді: 
■ бейнелі; 
■ қозғалтқыш; 
■ ауызшажәнелогикалық; 
■ эмоционалдық. 
Бейнелі 
есте 
сақтау 
- 
сезім 
органдарыныңкөмегіменадамныңқабылдағанжәнеәртүрлібейнелерменесте
қалғаннәрселердіңестелігі: көру, есту қабілетіжәнет.б. Сондықтан, 
бейнеліестесақтаудыдәмдісезу, сезімталдық, көру, есту, иіссезімідеп 
бөлугеболады. 
Кейбір 
мамандықтарестесақтаудың жекелеген 
түрлерініңдамуынталапетеді. 
Осылайша, 
аспаздармен 
дәмдеуіштерүшіндәмдіестесақтауқажет, 
парфюмерліккомпозицияларды 
жасау кезінде иіс сезімінестесақтауқажет. 
Қозғалтқыштың 
есте 
сақтауы 
ерте 
анықталды. 
Бұлесте 
сақтаудыңтүрідененіңкүйінжәнеұстауына байланысты. Қозғалтқыш есте 
сақтауы - кәсібижәнеспорттыңнегізіне жатады, сондай-ақәртүрліәдеттегідей 
жасайтын икемдеріне байланысты (көшелерменжүріпбаражатқанда, 
бізсолға, сосын оңғақараймыз). Жақсықозғалтқыш есте сақтаудың белгісі - 
қолдыңептілігі, 
яғни. 
жекетұлғаныңептілігі, 
жұмысқадағдылану. 
Официант үшінбұлжадтүрі подноспен жұмысістеуережелеріүшін немесе 
ыдыс-аяқты«айналыпқою»үшін негізі болып табылады. 
Ауызша 
логикалықестесақтау 
- 
бұлсөздіктүріндеұсынылғанақпаратүшінжады. Ауызша есте сақтау – 
оныңнақтылығыменерекшеленеді. 
Мысалы, 
балалар 
мәтіндімағынасынтүсінбестен оны 
нақтықайталапайтаалады(механикалықестесақтау). 
Дегенмен, 
адам 
көбінесе 
түсінікті, 
логикалықтізбекті 
(логикалықестесақтау) 
теңестіругенегізінде 
материалды 
есте 
сақтайды. 
Егер 
адам 
сөйлесубарысындақызықтыойдыұстанса, ондаолсөздіңқалайестілгенін есіне 
түсірмейді, ол өзсөзіменмағынасынжеткізеді, өйткеніолауызша нысанын 
емес, идеяны, мәнін ойлайды. 
Эмоционалдықестесақтау 
- 
бұлсезімменэмоцияныескетүсіру.Кәсібиқызметтежәнеәрбірадамныңөмірінд
Есте 
сақтаудыүнеміжаттықтыружәнежетілдіруқажет. 
Әрине, 
адамғаоғанқызық 
нәрселерді 
есте 
сақтауғаоңай. 
Сондықтан, 
өзжұмысынаберілген 
адам 
өзініңкәсібиқызметіменбайланыстыбарлықнәрсенітезірекжәнеқатаңестеса
қтайды, 
ал 
өзжұмысықызықемесадамкерісінше, 
ақпараттыестежақсысақтамайды. 

ебұлөтемаңызды.Есте 
орын 
алған 
жәнеөмірдеболған 
тәжірибелерсигналретінде шығадынемесеәрекет ету үшін, немесе 
қауіптертуралыескертеді.Мысалға, 
актрисакөзжасынтөгуүшін,өмірдегіқайғылыоқиғаны еске түсіреді.Бас 
официанттар, официанттар, бармен, келушілермен қақтығыстыескетүсіріп, 
осыоқиғаларғасүйенетінэмоционалдықжағдайлардыжақсыескеалады, 
ол
теріс 
эмоцияларғақатысты 
жағдайлардыболдырмауүшін 
кейбір 
тұжырымдаржасауғамүмкіндікбереді.Әдетте, 
«таза» 
есте 
сақтаутүріөмірдекездеспейді. 
. 
1. Әңгімелесудің 
басында 
жәнесоңындаболғанақпаратжақсыестеқалады. 
Егерлогикабойыншаеңбастысысөздіңортасындаболса, 
ондасоңындатезистердіқайталаукерек. 
2. Бұрынүйреніпалғаннәрсегебайланыстыақпараттыестесақтаужөн. 
3. Сөзәртүрлі 
ойлардыңхаосынанемес, 
логикалық 
тізбектен 
тұруыкерек. 
Қарапайым, 
дәлжәнеайқынсөздердіқолданып, 
өзойларыныңқұзыреттітұжырымдамасынаұмтылукерек. 
Бір күнніңішінде есте сақтау біркелкі жұмысжасамайды. 
Психологтардыңайтуынша, жарты сағатішіндеалынғанақпараттың40% -
ыұмытылады, келесі күні - 34%, бір айда - 21%. Сондықтан, жаттапжатқан 
материалды келесі жолмен қайталаукерек: бірінші рет - есте 
сақтауданкейін бірден, екінші - жарты сағатөткенсоң, үшінші - әркүн, 
төртінші 
- 
екінемесеүшаптаданкейін. 
Бұғанқоса, 
жақсылапжаттауүшінкешке, төсеккедейінжаттау керек және келесі 
күнітаңертеңқайталаукерек. 
Өзін-өзітексеруүшінсұрақтарментапсырмалар. 
1 Сіз есте сақтаудыңқандайтүрлерін білесіз? 
2 Болашақтасізгеестесақтаудыңқандай түрлеріқажетболады? 
3 Алдыменжұптардыестесақтаңыз. 
Содан 
кейін 
әрбіржұптыңбіріншісөзінғанаоқып, екіншісін параққажазыңыз. 
тексергеннен кейін дұрыс жазған сөздіңқасына«+»белгілеңіз, егер 
сөзжазылмаса (дұрысжазылмаса), «-»қойыңыз. 
1-нұсқа 
Қуыршақ-ойнау тышқан-апан 
Тауық-жұмыртқақар-қыс 
Қайшы-қиюәтеш-айғайлау 
Ат-шана сия-дәптер 

Кітап-оқусиыр-сүт 
Көбелек-масапаровоз- жүру 
Күн-жаз алмұрт-компот 
Шөтке-тісшам-кеш 
2-нұсқа 
қоңыз- кресло; құлып -уақыт; 
қауырсын - су; сіріңке- қой; 
көзілдірік - қате; үккіш - теңіз; 
шана -зауыт; көгершін - әке; 
балық - өрт; су сепкіш - трамвай; 
балта - кисель; тарақ - жел; 
сақина-балта; етік - қазандық. 
Қандай 
нұсқаныжақсыескетүсіргеніңізді 
жәненесебептіекенін 
талдаңыз. 
4. Сөздердібіррет тыңдап, олардыжазыпкөріңіз. 
Махаббат, сіріңке, кездесу, сөре, мектеп, айырылысу, көсеу, ауру, тақта, 
сессия, емтихан, сабын, достық, бұрама, қабырға, шәкіртақы, орамжапырақ, 
жүздесу, құбыр, кірпіш,су, жатақхана, оқулық, терезе, жаңбыр, ес. 
Қандай сөздерді жақсыескетүсіргеніңіздіжәненесебепті екенінталдаңыз. 
5. Сөздердіңтізіміноқыпшығыңыз, 
беттіжабыңызжәнеестесақтағансөздердіжазыңыз. 
Пияз, қараөрік, жұмыртқа, насыбайгүл, лимонад, манго, қарақұмық, 
фундук, асшаян, тоник, майонез, қамыр, ветчина, тәттінан, сұлы. 
Сөздердіңсанынсанаңыз: 18-ден 39 жасқадейіннорма - 10 сөз; 
40 - 59 жас – 9 сөз; 
60 - 69 жас – 8 сөз.
Қиял 
Сезім мен қабылдаудыңбастыміндеті - айналадағышындықтуралы 
Қиялдау 
- 
бұрынқабылданған 
бейнелерден
жаңабейнелердіжасауды білдіреді. Қиялдың нәтижесі–бейне. 
Адамның
есі
қаншалықтыбайболса, қиялдың мүмкіндіктері соншама 
көпболады 
. 
Қиялкезкелгенеңбекүрдісіне 
кіреді 
жәнееңбасындаоныңнәтижесінұсынуғамүмкіндік береді, осылайша 
ол 
адамды 
еңбекүрдісіндебағдарлайды.
Сауда, бизнес саласы бойынша кәсіпқиялғакеңістікбереді, 

