Гендерлік зерттеудің антологиясы мен методологиясы
жүктеу/скачать 0,89 Mb.
|
| 11. Дәріс
Ұрпақ тәрбиесі - мәңгілік мәселе. Жақсы дәстүр атадан балаға ұласып, жалғасын тауып отырады. Арада талай заман өткеннен кейін, Өэлүн-үжин (Шыңғыс қағанның шешесі) «Алун әжейдің бес ұлы сияқты» (76-бап) деп жоғарыдағы оқиғаны тәмсіл қып, балаларын бірлікке шақырады. Алун әжей айтқан бірлік туралы сөзі шығарманың онан кейінгі 23-37-баптарында бөлінгенді бөрі жеп, бірліктің түбі тірлік екені тіпті нақтылана түседі. Асыл әженің бала тәрбиелеудегі осы бір тапқырлығы тіпті әлемді шарлап кетті. Жақсы, озық үлгінің жатқа да, жақынға да жаттығы болмайтынын осыдан байқауға болады. Ұрпақ тәрбиесімен қатар бас бірлігі мемлекет құруда да аса маңызды екені ендігі кезекте бірінші орынға қойылады. Бірлігің болса, бүтін елге билік жүргізесің деген сана 39-бапта Алун әжейдің бес ұлы бірігіп ұранқайдың бір ауылын бағындыруы арқылы беріледі. Сөйтіп, аз болса да буриат, баяд, ұранқай, боржичин аталылардың бірігіп жатуы болашақта құрылар ұлы мемлекеттің негізі Алун гуадай ақылы асқан әйелдің Боданшардан, аяғни Шыңғыстың 13-түп атасынан басталған деп көруге болатын сынды. Демек, ел болу да атадан балаға ұласқан ізгілік арман екенін көреміз. «Моңғолдың құпия шежіресіндегі» Шыңғыс қағанның шешесі Олхуноуд қызы Өэлүн Томиристей тегеуірінді, Абақтай адал, Қызайдай қасиетті, Айғанымдай ақылды, Зередей зерделі, Ұлжандай ұлағатты, Қызжібектей қырмызы, Баяндай арлы, атына заты сай, қажыр-қайраты, парасатты-пайымды күллі көшпенділер анасының жиынтық бейнесі. Олай дейтініміз, Есүгей батыр қайтыс болғаннан кейін оның жинап-құрастырған елі жан-жаққа бытырап, кеткенде «Өэлүн үжин ту ұстап аттанып, тастап көшкен ауылдың кейбірін қайтарып әкеледі» (73-бапта). Өэлүн ананың бұл ісі елі мен жері үшін ерлермен бірдей ту көтеріп, найза ұстап, атқа қонған, туған жұртының туын жықпау үшін жан-тәнін аямай жұмсаған рулы елге бас болған, рулы ел сол аналардың атымен аталған Абақ, Қызай сынды аналарымызды еске түсіреді. Сондай-ақ Шыңғыс қаған ел, жер, дүние-мүлік дәулетін бөліскенде, әйелдерді де қалыс қалдырмай «және әйел жұрағаттарға ырзығын берейін» дейді. Демек, әйелдер сол кезеңде аса жоғары құрметке ие болған. «Үйірі басқаны ноқта қосады, атасы басқаны неке қосады» деген қазақ ұзатылған қызына төркін жұртының туын биік ұстап жүруін, ердің жақсысы нағашысынан екенін ескертіп, неше қайырып құлағына құйып, барған жеріне балдай батып, судай сіңуін тапсырады. Сонда ғана атасы басқаның арасында жақсы сыйластық, қарым-қатынас дәнекері болады. Бұл тұрғыдан келгенде қыз бала ел мен елдің арасын жалғастыратын елшілік міндетін де атқарады. Зерттеушілердің кейбіреулері Қазақ хандығы заңдарының түп төркіні Шыңғыс ханның «жасақ» заңынан алынған деген пікір айтса, енді біреулері бұл заңдар мүлдем дербес заңдар дейді. Дегенмен «Жеті жарғыда» даланың «қанға – қан, жанға – жан» ережесі сақталғанымен, мұсылмандық ұстындардың да енгенін