нақтыәсерлердіжинау, 
естесақтаудыңнегізгіміндеті–
ақпараттысақтау,алқиялдыңжәнеойлаудыңміндеті – қабылдаған нәрсені
түрлендіру. 
Қиялдың 
арқасындааспазболашақтағамныңжалпыкөрінісі мен 
дәмінелестетеалады. Айта кетейік, қиял бейнелерді жаңғыртпайды, 
олонықұрастырады.Бармен, 
барды 
безендіру 
кезіндеөз 
жұмысыныңнәтижесін алдын алақандайболатынынқиялдайды. 
Психологияда қиялды келесі түрлергебөледі: еріксіз немесе 
пассивті, ерікті немесе белсенді. Еріксіз немесе пассивті қиял-
ғажайыпжағдайда, 
жаңабейнелертүсініксізнемесебейсаналыққажеттіліктердіңәсеріненпайдабо
лады. Бұлтүстер, армандар, галлюцинациялар. 
Ерікті 
немесе 
белсендіқиял 
- 
саналытүрдеқойылғанмақсаттарғабайланыстыбейнелердіқасақанақұрупро
цесі.Оны жаңғырту жәнешығармашылыққиялғабөледі. Жаңғыртуқиял–
сөздердібейнегетүрлендіруденқұрылады. 
Жаңғартуқиялдыңмәніадамныңөзіқабыладағаннәрселерденпайда
болуы емес, басқаадамдарданестіпойындақалыптастырудантұрады(сөз, 
сызба,схемат.б.).Мысалы, 
«Мейрамханада 
банкеттерге 
арналғанүстелдіжасау»тақырыбына байланысты дәрістыңдапотырған 
студент, ойында сол үдерістіжәне қызметкөрсетуүдерісінжаңғартады. 
Тағамды 
рецепт 
бойынша 
дайындаған 
студент 
болашақөнімніңбарлықдәмдікүйлесімінелестете 
алады. 
Осылайша, 
жаңғартуқиялтәжірибеменбілімге, 
басқаадамдардыңжетістіктерінмеңгеругекөмектеседі. 
Шығармашылыққиял – бұлөздігіненжаңабейнелердіқұрастыру, ол 
түпнұсқалықөнімдерденжүзегеасырылады.Бейнелер дайын сипаттамаға 
немесе шартты кескінге сүйенбейжасалады. Мысалы, тағам мен 
коктейльдерүшінжаңарецепттерді жасау. 
Адамныңжекебасыныңқұндылығыондақиялдыңқандайтүрлерінің
басымболуынабайланысты. Егер адам нақтыіс-
әрекеттеіскеасырылғаншығармашылыққиялғаиеболса, 
бұлжекедамудыңжоғарыдеңгейінкөрсетеді.Қиял ойлаумен 
тығызбайланысты. 
Өзін-өзітексеруүшінсұрақтарментапсырмалар 
1 
Жаңғыртужәнешығармашылыққиялдыңсалыстырмалысипаттамасына 
мысалкелтіріңіз 
2 Қиялсіздіңкәсібиқызметіңізгеқалайәсеретеді? 
ОЙЛАУ 
Адам 
қоршағанайналанытекқабылдауғанаемес, 
онытүсінугедеұмтылады. 
Басқашаайтқанда, 

адамеңмаңыздынәрсенібілуүшінзаттарменқұбылыстардыңмәнінеенгісікеле
ді. 
Түсіністіккүрделітанымдық 
психикалықпроцесспенқамтамасызетіледі 
жәнеолойлаудепаталады. 
Ойлау 
- 
қоршағанәлемдіжалпыламажәнежанамакөрсету. 
Ойланудыңнәтижесі - пайымдаумен жәнеұғымдарменбілдірілгенсөздер. 
Ойлау адамныңалдындатұрғанмәселелерді табу мен шешуге бағытталған, 
яғни 
ойлау мәселе жағдайтуындағандажұмысістейбастайды, содан кейін адам 
мәселелердішешудібастайды.Шешім 
ақыл-ойоперациялары 
(талдау, 
синтез, 
салыстыру, 
қорыту, 
абстракция) 
арқылыжүзегеасырыладыжәнешешімбарысындапроблеманықалай шешуге 
болатыны 
туралы 
бірқатаргипотезалар (жорамалдар) жасалады, 
соданкейінбұлболжамдартексеріледі. 
Талдау 
- 
бұл 
объектіні 
немесе 
құбылысты 
оны 
қалыптастыратынбөліктергенемесебелгілібір 
сапаларм 
мен 
қасиеттердіойшажіктеу. Заттарды қабылдау, адамның бір бөлікті 
басқабіріненкейінтаңдапалу 
жәнеосылайшаобъектініңқандайбөліктерідентұратындығынбілуекенінбілді
реді.Мысалы, салатта аспаз әртүрліингредиенттердібөледі: сәбіз, картоп, 
жасылбұршақ, етжәнет.б.Талдау заттыңтекқанақабылданғанкезде емес, 
сонымен қатар, ол туралы еске түсіргенкез бенойлаған кезде 
мүмкінболады. 
Адам 
үшінмаңыздықұндылық 
- 
әрекеттердіталдаумүмкіндігі. 
Синтез 
– 
бұл
заттардыңжекелегенбөліктерініңнемесеойшаолардыңжекеқосындысы. 
Синтездеу 
заттар 
мен 
құбылыстарды ойша 
көрінісінтікелейқабылдауарқылыжүзегеасырылуымүмкін 
(сондай-
ақталдау).Талдау 
жәнесинтезкөбінесетәжірибелікқызметтіңбасындатуындайды. 
Салыстыру 
- 
заттар 
мен 
құбылыстардың 
арасындағыұқсастықтарды 
жәнеайырмашылықтарды 
табу.Заттарды 
жәнеқұбылыстардысалыстыраотырып, олар бір жағынанбір-бірінеұқсас, 
албасқажағынанұқсасемесекенінбайқауғаболады. 
Заттрады, 
құбылыстарды, 
қасиеттердісалыстырып, 
сәйкестік 
пен 
айырмашылықтыанықтауғаболады. 
Адам 
салыстыра 
отырып, 
еңбіріншіден, 
теориялықжәнепрактикалықмәні 
бар 
мәселелердіқарастырады. 
Абстракция 
- 
бұлзаттар 
мен 
құбылыстардың 
елеулі 
қасиеттеріменбелгілерін ойша бөліпалу, сонымен қатар, бір мезгілде елеулі 
емес 
қасиеттерденбөліпалуы. 
Мысалы, 
барлықметалдардың 
электрөткізгіштігінбөліпалуғаболады. 
Ойлау әрекеті табысты жәнебірегейшешімдердііздейміндеп 
барлықықтималшешімдердіқарапайымқарастыруғадейінқысқартылмайды, 
өйткені шығармашылықойлаубаржәнеолстандарттышешімдербар
кезінде де
жұмысжасайды(«дөңгелектітағыдаойлаптап»дегенәзілменайтылған). 

Жалпылау - жалпы және елеулі белгілері арқылызаттар мен 
құбылыстардың ойша қосуы. 
Шығармашылықойлауғылымда, бизнесте, тамақдайындағанда 
жәнет.б. жаңа, ерекшешешімдерментәсілдерді табуғабағытталған. 
1)Шапшаңдық - көпидеяларды, ықтималшешімдердітезмеңгеру, 
қолайлыобъектілердітабужәнет.б. 
2) 
икемділік 
- 
проблемаларды 
шешуге 
арналғантүрлітәсілдерменстратегиялардықолданумүмкіндігі; 
қолжетімдіақпараттытүрлібұрыштардан көругедайынболумүмкіндігі; 
3) Сонылық - ақылды, ерекшежәнеқарапайым емес идеялар мен 
шешімдерді құрумүмкіндігі; 
4) егжей-тегжейлі даму мүмкіндігі - кез-келгенидеяны, сюжеттерді, 
сызбалардыкеңейту, дамытужәнежетілдірумүмкіндігі 
Алайда 
идеяныңөзіғанаемес, 
оныңдамуыменжүзегеасырылуыдамаңыздыекенінескетүсірмеу
керек.Шығармашылықойлаустереотиптерді 
(мөртабан) 
жәнеойлаудағышектеулердіжеңеалады. 
Шығармашылықидеялардықұруға 
бөгетжасайтынфакторлар; 
1.Өзгелерден келген сыннан қорқыныш; 2.беделді адамдардың 
жәнекөпшіліктіңпікірінеқарсышығуданқорқу; 3. Өзімізсынап айтқан сөз. 
Сөйлеу 
- 
ойлаудыңнысаны. 
Ішкі 
сөйлеу 
(өзімізүшін) 
жәнесыртқынемеседиалогтықсөйлеу 
(басқаларүшін) 
болыпекігебөлінеді.Диалогтықсөйлеуде, адамдар бір-біріне сұрақтарқойып, 
оларғажауапберіп, келісімін немесе келіспеушілігін білдіреді. 
Диалог 
қарым-
қатынастыңбірқатарережелерісақталғанжағдайдағанамүмкінболады: 
• Әңгімелесушініңэмоционалдыкүйініңпсихологиялықикемделуіқаже
тжәнеөзініңпсихологиялықжағдайынескерукерек 
(осысәттеәріптестердіңсезімдерді, 
тілектерді, 
физикалықжағдайлардыескереотырып, 
«мұндажәнеқазір»негізіндеқатынасжасау); 
• 
оныңжекебасынбағаламайәріптесниетінесенуқажет 
• өзпікірінбілдіругежәнежекешешімқабылдауғақұқығыбарсеріктестіт
еңдепқабылдауқажет; 
• қарым-қатынасжалпымәселелергежәнешешілмегенсұрақтарға 
бағытталуыкерек; 
Ойлаудыңмаңыздыерекшелігі 
- 
оныңсөзбенажырағысызбайланысы.Адам 
айналасындағыәлемдегізаттарменқұбылыстардыортақетіп 
шығарадыжәне 

• Әңгімелесу, өзіңіздіңжекесезіміңізбентілектеріңіздібілдіреотырып, 
өзіңніңбіреугесілтемежасамай, 
өзатынанжүзегеасырылуғатиіс.Диалогтыққарым-
қатынасәңгімелесушігезейіндітыңдап, 
оныңсұрақтарынамұқиятқарайды.Бұлқоғамдықтамақтандыру, 
саудасаласындажұмысістейтінадамдарүшінкәсібитұрғыданмаңызды
. 
Диалогтықатынасқұралыретінде ежелгі грек философы Сократ (б.з.б. 
470-399 жылдар) енгізді және ол әлемтуралы, басқаадамдаржәне, 
еңалдымен, 
өзітуралыбілімдікеңейтужәнекеңейтуәдісіретіндеқолданды,өйткеніөзін-
өзітануүрдісі өзгелерментұрақтықарым-қатынаснегізіндежүзегеасырылады. 
Сөздіжетікмеңгеру - официанттар, сатушылар, бармендер жәнет.б. 
негізгікәсібимамандарға 
қажетті 
қасиеттердіңбірі.Кез 
келген 
сөзсөйлеудіңмаңыздылығымен 
және 
айқындылығымен 
сипатталады.Әртүрлітағамдардың 
дәмдікқасиеттерініңқысқажәненақтысипаттамалардыбілдіргенде,
эмоционалдықсөйлесумен, 
қалыптыжестикуляция 
жағымдымимикаменқатаржүруімүмкін. 
Қызметкөрсету, 
қоғамдықтамақтанужәнеқонақүйбизнесісаласындажұмысістейтінтұлғаның 
танымдық ақыл-ойбелсенділігіоныңкәсібидағдыларынаәсеретеді.Сезімдер 
мен 
қайтақабылдауқоршаған 
орта 
мен 
құбылыстарәлемінебағдарлауғамүмкіндікбереді: 
олартауарретіндеқабылданады. 
Қатынастағықабылдаусіздіңсеріктесіңіздіңқұқығынтүсінугежәне 
конструктивті өзараәрекеттесудіқұрастыруға мүмкіндікбереді. Есте сақтау
кәсібиөсуменбіліктілікке 
қажеттіақпаратпенқамтамасызетеді.Ойлау 
жәнеқияліс-әрекеттіңболжауынажәнекәсібиөсуінеықпалетеді:олар 
мәміленіңнәтижесінболжауға, 
тәуекелдіңсалдарынесептеуге, 
алдағыкеліссөздердіңсәттілігінталдауға, 
саудаоперацияларыныңкезеңдерін 
ақылменұйымдастыруғажәнетағыбасқаларғакөмектеседі. 
Өзін-өзітексеруүшінсұрақтарментапсырмалар 
1. Қоғамдық 
тамақтандыруқызметкерлерініңкәсібиқызметіндеойлаудыңрөлінтүсі
ндіріңіз. 
1. Басқатанымдықүдерістерменойлауқабілетіқалайбайланысты? 
2. Ойлау 
мен 
сөйлеуарасындағықарым-қатынастытүсіндіріңіз. 
Қоғамдықтамақтандырудыжүзегеасыратынмамандардыңсөзінеқойы

латын 
талаптарды 
қалыптастырыңыз 
(өзмамандығыңыз
мысалдары бойынша). 
3. Қараңғыбөлмедегі шкафта 42 қызылшұлықжәне 24 көк шұлықбар. 
Ең 
болмағандабіртүстегішұлықтыңбіржұбы 
шықсындепшкафтанқаншашұлықалукерек? 
4. Қағазда 12 деген санды теңекібөліккебөліңіз, бірақбірбөлік 7-
гетеңболсын. 
 
Назар 
Назар аударусыз танымдықүдеріс мүмкінемес. 
Санаулы мақсаттыңбар-жоқтығынабайланысты, назарды ерікті, еріксіз
жәнекейінгіеріктідепбөледі. 
Еріксіз 
назар 
- 
санасыз 
күш-
жігерсізназараудару, 
ол 
екі 
фактордыңәсерінентуындайды: 
сыртқыжәнеішкі. 
Сыртқыфакторларғазаттарменқұбылыстардыңерекшеліктерікіреді 
(мысалы: 
жарықтылық, 
түстіқарқындылығы, 
дыбыстықсигналдардыңдыбысы). 
Назарды
барлықбүлкілдегенжәнеқозғалағаннәрселераударады. 
Барлықжарнама 
мен 
визуалды 
насихаттау 
осы 
еріксіз 
назардыңзаңдылықтарынанегізделіпжұмысістейді. 
Ішкі 
факторлар 
адамныңмүдделерімен, 
бейімділігіменжәнебағдарымен, 
оныңқажеттіліктерімен, 
мамандығыменайқындалады. 
Кітап 
дүкеніндеаспазшының назары тағамтуралы кітабына түседі, ал тігінші 
тігін өнері, әртүрліүлгілержәнет.б. кітаптарды қарайды. 
Ерікті назар - бұлсаналы түрдеқойылған мақсатқа және күш-
жігерменбайланысты назар. Мұндайназардыңарқасында, адам қызықты 
нәрселерменқұрбандыққа барады. Мысалы,бармен коктейль жасағанда, 
аспазшытағамдыжібергенденемесеофициантсчетсанағанкездееріктіназарқо
лданылады. 
Кейінгі ерікті назар - бұлқызметбарысындатуындайтынназар. 
Алғашындаәрекет назар 
аударуғакүш-жігержұмсаудыталапетеді, 
соданкейін ол қызықтыжәнеадамныңкөңілінкөтереді. Мысалы, сіз 
курстықжұмыс жазасыз, 
шамадан 
тыс 
жоспар 
жасайсыз, 
Назар- 
бұладамқызметініңпсихикалықбағыты, 
оныңсолзаттарғадегенбелгілімаңыздылығыбаржинақталуынайтады. 
Адамныңназарындазаттар, құбылыстар, заттардыңқасиеттер
і
, әрекеттер, 
адамдардыңсезімі, ішкіәлеміболуы мүмкін. Назар – адам
ға
қызметіне 
арналғанеңжақсыжағдай 
жасайды, 