айта кету керек. Бұл заңда, мысалы, бір еркектің орнына екі әйел куәлікке жүреді, сондай-ақ біреудің әйелін зорлау, алып қашып кету отбасы мен бүкіл рудың намысына тиетін ауыр қылмыс деп есептеледі. Мұндай қылмыстарға айыптылар өлім жазасына тартылуға тиіс болған. Алайда оны төлем (айып) төлеумен ауыстыруға да болатын. Жалпы алғанда, қазақтың дәстүрлі отбасылық мәдениетінде исламдық элементтер айқын болғанымен, бірақ шешуші, әрі басым факторға жеті аталық үрдіс жатады. Бұл жағынан алғанда қазақы отбасылық мәдениеттің тек жалпы мұсылмандық мәдениеттен ғана емес, сонымен қатар өзіне жақын көршілес өзбек, түркімен, парсы жұрттарынан айырмашылығы көп болды. Себебі, аталған этностарда кузендік некеге тыйым салынбаған. Жеті аталық үрдіс – қазақтардың неке және отбасылық қатынастарының құрылымының өзегін алып жатыр. Бүкіл әдет-ғұрып құқығының неке және отбасы саласын реттеуге бағытталған нормалары мен институттарының негізгі және басты ұстыны жеті атаға дейін қыз алыспау деп аталады. Яғни жақын туыстар арасында қана араластыруға (инцестке) жол бермеу неке және отбасы қатынасын реттеуге арналған әдет-ғұрып құқығының басты мақсаты және мәні еді. Өзге институттар мен нормалар (қалың мал, көп әйел алу, әмеңгерлік және т.б.) осы ұстынның аумағында және бақылауында іске асты, оның ықпалынан шықпауға, талабын мойындауға мәжбүр және міндетті болды. Қазақтың осы байырғы шежірелік дәстүрі бойынша жеті ұрпақ бір ата, ал он үш ата бір ру деп есептелді. Қазақ арасында некенің негізгі формасы дара неке (моногамия) болды, ал көп әйел алушылық (әдетте бұл шариатқа сәйкес төртеумен шектелді) – полигамия бай-шонжарлар арасында ғана орын алды. Некеге қатысты негізгі салттың бірі – «қалың мал». Оның мөлшері құдаласушылардың орын-мәртебе, дәулеті мен әл-ауқат күйіне қарай әркелкі болды. Күйеу жақ қалыңмалдан тыс қыздың әке-шешесіне «ілу», «сүтақы», «қоймал» беретін болды. Қалың беріп үйленуге шамасы жетпеген кедейлерге ағайын-туғандары мен руластары көмектескен. Қазақтардың дәстүрлі неке салтында ажырасу «сұмдық іс» деп есептелді, ал егер әйелі күйеуінің көзіне шөп салып, ажырасудың «талақ» деп аталатын бұл себебі тіпті масқара болатын. Сондықтан қазақ арасында некеден ажырасу өте сирек болатын. Кез келген ұлттық мәдениеттің дамуында салт-дәстүр мен мәдени мұра өте маңызды орын алады. «Этностық мәдениет» пен «дәстүрлі мәдениет» ұғымдарының бір-біріне жақындығы мына себептерге байланысты болуы мүмкін: халықтың салт-дәстүрлері ұлттың этностық сипаттамасын құрайды; салт-дәстүрлер ұлттық ерекшеліктің маңызды элементі болып табылады; дәстүрлер ұлттық мәдениеттің құрамдас бөлігі. Дәстүр (латынша tradition – жалғастыру) – тарихи қалыптасқан қоғам үшін пайдалы ұрпақтан ұрпаққа беріліп және белгілі уақыт аралығында сақталып отыратын адамзат тәжірибесінің жалғастығы мен жиынтығы, мәдени мұрасы - әдет-ғұрыптар, ырымдар, жүріс-тұрыс қалыптары мен тәртіптері, үрдістер, жөн-жоралғылар, мейрамдар мен салтанаттар және т.