әдебиеттердітаңдайсыз, 
сізге 
көңілаударуқиын, 
бірақбұлтақырып
ақырындап сізді қызықтырадыжәнеешнәрседенбелсенділіктуғызбайды. 
Ғалымдардыңпікірінше, 
кейінгі 
ерікті 
назарында 
ерікті 
жәнееріксізназарлардыңбелгілерікездеседі. 
Ерікті 
назар
мақсатпенжәнебелсенділікпенұқсас, 
алеріксізназароліс-әрекеттерде 
автоматизм жоқболғаныменұқсас.
Кез 
келген 
қызметтетабысқажетудіңерекшемаңызыназардыңшоғырлануыжәнетұрақты
лығыболыптабылады. 
Бұл 
қасиеттерадамдардыөзісінқұмарлықпенерекшелендіреді 
жәнеәртүрлі 
жанама ынталандырулардан бас тартумен көрсетеді. 
Қоғамдық 
тамақтандырудыжүзегеасыратынперсоналдыңжұмысы 
тұрақты назар аударуды талап етеді, өйткені кафелерге, барларға, 
мейрамханаларға келетін қонақтардыңбарлығыменжұмысжасаукерек. 
қызметкөрсетушіқызметкердің келушілерді тыңдамағаны немесе арасынан 
басқабіркелушініңшақыруы 
салдарынан 
алшақтау 
әрекеттеріқонақтарғажағымсызәсер етеді. 
Адам 
өз 
назарын 
бір 
қызметтенекіншісінесаналытүрдеаударуғақабілеттілігі, 
бір 
заттыңбасқазатқа назар аудару жүргізушілердіңмаңызды сапасы болып 
табылады: ол жол қозғалысыныңжарығын, қарама-қарсықозғалысты, 
жолбелгілерін жәнеқозғалысжағдайының барлығынқабылдау және білу 
керек. Бұлқасиетауысымдылықдепаталады. 
Назар 
үлестіру- 
бұладамныңбіруақыттабірнешеқызметтүрінорындауғақабілеттілігі. 
Адамбірмезеттеорындалатынқызметтіңтүрлерінталдаутекбірқызметке 
толықназараударудыталапетеді, қалғандарыавтоматтытүрдеорындалады. 
Мысалға, 
қонақтартобынантапсырыстардықабылдаукезіндеофицианттарқағазына 
(назар 
аударудыңбастынысаны) 
тапсырысжазадыжәнебірмезгілдетамақжәнесусындардыңдәмдісипаттамал
ары туралы келушілердіңсұрақтарынажауапбереді. 
Назардыңкөлемі 
-адам 
бір 
мезгілде 
қабылдауғақабілеттіобъектілердіңсаныменөлшенеді. 
Әдеттеқарапайымобъектілерді 
(сандар, 
фигуралар, 
әріптер) 
қабылдайтынболсаңыз, назар аудару мөлшері 5 ± 2 элементтерден тұрады. 
Мысалы, 
хатшы-референт 
үшінкәсіпқойқызметтіңтиімділігінқамтамасызететінбухгалтердіңкәсіптікма
ңыздықасиеттері 
- 
тұрақтылық, 
тарату 
және 
шоғырланудыңдамуыныңжоғарыдеңгейі. Дизайнер үшін, шаштараз, 
модельерүшін маңыздыкәсібиқасиеттер: дамығанқиял, жақсы есте 
сақтауқабілеті, түстердіңкеңауқымынжәнеолардыңреңктерінқабылдау мен 
айыра 
білу 
қабілетіболыптабылады. 
Қоғамдық 
тағамдандыру 

жұмысшыларыныңназарынарттыруүшінобъектілердіоқшауланғантоптарға
ресімдеуқажет. Бұл салада зейінсіздік жәнеұмытшақтықкешірілмейді. 
Өзін-өзітексеруүшінсұрақтарментапсырмалар 
1. Қоғамдық 
тамақтану, 
саудасаласындажұмысшыларға 
назардыңқандайқасиеттерібейім? 
2. 1-ден 
20-
ғадейінгісандардыжазуғатырысыңызжәнебіруақыттақарсыбағытта 
қаттыдауыстаңыз. Нәтиженіталдаңыз. 
3. Жұппен жұмыс істеу. Сұрақтардыдауыстапоқыңыз. 
4. Келесі сөздердіңқайсысында«д»әрпікездеседі: «портной», «подвал», 
«запал», «антракт» 
5. «рот», «кот», «мот», «год», «крот» сөздердіңтізімінде , екіншісөз - «кот»; 
Дұрыс па? 
Тұлғажәнеқызмет. 
Осығандейінайтыпкеле жатқан , үрдістердіңбарлығыөз бетімен 
өмірсүрмейді, 
оныңбарлығынтұлғаестесақтайды, 
ойлайдыжәнеқабылдайды.Осынемесебасқаақпараттыестесақтаунемесеұмыт
ужекебасәсеріненқалыптасады. Жеке сипаттамалары адамдардыңбір-бірін 
қабылдауына, олардыңмінез-құлқына, өзарақарым-қатынасына жәнебасқа 
адамдармен байланысқанына әсеретеді. 
Тұлғадегенне? 
Бастапқыда, 
латын 
сөзі«persona»-«маска», 
«бетперде»екенінбілдірді. 
Көнезамандағы 
театрда 
актер 
бейнеленген 
кейіпкердіңсипатынайқынкөрсетуүшін масканы киген. Ежелгі Римде «кісі» 
деген сөз«заңалдындағыбет» екенін білідірді, біраққұл кісі боп 
қарастырылмады, яғни, жекетұлға болып танылмады. Орыс тілінде «жеке 
тұлға»дегенсөзұзақуақытбойықорлаудыбілдірді. Бүгінбізбұлсөздікүнделікті 
қарым-қатынастакеңіненқолданамыз, бірақмәнітуралыойланбаймыз. 
Мысалға, 
адамғасипаттамабергенкезде, 
ол 
туралы
тұлғаретінденемесежекебасыретінде 
айтады. 
Психологияда 
бұлұғымдарәртүрлі. Олардытолығыраққарастырайық. 
Жеке тұлға дегеніміз жеке физикалық, физиологиялық, 
психологиялықжәнеәлеуметтіксапалары мен қасиеттерібарнақтыадам. 
Бұлсапаларменқасиеттероныңкүнделіктіөмірдежасағанәрекеттерімен 
оныңмінез-құлқының ерекшеліктерін анықтайды. Бір қарағанда, 
жаңадантуылғаннәрестелер бір-біріне ұқсас, бірақбұлтекбіріншікөзқараста. 
Тұлға 
- 
бұлқарым-қатынаста, 
бірлескенқызметтеқалыптасатынжәнедербесқызметүшінқажеттіәлеуметтікқ
асиеттердіиеленетін, 
сонымен 
бірге,қоғамдыққатынастар 
Адам қызметі - бұлкүрделіқұбылыс. Оладамойыныңтереңдігін, 
оныңтәжірибесініңкүші, қиял, қабілет, мінез-құлықерекшеліктерінкөрсетеді. 
Қызмет - бұлсаналымақсатқажетугебағытталғанадамның іс -әрекеті. 