б. Адам қажеттілігін өтейтін барлық құндылықтар – материалдық, әлеуметтік және рухани құндылықтар – дәстүрді құраса, мұра – бұл уақыт ағымында өзгермейтін өткенге қатысты рухани мәдени материал және ұрпақтардың рухани дамуының іргетасы болып табылады. Дәстүрлі қазақ қоғамы мен ондағы әйелдің орны – қазіргі таңда-өте үлкен және аз зерттелген тақырып, ол арнайы зерттеуді қажет етеді. Ең біріншіден, ол қазақ қоғамының дәстүрлі нормалары мен құндылықтары әлі күнге дейін сақталып келген. Екінші фактор - сананың және әрекет моделінің ықпалы. «Қазақ әйелі барлық қоғамдық саяси өмірде құқығы аз болған. Заң жүзінде ол әрдайым еркектің қол астында болу керек болатын. Осы жағдайда әйел ешқашан дуние-мүлікті еркін иемденуге жағдай алмаған. Салт-дәстүр мен шариат отбасының қызығушылығын арттырған, әйелді мүліктік байланыстан шегеріп, құқықсыз деп санаған. Күйеуінің рұқсатынсыз әйел өзі ешқандай шешім қабылдамайтын» [119, 76 б.] дейтін авторлар да кездеседі. Алайда қазақ әйелі көптеген азиялық халықтардың жағдайынан ерекшеленген. Қазақ әйелі ешқашан пәренже кимеген, күйеуі жоқ кезде барлық тіршіліктік сұрақтарды өздері шешкен, жанұяда үлкен құрметке ие болған. «Ауылмен байланысты жұмыстың бәрін Ұлжан әрқашанда Кұнанбайға айтпай өзі шешкен» [121]. Дәстүрлі қазақ қоғамды зерттеген ғалымдарының айтуы бойынша дәстүрлі батырлық эпостарда әйелдер еркекке тән қасиеттерді иемденген, интеллект және адамгершілік жағынан өз күйеуімен тең түрде бейнеленген [122, 19 б.]. Көшпелі қазақ қоғамында әйелдің болмысы оның әлеуметтік өмірде алатын орнының ерекшеліктеріне – салыстырмалы түрдегі еркіндікке, ер адаммен теңдікке ие болуына мүмкіндік туғызды. Н.А. Нұртазинаның пікірінше, қазақ әйелінің бостандығы дәулетіне қатысты болған, кедейлері өте көп жұмыс істеген. Этнограф тіпті қазақ әйелінің басқа көршілес халықтардың әйелдерінен табиғи айырмашылықты тапқан: қазақтар мықты, дәу және 40 жасқа таман нағыз қарт әйелге айналатын. Сонымен қоса автор көпәйелдік дәстүр еркектің беделін анықтады дейді. Негізгі орынды «бәйбіше» – бірінші әйел және көп ұл туған әйел алды. Таңшолпанда – төрт ұл, кіші әйелдердің ұлдары көп болғандықтан меңмен, өзінше, қуатты болып келген» [114, 69 б.]. Ал бала табуға қабілеті жоқ әйелдерді ұнатпайтын және олар өз бетінше ажырасуға мәжбүр болатын. Зерттеушілер сондай-ақ қонақ жайлылық және туыстық қатынастар дәстүрін белгілейді, ол қазақ жанұясында әлеуметтік қатынасты орнатады, бұл кезде барлық ауыртпалық әйелдің мойына түседі [123, 50 б.]. «Осы ылғида оның туысқандары, туыстары... ауылдан келе береді, келе береді, айлап жатады, оларға тамақ пісірем, күніне үш рет тамқтандырамын, өз балаларымды тастап қонақтарды күтемін» [124, 51 б.]. Қазақ қоғамында әйелдің ерлермен бір сатыда тұрғанын жоққа шығаруға болмайды. Г.Д. Гачевтің көрсетуінше, көшпелі халық отырықшыға қарағанда әйелдерді жоғары бағалайды. Ол: «...өзбектер де, қазақтар да ислам дінін қабылдады. Алайда қазақ әйелдері жүзін паранжамен жасырған емес, олар барынша көп мәселені өздерінше шеше алатын белсенді тұлғаға айналды» деп жазады [125, 67-69 бб.]. Көшпелі қоғамда әйел тек қарапайым үйдің ғана емес, көшіп-қонатын, қайта жығылып, қайта тігілетін шаңырақтың сақтаушысы болды. Оның дүниені қабылдауы жалаң тіршілік кешумен ғана емес, өзіндік сана-сезіммен, ең бастысы табиғилықпен астасып жатыр. Осымен байланысты қазақ әйелдері ерлеріне ежелден құрметпен қарайды, алайда ол құлдық санадағы табынушылыққа жатпайды. Қазақта ананың құрсағындағы балаға арнап мынадай салт-салтанат (салтанат құру мәнiнде қолданылады) рәсiмiн жасайды. Аяғы ауыр анаға ең алдымен таң алдында сауылған бие сүтiнiң көбiгiн, содан кейiн күндiзгi сауылған сүттiң көбiгiн, содан соң кешкi сауылған бие сүтiнiң көбiгiн жегiзедi екен; сонымен қоса ананың бетiне көбiк жағады екен [126]. Сол арқылы құрсақтағы нәрестеге ананың көбiкпен жұтқан ауаның иiсi арқылы Жарық дүниемен, туған жерiмен алғаш «таныстырып», информация берiп отырады екен. Сонда таң алдындағы Ғаламның, ай-жұлдыздың ауасымен, туған жердiң салқын самал иiсiмен бiр «таныстырса», күндiзгi шуақты күннiң ауасының иiсiмен екi «таныстырады», кешкi мезгiлде бұрқыраған туған жер иiсiмен дүниеге келмес бұрып тағы «таныстырады». Нәрестенiң бұл Жарық дүниемен «кездесуi-танысуы» иiс арқылы болғандықтан, бұл байланыс-танысу қарым-қатынастық сезiм арқылы дамиды, бұл ажырамас-үзiлмес сезiм қан арқылы дариды, рухани кiндiктестiк деңгейде сана-сезiмге енедi, сана астарында жүредi, бұл алғашқы рухани уызы өзiне мәңгiлiк болады. Бұл рухани жетiстiктiң тағы бiр ерекше мәнi бар. Мынадай тағы бiр әдет-ғұрыпқа тоқталып көрейiк. Шығыс елдерiнде иiс мәдениетiне байланысты бағыт кең дамыған, бұл мәдениетте иiстiң адамға ететiн әсерiне көп мән берiлген. Бұл мәдениет тұрi қазақта да кең дамыған. Қазақ иiстiң адамға етер әсерiн бiлгендiгi соншалық, сол арқылы адамға рухани күш-қуат дарыта бiлген. Ананың құрсағындағы нәрестеге мынадай салт-салтанат (салтанат – бұл жерде ерекше қарым-қатынас құру мәнiнде қолданылады) рәсiмi жасалады. Жусан тұнбасы құйылған сумен ананың аузын шайғызады. Анасы арқылы, жусанды ауа арқылы, су арқылы нәрестеге «информация» «жеткiзiп», туған жермен, оның аңқыған иiсiмен осылайша тағы «таныстырып», «кездестiредi» екен. Әрине, «таныстыру» иiс арқылы болғандықтан, бұл қалыптастырып отырған қарым-қатынас сезiм арқылы дамиды, қан арқылы дариды. Иiске, әсiресе жусан иiсiне байланысты аңыз көп. Соның бiрi Артық хан есiмiмен, Артық ханның елге оралуымен байланысты. Артық хан Кавказ жерлерiнде жылдар бойы тұрғындап жүрiп қалады. Сан рет соңынан iздеп барғандардың елге қайт деген сөзiн құлағына iлмейдi. Соңынан тағы бiрде iздеп барған туысқаны қойнынан кепкен бiр уыс жусанды суырып алады. Сол-ақ екен, жусанның аңқыған иiсi Артық ханды орнынан атып тұрғызып, арғымағына бiр-ақ қондырады [127, 74 б.]