Шынмәнінде, олардыңәрқайсысыжеке-дара. Бірақтұлға емес! Тұлға боп 
тумайды, бірақолболады. Адамның тұлғасы тұрақты емес: ол 
үнемідамуменқалыптасуүдерісінде болады. Адамныңқажеттісипаттамасы - 
оныңқызметі. Адамды тұлға ретіндетек қанапсихологияғана емес, 
философия, педагогика, әлеуметтану және басқадабірқатарғылымдар 
зерттейді. 
Психологтар 
бұлтұжырымдаманыбасқашатүсіндіреді. 
Анықтамалардыңалуантүріобъектініңкүрделілігінебайланысты. 
Адам 
еріксіз 
түрдеәрекететпейді, 
оныңқызметімұқтаждықтарынабайланысты.
Біз 
адамныңмүдделері, 
бағыттары, 
қажеттіліктеріменмотивациясытуралыбірнешеретайттық. Еске түсіріңіз, 
назарқабылдаудыңтаңдаптығынбізадамныңқажеттіліктерімен, 
мүдделерімен 
байланыстырдық; 
ақыл-ой, 
көңіл-
күйменестесақтаудыескереотырып, бағыттуралысөйледік.
Бағыттанушылық 
- 
тұлғаныңқоршағанайналасынақатыстытаңдаулы 
көзқарасынанықтайтынқозғаусалу жүйесі. 
Тұлғабағыттанушылық негізінде әрекеттің негізгі 
көзіболыптабылатын мұқтаждықтаржатыр. 
Мұқтаждық - адамныңденесініңөмірінжәнеоныңжекебасының 
дамуын қамтамасыз ету үшінқажетнәрсегедегенқажеттілік пен тәжірибе. 
Жаңадантуындайтынмұқтаждарадамғаолардықанағаттандыру жолдарын 
іздестіруге 
мәжбүрлейді, 
яғни 
адам 
қызметініңішкіқозғаушыболыптабылатын - мотивтер. 
1954 жылы американдықпсихолог А. Х. Маслоу адам 
қажеттіліктерініңкелесіжіктелуінұсынды: 
1) физиологиялыққажеттіліктер - аштық, шөлдеужәнет.б .; 
2) қауіпсіздікқажеттілігі 
- 
қорғаныстысезіну, 
қорқыныштан, 
агрессияданарылуға; 
3) қауымдастыққатиесіліжәнесүйіспеншіліккедеген 
қажеттілік, 
адамдарғажақынболуқажеттілігі, олардықабылдауы;
4) құрметтеуқажеттілігі - мақұлдау, тану, сенімділік, табысқажету; 
5) танымдыққажеттіліктер - білу,түсіну, зерттеу;
6) эстетикалыққажеттіліктер - үйлесім, тәртіп, сұлулық;
7) өзiн-өзi 
жүзегеасыруқажеттiлiгi 
- 
олардыңмақсаттарын, 
мүмкiндiктерiн iскеасыру, өзiнiңжекебасындамыту. 
Мұқтаждықтармүдделердіңнегізіндежатыр. 
Адамбелгілібірқажеттіліктіқанағаттандыратынтақырыптарменқұбылыстар
ғақызығушылықтанытады. Қызығушылықбелгілібілімгедегенқажеттілігін - 
«білімгедегеншөлді»білдіреді. 
Адамныңбейімділігі 
- 
белгілі 
бір 
қызметке, 
белсенділіккедегеншөлдіқандыруғадегенұмтылыс. 
Мысалы, 
адамспорттыжақсыкөреді, 
сүйіктікомандағақолдаукөрсетеді, 
спорттықжурналдар 
мен 
газеттерді 
оқиды, 
бірақспортпеншұғылдануғатырыспайды, тіптітаңертеңдедене жаттығуын 

жасамайды. 
Басқашаайтқанда, 
олқызығушылыққаие, 
бірақешқандайбейімділік жоқ. 
Осылайша, 
қызығушылықтарменбейімділіктертұлғаныңбелгілі 
бір 
бағыттаұмтылу 
жағынансипаттайды, 
жәнеолкөбінесе 
айналысуғатырысатынқызметтіңжағынан да сипатталады. 
Өзін-өзітексеруүшінсұрақтарментапсырмалар 
1. Сіздіңкәсібиқызметіңіздісипаттаңыз.
2. Сіз қандайқажеттіліктердібілесіз?
3. «Жеке бас» және «тұлға»ұғымдарынсалыстырыңыз. 
4. Тұжырымдаманыңмәнінашыңыз: Тұлғаның«бағыты», «қажеттілігі», 
«қызығушылығы»және«бейімділігі». 
Сезім жәнеерік 
Адамды 
сипаттағанда, 
біз 
жиі 
оныңэмоциясына, 
эмоционалдықәсергеназараударамыз. 
Себебі 
ұқсасоқиғалар 
кейбір 
адамдарды 
мүлдемалаңдатпайды, 
басқалардыаздапалаңдатады, 
алүшіншілердіқаттыалаңдатады. 
Біздіңөмірімізалаңдаусызмүмкінемес.Адамның 
кездесетін 
барлықнәрселеріондаәртүрлі 
сезімдер 
мен 
қатынастарынтуғызады.Біздіңсезімәлемібайжәнеәртүрлі.Бір 
нәрсебіздіқуантады, екіншісін біз жек көреміз. Кейбір адамдардыбіз 
жақсыкөреміз, кейбіреуін жек көреміз, үшіншілерге бізге бәрібір.Кейбір 
әрекеттердібізмақтантұтамыз, 
алкейбіреулербізде 
ұятсезімінтудырады.Адамныңкәсібиқызметіэмоцияларсыз болу мүмкінемес 
және ол эмоционалды бояулы болады.Жұмыс жасағанда, адам 
өзжұмысынажәнеоныңжағдайынасезімменэмоциятүріндеқатынасынбілдіре
ді. 
«Сезім» 
және«эмоциялар»сөздерісинонимдерретіндежиіқолданылады, 
бірақбұлұғымдарбір-бірінен 
ерекшеленеді.Эмоциялардан 
сезімніңмаңыздыайырмашылығымынада: 
сезімдерсалыстырмалытұрақтылықпенқалыптылықболыптабылады , ал 
эмоциялар белгілі бір жағдайғажауапретіндепайдаболады.Эмоциялар - 
бұлсезімніңтікелей, 
уақытшатәжірибесі.Мысалы, 
спортқадегенсүйіспеншіліктіқарастырайық.Бұлжағдайда, 
эмоцияларкөрермендердің 
көңіліненшығып, 
спортшылардыңжоғары 
деңгейлерінеқайранқалады.Осындай 
сезім 
(спортқадегенсүйіспеншіліксезімі) 
нәзіктікэмоциялар, 
жаманойынғанаразылықнемесеәділетсіз пікір білдіру түріндеболуымүмкін. 
Эмоциялар мен сезім 

Орыс тіліне аударғанда«эмоция»дегенсөз«эмоциялықкөңіл-күй, 
ақыл-ойқозғалысын»білдіреді. 
Эмоция 
- 
адамныңайналасындағышындыққажәнеөзінеқатыстыкөзқарастарындакөрі
ністабатын құбылыстар. 
Эмоцияларғасубъективтіліктән. 
Оларқұбылыстардыңмәнінтереңдетеді, 
ойлаудыынталандырады.Эмоциясыз, 
адамныңақыл-ойытүссізболады: 
олоныәртүрлісубъективтіктондарда - оңнемесетерістүрінетүсіреді. 
1– сызба 
Эмоциялардыңжіктелуі: 
Ғылымда 
эмоциялардыңәртүрліжіктемелері 
бар.Еңжиікездесетіні, 
ол 
адамныңқызметінеқандайәсертигізетінебайланыстыбөлінгенжіктеме.Тұрақ
тылыққа, 
белсенділіккежәнекүшкебайланыстыэмоциялартүрлеріменерекшеленеді: 
көңіл-күй, әсер, құмарлық. 
Көңіл-күй 
- 
ұзаққасозылғанэмоционалдыжағдай, 
олнашаркөрінгеноңнемесетерісэмоцияларменбайланысты, 
адамныңбасқадатәжірибелерін, ойларыменәрекеттерінбейнелейді.Көңіл-
күйадамныңмінез-құлқынаәсеретеді; 
әрекеткежәнеоныңнәтижесінеәсеретеді.Белсенділік 
пен 
тыныштықбарадамжақсыжәнежемістіжұмысістейтіндігібелгілі.Жағымсызк
өңіл-күйадамныңқарым-қатынасжасауына 
кедергі 
келтіреді, 
ол 
әлемгеқараңғылықпенқарайды, олбәрінеашуланғанжәнеренжіген: ауа-
райыжәне байқамайитерген адамға, көңілдікүлкігеашумен қарайды. Адам 
көңіл-күйінбақылаудыүйренуіөтемаңызды, 
әсіресе, 
адамдарарасындағықарым-
қатынаста.Қоғамдықтамақтануқызметкерлерініңқызметіндекөңіл-
күймаңыздырөлатқарады, 
өйткенікөптегенадамдарменжұмысістеукезіндеэмоциялықбұзылуларүшінж
иітуындайтын 
алғышарттарпайдаболады.Кейде 
көңіл-
күйдіжақсартуүшінбелсенділіккеауысужеткілікті, , жағымдыжәнеқызықты 
іс-әрекеттер 
онышабыттандырады.Көңілгеқаттыәсерету,сүйіктітелешоуыңыздыкөру, 
музыкатыңдау, қызықтыкітаптыоқуарқылықамтамасызетіледі.Күлкітуралы 
Стеникалық- 
қаттыжәнеәлдендірілген; 
олар 
іс-
әрекеттердібелсендіріп, 
өзпікір
ін
айту
ды
тудырады. 
Олар- қуанышпенашу. 
Астеникалық-пассивті; 
олар белсенділікті 
тежейді. Олар 
қаттылықтытудырадыжән
емақсаттарғажетугекедер
гікелтіреді.