. С. Сейфуллиннiң «Көкшетау» поэмасындағы Оқжетпес аңызын еске алайық. Аңызда Абылайхан қалмақтарға жасаған жорығынан жеңiспен оралады. Жорықтан түскен олжаларды бөлiсуде батырлар бiр қалмақтың сұлу қызына таласып қалады. Батырларды араздастырып алмау үшiн хан таңдауды қыздың өзiне қалдырады. Қалмақ қыз батырларға ойын шартын қойып, шартты орындағанына тұрмысқа шығатынын айтады. Қыз Оқжетпес тауының шыңына өз орамалын байлайды. Сол орамалды атып түсiрген батырды таңдайтынын айтады. Бiрде-бiр батырдың атқан жебесi шың басына жетпейдi. Қыз екiншi шартын қояды. Ол шарт бойынша бiр жiгiт төрт жiгiттi арқалап мың қадам жүгiруi қажет. Сайысқа қатысқан жiгiттiң сегiзi бұл шартты орындайды. Қыз бұдан кейiн Бурабай көлiнiң ортасында орналасқан Жұмбақ тасқа шығып, жұмбақ жасырады. Ол жұмбағын аллегориямен, символдармен жеткiзедi. Қыз өзiн кептер ретiнде, қиянатшыл адамдарды жапалақ пен қара құр ретiнде, өзiнiң жарын сұңқар ретiнде, ханды бүркiт бейнесiнде суреттейдi. Сайысқа қатысқан батырлардың ешқайсысы бұл жұмбақты шеше алмайды. Ал сайысқа қатыспаған Адақ батыр қыз жұмбағын шешiп, оның жанарынан елiне деген сағынышын көрiп, астына тұлпар мiнгiзiп елiне қайтарған екен. Қазақ қоғамында қыздың абыройы әулеттің, бүкіл елдің абыройына баланған. Атастырылған жеріне, болашақ жарына көңілі толмаған қыздардың теңін тауып, бақытты болуына орайын тауып, қол ұшын созатын да ақпейіл жеңгелер болғаны талай көркем дүниеге арқау болған. Сол дәйектерден «қазақ әйелі» концептісінен өрбитін «жеңге» микроконцептісінің өрісі айқын аңғарылады. Кез келген қоғамның маңызды институттарының бірі – отбасы. Ал отбасындағы әйел жағдайы – отбасы мен неке тарихындағы келелі мәселелердің бірі. Қазақ әйелінің қоғам өміріндегі теңсіздігін атап көрсеткен бірқатар зерттеушілер олардың Орта Азияның өзге елдерімен салыстырғанда, барынша дербес және еркін екендігін айтады. Шын мәнінде көптеген тарихи және тілдік деректер қазақ әйелінің отбасылық мәселелерді шешуге белсенді қатысқанын, ерлеріне шаруашылыққа қатысты істерде көп көмектескенін дәлелдейді. Ал күйеуі жоқ кезде оның орнын жоқтатпай, барлық тіршілікке қатысты мәселелерді өзі шешіп, тіпті қазақы салт-дәстүрге сай қонақ күтіп, оны жөн-жоралғысымен шығарып салуға, күйеуін жаманатқа қалдырмауға міндетті болған. Ондай Айғаным, Бопай, Ұлпан, Зере, Ұлжан сияқты әйелдерді халқымыз жоғары бағалаған. Ақыл-парасаты сай әйелдер тек өз отбасында емес, бүкіл ауыл-аймаққа зор беделге ие болып, олардың жақсы атағы алысқа тарап отырған. Қазақ отбасылары ежелден-ақ көпбалалы болып келеді. Бала, ұрпақ қазақ өмірінде айрықша мәнге ие, сондықтан әрбір қазақ отбасы ұрпағының көптігін мақтан тұтып, көпбалалы болуды мақсат еткен. Кейбір қазақтардың көп әйел алуы көбінесе әйел затына қызығудан емес, жоғарыдағы мақсаттан туындаған. Бір әйелмен шектелгендердің өзі болашақ ұрпағының жайын ойлап, әйелді текті, өсіп-өнген жерден таңдауға тырысқан. Ал баланың жоқтығы бақытсыздық, құдайдың жіберген жазасы ретінде қабылданған. Ұрпақсыз қалу деген тегіңді жалғастырмау, шаңырағыңды сақтап қалмау деп саналғандықтан, қоғамның кез келген мүшесі аталған бақытсыздықтан қорыққан. Қазақ тілінде осыған қатысты мақал-мәтелдер, алғыс, қарғыс мәнді фразеологизмдер өте көп. Мысалы, «Балалы үй – базар, баласыз үй – қу мазар»; «Отыңның басы ойнақты болсын; Тұқымың түптесін, қатының жүктесін»; «Үбірлі-шүбірлі бол»; «Күлің шашылмасын, түндігің ашылмасын»; «Тұқымың құрғыр»; «Тұқымың тастаққа жайылмасын»; т.б. Ұрпақ жалғастығы, ел болашағы үшін ер азаматының мәртебесі төмендеп, еңсесі түспеуін ойлап, жеке бақыты мен қарақан басының қызығынан безіп, еріне өзі таңдап екінші әйел әперген қазақтың бәйбішелері көп. «Күндестің күлі де күндес» деген стереотипті көзқарасты жеңіп, күндесіне туған бауырындай қараған олар ер азаматтың ғана емес, ел мақтанышы болар тұлғаларға айналғаны туралы тілдік дәйек көп. Қалай болғанда да, қазақ қоғамында әйелге ана ретінде қастерлеу, қыз ретінде аялау, жеңге ретінде сыйлау, жар ретінде сүю сияқты сана сапасымен, сезімталдықпен қарау көзқарасы үстем. Белгілі бір ұлттың дүниеге көзқарасын, өмір сүру ерекшелігін, талғам-танымын, ұлағат-өнегесін оның рухани мәдениет үлгілерінен – салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпынан көруге болады. Қазақтар қыз тәрбиесіне айрықша көңіл бөлген. Қыз - ата-ананың, ауылдың сүйікті баласы. Оң жақта отырған бойжеткен. Елдің назы, мақтанышы, сәні, базары, көркі. Қыз - ел, ауыл еркесі, үлпілдеткен үкісі, алақандағы аяулысы, басқа елдің болашақ келіні, анасы. «Қыз - өріс», «қыз – қонақ» деп туған туыстары оларды аялап, мәпелеп өсірген. Қызға қатты сөз айтылмауға тиіс. «Кім де кім үш қыз өсіріп, тәрбиелеп, бой жеткізіп, құтты орнына қондырса, оның сыйлығы жаннат» деген Мұхамбет пайғамбар. Ырым бойынша қыз туғанда «көйлек тігер», «қырық жеті» деп тұспалдап атаған. «Қыз баққаннан қысырақ баққан оңай», «Қызға қырық үйден тию» деген сөз оны өсіріп тәрбиелеудің аса күрделілігін, жауапкершілігін айтқан. Бұрынғы заманда ата-аналары, жеңгелері, апалары мен жанашырлары қызды көзден таса қылмаған, қазіргідей тым еркін жібермеген, әдеп жолынан аттаттырмаған. Қыз бала балиғатқа толысымен, ұзатуға асыққан. «Қыз он беске келгенде талма мойын, Он алтыда қыздардың қылса тойын, Он алтыдан асқан соң болмайды ойын» - деп Шал ақын жырлағандай, әкее-шеше қыздарын 20-дан асырмай күйеуге беретін. Түрлі себептермен қыз бала бұдан әрі отырып қалса, «кәрі қыз» атанады. Ал бұл халықтық түсінік Шал ақынның өлеңінде былайша өріледі: «Жиырмаға жеткен қыз кәрі болар, Өңі кетіп шырайы сары болар». Бұл, әрине, қыз баланың табиғи, физиологиялық жетілуінен кейін, тәннің қажеттілігіне бөгет болмауды ескеруден де туындайды. Дәстүрлі қазақ қоғамында жезөкшеліктің, зинақорлықтың болмауының бір себебі де осында болар. Шаңырақ көтерер алдында қалыңдықты жеті атадан әріден іздеу мен екі жастың жас ерекшелігін ескеру – адамзат баласының мақсатты асыл мүддесі, ұрпақ тарату