ұмытпаңыз, 
өйткенікөңілді, 
оңкөңіл-
күйсіздіуақытшақиындықтарменқайғы-
қасіреттенаманалыпқалуғакөмектеседі.Әсерету 
- 
күшті, 
қысқамерзімдіэмоционалдыжағдай. Бұлдауыл, борансекілді біртекті, 
күрттуындайдыжәнеосысәттеадамөзіне-өзібақылауды 
жоғалтады, 
бәріалаңдаушылыққа беріледі. 
Аффектегі 
адам 
басын 
жоғалтадыжәнежағдайдыескерместенжәнеталдаудыжасамайактілердіжаса
йды.Мысалға, ашуланғандаолқолынатүскензатты тастап, оны бұзып, 
үстелгеұрыптастайалады.Аффект 
адамныңіс-әрекетінің 
дұрысұйымдастырылуынтөмендетедіжәнеоныңқызметінетерісәсеретеді.Дег
енмен, аффекттің толық бақыланбайтынытуралыойлауқателікеді, өйткені, 
егерқаласаңыз, 
аффективтіауруды«өшіруге»жәнеөзіңіздібақылаудыжоғалтпауғаүйренесіз.
Мұныістеуүшінжұмысқа, 
оқуға, 
хоббигебарунемесебасқаәрекеткеауысужеткілікті.Еңқарапайымнұсқада, 
эмоционалдыбұзылудыңалдыналуүшін, сізжауапбермесбұрын, онғадейін 
санаңыз. 
Құмарлық 
- 
мұқтаждықтықанағаттандыруғажәнеұзақуақытбойыадамдықызықтыруғаба
ғытталған жарқын, күштіэмоционалдықкүй.Құмарлықадамдытұтынады, 
оныңойларынжазады, 
жәнеқұмарлықтыңобъектісінеқатысыжоқбасқанәрсеқайталама 
болып 
көрінеді, 
мәнінбермейді, 
ұмытыпкетедіжәнеұмытылады.Мысалға, 
ғалымдарөзжұмысынақаттыынталы, 
сыртқыкелбетіне 
мәнбермейді, 
ұйқыныжәнетамақтыұмытыпкетеді. 
Құмарлықтыңмаңыздысипатыоныңеріктісаламенбайланысы.Оны
ңқуаты мен күшібар болса , ол белсенділікті тудырады. Сонымен 
бірге,құмарлықтыңбағытыөтемаңызды.Бағытбойыншажағымдыжәнежағым
сыз болуы мүмкін. Музыка, спорт, ғылымғадегенықыласоң. Егер 
құмарлықтыңадамгершіліккесотталуы 
(құмаройындарға, 
есірткіге, 
алкогольдікішімдіктерге) лайықболса, ондабұлжағымсызқұмарлық.Теріс 
құмарлықтыңәсеріненадамморальдықжағынаннашарлайды. 
Қоғамдықтамақтандырусекторыныңқызметкерлерікелушілерменқ
ақтығыскезіндепайдаболатынтерісэмоцияларданауытқудыүйренуөтемаңыз
ды, өйткенітерісэмоцияларшаршаументиімділіктіңтөмендеуінеәкеледі. 
Еріндердіңбұрыштарытөмендетілсе, 
ерніқысылады 
- 
реніштіңсенімдібелгісі.Қорқыныш- қарашықтыңкеңеюнен, діріллдеуден, 
жүзініңқуқылдығынан түсінеміз. Зеріккен кездеадам шаршайды, 
ештеңеістемейді, көзіжылтылдамайды, жиіесінейді. 
Адамныңосы немесе басқа
эмоционалдықжағдайдыбастанкешіріпжатқанын оныңбетәлпетінен 
(бетбұлшықетініңқозғалысы) жәнепантомимадан 
(денебұлшықеттерініңқозғалысы) біле 
аламыз Адамныңэмоционалдықкүйіоныңбетіндекөрінеді өйткені 

Қуанышты тұлғакөздіңшағылысымен, тұлғаныңқызаруы кезінде 
көрінеді, 
бізкөбінесеқуаныштыармандардыңорындалуыменбайланыстырамыз. 
Қозғалыстыңайқындықабілетімаңыздыкоммуникативтірөлатқарады, 
адамдарарасындағықарым-қатынасқакөмектеседі, эмоционалдық байланыс 
жасайды. 
Әдетте, 
адамныңэмоциялықреакциясы, 
оныңкүйібелгіліфизиологиялықреакцияларменбіргежүреді: 
қанқысымы, 
импульстікжәнетынысалужылдамдығыныңөзгеруі т.б. 
Ежелгі 
заманнан 
бері 
адамзат 
ағзада белегілі бір
физиологиялықпроцесстерменөтірік 
ашылады 
деп
қорқыныштанарасындағыбайланысорнатқан. 
Мысалы, 
Ежелгі 
Қытайдақылмысжасағанкүдіктіжауапалубарысындакүрішұнын 
жеуге 
мәжбүрболды.Егер 
адам 
оны 
жұтыпалмаса, 
ондаолкінәлідептанылды.Мұндайреакцияжалған 
нұсқауларболғанжағдайдаадамныңсілекейініңтөмендеуінеалыпкеледіжәне
бұлжұтылуүдерісінқиынырақетеді. 
Қайғылыфизиологиялықкөріністердіңтәнбелгісіеріктіқозғалыстың
бұлшықетінепарализаторлықәсер 
етуі 
болып 
табылады.Адамныңшаршаусезімімен 
баяу 
қозғалыстарбайқалады. 
Көздерүлкенкөрінеді. 
Адамүнеміқалтыраужәнесуықты 
сезінеді, 
өйткенібұлшықеттердемалып, қантамырларысығылады және тіндер 
қансырайды.Қайғылыадамсырттағыбелгілерменбірденерекшеленуімүмкін: 
баяу, 
қолдарқисық, 
дауысәлсізжәнедыбыссыз. 
Жалпы 
алғанда, 
қайғыадамдыкәріетіп көрсетеді жәнеоныңкөрінісіннашарлатады. 
Қуаныштақанағымытерігеұласады, 
адамжарқырайды, 
жүзіжылыболады. Адам ишаралайды, күледі, әнайтады, жақсыкөңіл-күйде 
болады. Қуанышсіздіжасетеді, адамды әдеміжәнекөңілдіетеді. 
Теріс эмоцияларсыз өмірді елестетумүмкінемес. Позитивті 
эмоциялар теріс эмоциялармен белгілі бір комбинацияда болған зиянды 
емес, 
керісінше 
ағзаға 
пайдалы 
екендігі 
туралы 
пікір 
бар.Жануарларғаарналғанэксперименттеросыпікірдірастады. 
Эмоцияларды білдіру формалары әдептілік ережелеріне байланысты 
қабылданады.Ресейде, мысалы, қоғамдықорындардақатты күлу және 
айналадағыадамдардыөз көңіл-
күйініңкөрінісіненазараудартуәдептілікемес.Африканыңкейбіржерлерінде
күлкікөңілкөтерубелгісіемес, 
алайдатаңқаларлықжәнешатасқандықтыңкөрсеткіші. 
Ғалымдард
ың пайымдауынша
эмоциялар дегеніміз - 
ақпараттыңжетіспеушілігін, адамныңмінез-
құлқынұйымдастыруғажәнемақсатқажетугеқажеттіақпараттыңорнынтолты
ратынарнайымеханизм.Ақпараттыңжетіспеушілігіжағдайындатерісэмоция
лар пайда болады. Мысалы, 
қорқынышэмоциясы
өзіңді
қорғауғақажеттіақпараттыңжетіспеушілігімендам
иды.Қолдабарақпаратжеткіліктіболғандаоңэмоцияларпайдаболады.