мұратынан туындаған сан ғасырлық халықтық тәжірибенің жемісі. Қазақта қыз тәрбиесі мен оны құрметтеудің жолдары өте көп. Бір рудың ұзатылған қызы жас, кәрілігіне қарамастан сол елдің қызы деп аталады, ауыл адамдары, туыс-туғандары оны «қыз» деп атап дәріптейді. Үлкендер оны «қызымыз» деп құрметтеп, кішілер «апай» деп ерекше сыйлауға, сәлем беруге тиіс. «Қыз» еліне еркелеп келіп, еркіндеп сөйлейді, туған-туыстарына базынасын айтады, назданады. Үлкен-кішілер оның сөзін тыңдап, «сенікі дұрыс» деп елпектейді, құрмет көрсетеді. Қыз кейде еліне ұлттық дәстүр бойынша «төркіндеп» келеді. Бұл оның ерекше келуі болып саналады. Мұндайда төркіндері жолынан жығылмай, сый-сияпат жасап, мал, қымбат заттар беріп риза етіп аттандыруы шарт. Қыз еліне бірақ рет төркіндеп барады және бұл оның парызы болып саналады. Қыздың өз еліне, төркін жұртына деген ыстық сезімі мен махаббаты ешқашан суымайды. Олар өз жұртының намысын қорғап жүреді. Қыз ауыл ақсақалдарымен, жас болса да ағаларымен қатар, әйелдерден жоғары отырады. Жеңгелеріне әмір бере сөйлеп, «мен сенің қожаңмын» деп айбат көрсетуге де хақы бар. Жеңгелері оны мойындап, айтқанын көтеруге тиісті. Бұдан олар арасындағы татулық пен сыйластық қалпы бұзылмайды. Қыздың сыбағасы - төс, орны төр жолы үлкен деп есептеледі. Қызға кәрі жілік, өкпе тартылмайды. «Қызы бар үйдің - назы бар», «Қыз өссе - елдің көркі, Гүл өссе - жердің көркі», «Қызға бергенді қыдыр өтер» деген мақал-мәтелдер қазақтың қызға деген құрметін білдіреді. Адам өміріндегі ең бір қызықты да, қуанышты да ұмытылмас бір белең – оның үйленіп, жеке отау тігуі болса, қазақ халқының ұлын үйлендіріп қызын ұзатуда ғасырлар бойы желісін үзбей жалғасып келе жатқан өзіндік салт-дәстүрлері бар. Рет-ретімен келер болсақ, «қыз көру», «жар таңдау», дәстүрлерінде қыздың сұлулығы мен сымбатына (сұңғақ бойлы, оймақ ауызды, күлім көзді, жайдары мінезді, алма мойынды, ақша бетті, ақ тамақты, аршын төсті, бұраң белді, сүмбіл шашты, ақ маңдайлы, сүрме қасты, ұзын кірпікті, ақ білекті, маржан тісті, қыр мұрынды және т.б), тектілігіне «көріп алған көріктіден, көрмей алған текті артық») ақылдылығына («алған жарың ақылды болса, жұмақтағы хормен тең, жаман болса, маңдайға біткен сормен тең»), іскерлігіне («өнерсіз қыздан без, өнегесіз ұлдан без» демекші, сиыр сауу, қой қосақтау, қонақ күту, шай құю, құрт қайнату, тамақ пісіру, кесте тігу, шілтер тоқу, киіз басу, киім тігу т.б.) байланысты талаптар қойылады. Осының бәрі «қыз сынын» білдіреді. Одан ары «қыз айттыру», «құда түсу» дәстүрлеріне келер болсақ, «қарқаралы қыз» делінетін басы бос божеткенге «қымызды кім ішпейді, қызды кім айттырмайды» деп, қыздың «қарғыбауына» деп бір жорға мен сырға, сақина сияқты белгі тастап кеткеннен кейін ол «сақиналы қыз» атанады. Қыз айттыруға баратын «жаушы» келісіп келгеннен кейін, жігіт жағы «құдалыққа» аттанады, қыз аулында «құйрық-бауыр жегеннен» соң «шашу» шашылып, «құда тартылып», киіт киіп қайтады. «Сыйға сый