Эмоциялардыңкөрінісіадамныңтемпераментіне, 
тәрбиесінежәнеәдеттерінебайланысты. 
Кейдеадамүшінәдеттегідейэмоциялар 
өзбетіндегікөрінісінеөзімшілтаңбасалады: 
олар 
таңқалған, көңілді, 
уйымшыл. 
Адам 
өзініңқажеттіліктерінқанағаттандыруданэмоционалдықжағдайдыбастанке
шіреді.Адамныңсезімініңнегізіндематериалдықжәнекүрделіқажеттілік 
- 
рухани, 
ерекшетәжірибе 
тудыратын 
- 
жоғарысезімсалынған.Сезімдердіңмынадайтүрлерібар: өнегелі, зияткерлік, 
эстетикалық. 
Өнегелі 
(моральдық) 
сезімдерадамныңжәнебасқаадамдардыңәрекеттері 
мен 
іс-
әрекеттерінөнегелінормалар мен ережелерге (жақсы, әділдік, міндет) 
сәйкесморальдықбағалауғанегізделген. 
Зияткерлік 
сезімдер 
таным 
мен 
шығармашылықпроцесіменжүреді. 
Таңқалу, 
әуесқойлық, 
ашылымдардыңқуанышы, 
күмәндік- 
оныңбарлығызияткерлік 
жәнеэмоционалдықөзарабайланысқаны туралыайтады. 
Архимедтіңөміріненшыққанжарқыноқулықүлгісі«Эврика»дауыста
п көшеге ваннадан шығыпкеткен, шығармашылықжәнеғылыми-
зерттеужұмыстарыныңэмоционалдыжағдайынбейнелейді. 
Эстетикалықсезім 
адамныңтабиғатқа, 
өнерге, 
адамдардыңөмірінесұлулыққадегенэмоционалдыққатынасы. 
Оларжекетұлғаныбайытады, оны жеке тұлғаретіндекөрсетеді.Өнегелі, 
зияткерлік жәнеэстетикалықсезімдерадамныңәрекеттерді жәнеқарым-
қатынастардыбасынанөткергенкезде болады. 
Өзін-өзітексеруүшінсұрақтарментапсырмалар 
1. «Эмоция» дегеніміз не? Эмоциялар мен сезімдердіңарасындақандай 
айырмашылықбар? 
2. Сен қандайэмоциялардыбілесің? 
3. Адамныңэмоционалдықреакциясыәрқашанәсергесәйкескелеме? 
Сәйкестікнемесесәйкессіздіктердің 
себептерін 
түсіндіріңіз. 
Жауабыңыздыкәсібиқызметіңіздіңсаласынанмысалдарменсуреттеңі
з. 
4. Адамныңөміріндеэмоцияныңмәніқандай? 
5. Эмоциялықреакциялардыңфизиологиялықкөрініспенбайланысынм
ысалдарменкөрсетіңіз. 
6. Сезімдердіңтүрлері (Өнегелі, зияткерлік жәнеэстетикалықсезімдер) 
болашақмамандығыменбайланыстыболуымүмкінекенінанықтаңыз. 
Ерік
Өзіңіздің сезіміңізді, әрекеттеріңіздікөбінесееріккебайланысты. 
Ерік 
- 
мақсаттыәрекеттерменіс-
әрекеттердіорындаукезіндеішкіжәнесыртқықиындықтардыеңсеруқабілетінб
ілдіретін және адамныңәрекетінсаналы түрдереттеуінбілдіреді. Демек, ерік 
і
і
і і 

Біз «мінезі бар», «мінезі жоқ» деген сөздердіестігенде, білетін де 
болукерекпіз, 
олар 
адамныңмінез-
құлқыныңеріктіқасиеттерінбілдірудәрежесінеерекшеназараударады.Қоғам
дықтамақтанусаласындағықызметкерлер 
үшін 
ерік 
маңызыдысапаболыптабылады. 
Еріктің 
көмегініңарқасында 
олар 
өздерініңмінез-құлқын бақылауғабелсендіқатысады.Ерік-жігердіңміндеті - 
мінез-құлықтыбасқару, біздіңқызметіміздісаналытүрдеөзін-өзіреттеу.Ерікті 
әрекеттеролардыңкүрделілігінен 
ерекшеленеді. 
Егер 
адам 
мақсаттыанықкөріп, 
іс-әрекеткетікелейбаратынболса, 
ондаоларқарапайымқасақанаәрекеттуралыайтады.Бірақөмірдебізкөбінесем
отивацияментікелейәрекетарасындағықосымшабайланыстардыңбұзылған
жағдайларынкездестіреміз. 
Мысалы, 
білім 
күрделіеріктішараретіндеқарастырылуымүмкін. 
Ерікті процестіңнегізгікезеңдері: 
1) мотивацияныңпайдаболуынемесемақсаттыбелгілеу; 
2) пікірталас 
кезеңінемесемотивтердіңкүресі 
(мақсатқажетуүшінқұралдарды жәнеәдістердітаңдау); 
3) шешім қабылдау (іс-әрекеттердімақсатқасәйкестаңдау); 
4) шешімді іске асыру. 
Адам 
шешімді 
қабылдайотырып, 
ерік-
жігердіңбатылдыққасиетінкөрстеді. Батыл адамдар тез арада шешім 
қабылдайды, 
себебікез 
келгенауытқушылықнемесешешілмегеншешім 
сәтсізшешімгеәкелуі 
мүмкіннемесеадам 
ешқандайшешімқабылдамайды.Өздеріңізбілетіндей, 
өмірдесозылуғаболмайтын, осылайша, 
мақсаттарайқын, 
шешімқабылданды, 
қаражаттаңдалыпалынды, 
мұндаеңқиыннәрсебасталды 
- 
қабылданғаншешімдердіорындау. 
жағдайлартуындайды, 
бірақшешімдібатылдықпеншапшаңдықпеншатастырмаумаңызды.Онсыз іс-
қимыләрекетіболмайдыжәне барлықбұрынғы тырысқаны мен ойлар 
бос.Өйткенікейдебізтамашашешімдерқабылдаймыз, 
оларғақолжеткізудіңдұрыс, 
сенімдіәдістерінтаңдаймыз, 
бірақбізоныешқашанаяқтамаймыз.Бұлжағдайдабіздеерік-жігердің, 
табандылықтыңжоқтығытуралыайтылады. 
Бұғанмысалретінде 
XIX 
ғасырдағыорысәдебиетіндежасалған, 
ерекшешешімқабылдайтын, 
бірақөзбастамаларынаяғынадейінжеткізбейтін«қосымша адам» болып 
табылатын 
ерекше 
сурет 
болуы 
мүмкін.Ерік 
белсенді 
іс-
қимылдарменәркеттердеғанаемес, 
өзінұстауқабілетінде, 
өзін-
өзібақылаудажәнешыдамдылықтаашылады.Адамныңнегізгіеріктілікқасиет
тері: мақсатқаұмтылыс, өзін-өзібақылау, тәуелсіздік, табандылық, 
табандылық, 
күш, 
бастамашылық, 
еңбекқорлық.Мақсаттылық 
- 
адамныңөзіс-әрекеттерінмақсаттарғабағынуқабілеті. 
Мақсатыбарадамдарөздерініңжекемақсаттарынайқынкөріп, 
азғыруүшіналмаспайды.Өзін-өзібасқару 
- 
бұладамдарғаөзойларын, 
сезімдерін, 
әрекеттерінжәне 
іс-қимылдарын 
басқаруғакөмектесетінсапалықасиет. 
Өзін-
өзімениеленгенадамдартеңдестірілгенжәнедәйекті. 
Олардаүзінділербаржәнеоларжағдайларғасайкелетінжәнемән-
жайларменнегізделгенқызметдеңгейінтаңдайалады. 

Тәуелсіздік 
- 
адамныңөзмақсаттарынажетуінекедергікелтіретінтүрліфакторларғаәсеретп
еуқабілеті. 
Тәуелсізадамдарөзкөзқарастарыменнанымдарынегізіндежұмысістейдіжәне
басқалардыңкеңестеріменұсыныстарынсынибағалайды. 
Дегенмен, 
терістұжырымдама 
(біреугеқарсыкейінгеқалдыруғанегізсізқалау) 
тәуелсіздікретіндеқатебағаланады. 
Негативизмадамныңкүшіемес, 
әлсіздікбелгісіекенінбілукерек. 
Батылдық 
- 
адамныңуақтылы, 
негізделгенжәнеқатаңшешімқабылдауғажәнеолардыжүзегеасыруға 
қабілеттілігі. 
Тұрақтылык 
- 
адамныңөзкүштерінмақсаттарғақолжеткізужолындакездесетінкедергілерм
енқиындықтарғақатыстыұзақжәнекүрделікүрестежұмылдыруымүмкінкүшті
сапа. Тұрақтыадамдарсәтсіздіккеұшырамайды. 
Жігерлілік- 
адамныңтезжәнекүшті 
физикалықжәнеруханикүштерменшұғылдануынамүмкіндікберетінкүштіса
па. 
Күштіадамдар, 
әдетте, 
өзмақсаттарынажеткендеқиындықтардыңалдындақолтүсірмейді, 
керісінше, өзәрекеттерінжақсартады. Олар әрдайымбірнәрсегеұмтылады, 
жоспарларжасайдыжәне артта қалғанададмадрғакөмектеседі 
Бастама 
- 
бұлжаңаидеяларменжоспарлардыңкөптігіменжарықтығынанегізделгенсап
а. 
Бастаманыңарқасындаадамшығармашылықпенайналысады, 
кезкелгенбизнестібастайды. 
Сондықтанбастамашыладамдаржиіөз 
идеяларымен 
адам 
басын 
қосатын,
ұсыныстарынбіріктіретінкөшбасшыболыпкеледі. 
Атқарушылық- 
қабылданғаншешімдердіңбелсенді, 
ынталыжәнежүйелітүрдеорындалуынабағытталғанадамныңкүштісапасы. 
Атқарушытұлғабастамашынемесеоғансеніптапсырылғанжұмыстытолығыме
н аяқтауғатырысады. 
Барлықеріктімінез-
құлықтарөміріменадамқызметінебайланыстықалыптасатынынатапөтукере
к. Бұладамныңжұмысынаәсеретеді. Елэкономикасыныңкүтпегенөзгерістері, 
өндірістіқайтаұйымдастыру, 
көңіл-күйдіңнашарлауы, 
шамадантыс 
жұмысжасау, 
қақтығыстаржәнебасқадажағдайларсыртқыжәнеішкіқиындықтардыжеңеал
май, 
қызметтіңтабыстыболуымүмкінеместігінкөрсетеді.Көптегенкәсіптерөздеріні
ңкөңіл-күйінөзқалауыбойыншабасқарады: 
мұғалімдер, 
дәрігерлер, 
саудақызметкерлері, қызметкөрсетусалаларыжәнеқоғамдықтамақтану. 
Өзін-өзітексерусұрақтарыментапсырмалар 
1. Болашақмамандықтыңмысалындаеріктіүдерістіңмәнінашыңыз. 
2. Сіз 
қандайеріктіқасиеттердібілесізжәнесіздіңмамандығыңыздақалайкө
рінеді? 

3. Сіз 
ерікті 
немесе 
еріксіз 
адам 
екенін 
анықтаңыз. 
Мұныістеуүшінтестсұрақтарынажауапберіңіз: «Сізерікті адамсыз 
ба?». 
Нұсқаулық. 
Сізге 
15 
сұраққажауапберугешақырамыз. 
Әрбіржауапүшін«иә» - 2 ұпай, «Менбілмеймін»дегенжауап - 1 ұпай, 
«Жоқ»дегенжауап - 0. 
1. Қажетболса, 
қаншамаолертекөрінбеседе, 
таңертеңкөпұзамайтұрааласызба? 
2. Сіз күнсайынтаңертеңжаттығужасайсыз ба? 
3. Сіз күнтәртібінсақтауғаұмтыласызба? 
4. Сыныпта 
сізге 
қандайболмасадакедергіжасағанда, 
сізкөңілаудармайкерек тапсырмаларды орындайсыз ба? 
5. Өзішіненболсада, 
кешіккенжәнебөгетжасағанадамдардыкінәраттайсызба? 
6. Біреудіңкөмегіменболсадаүй жұмысынәрқашанжасайсызба? 
7. Сіз үшінөтежағымдыеместапсырманыорындайсызба? 
8. Міндетті емес болса, қосымшаұсынылғанәдебиеттердіоқыдыңызба? 
9. Дәрігербергендәрілердіешқандайескертусізқабылдайаласызба? 
10. Қақтығысжағдайында, 
біреуменкеліспеушілік 
жағдайындаболғанда, мұныістемейқоя аласыз ба? 
11. Сіз бір нәрсеменайналысқыңызкелгенкүндерменсағаттар бар ма? 
12. Егер бірдеңежасайбастасаңыз, біраққызықтыемесекенінтүсінсеңіз, 
оныаяғынадейінжеткізесізбе? 
13. Сізде 
маңыздыістер 
болса, 
еңқызықтытеледидарбағдарламасынаннемесефильмненбастартаала
сызба? 
14. Сіз әрқашанберген уәделеріңіздісақтапжүрсіз бе? 
15. Сіз мінез-құлқыңыз, әрекеттеріңіздіүнеміталдайсызба? 
Нәтижелер. 
Ұпайларыңыздысанаңыз.Олардыңсанықаншалықтыерікті 
адам 
екеніңіздікөрсетеді. 
Егер сіз 22-ден 33 ұпайжинасаңыз, сіздіқұттықтауғаболады: 
еріктікүшібар адамсыз.Сіз ерікті адамсыз,сізге сенуге болады, сіз адамды 
қалдырмайсыз.Бірақменменсінбеңіз, 
білесіз 
бе, 
кейде 
сіздіңқаттыпозицияңызқоршағанадамдардымазасыздандырады.
Егер сіз 13-тен 21 ұпайғаиеболсаңыз, еріккүшіорташаболады. 
Егерсізбасқаша болмайды деп ойласаңыз, дұрысәрекет етесіз, 
бірақегеросыныжасауміндетемесболса, сізоныістемейсіз. 

Артық міндеттерді өзіңізге жүктемейсіз. Сіз керегінше дипломатсыз, бірақ 
әрдайым мақсатқа жету жолында бекем және төзімді емессіз.
Егер 12 және одан төмен балл жинағаң болсаңыз, онда сіздің ерік- жігеріңіз 
толықтай қанағаттанарлық емес. Өз міндеттеріңізге немқұрай қарайсыз, тек 
жеңіл және өзіңізге қызықты істерді атқарасыз
Өз өзіңізді сырттан қарап бақылап көріңіз, өз мінез-құлқыңызды, іс-
әрекеттеріңізді зерделеп көріңіз және бір нәрсені болсада өзгертуге тырысыңыз.
Мұның соншалықты қиын емес екеніне көзіңіз жетеді, тек өзіңізді мәжбүрлеу 
керек. Сіз ерік- жігері мықты адам бола алатыныңызға күмәнданбаңыз.
" 1.5^ 
Жеке тұлғаның қасиеттері 
«Жеке тұлға», «ерік-жігер», «эмоциялар», «темперамент», «қабілеттер» 
сөздері және көптеген басқада сөздер күнделікті қарым қатынас кезінде кеңінен 
қолданылады, бірақ біз ол сөздердің не мағына беретінін ойламаймыз. Психолог 
Э. Фроммның ойынша (1900 —1980), жеке тұлға темперамент, мінез құлық, 
қабылеттерден және эмоционалды- ерік жігер сферасынан тұрады. 
Темперамент 
Ежелгі дәуір ғалымдарын адамдардың бірдей және сол тәріздес 
құбылыстармен өзара қарым-қатынас жасағанда өздерін бірдей ұстамайтындары
қызықтырған. Конақ үй, бар, кафе келушілерін бақылай отырып, өзін-өзі ұстау, 
іс-қимыл, қозғалыстарынан өзгешіліктер байқауға болады. Біреу ас мәзірін 
асықпай қарайды, одан келіп асқа тапсырыс алуын асықпай күтеді. Ал басқа бір 
келуші, керісінше, шыдамсыздық танытып, даяшының келуін күту кезінде 
үстелдің бетін саусақтарымен ұрады, ал өзінің қозғалысы шапшаң және 
қапылыста болады. Мұндай өзін- өзі ұстаудағы өзгешеліктерді қалай түсіндіруге 
болады? Темпераментпен. 
«Темперамент» мағынасы латын тілінің 

жүктеу/скачать 1,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: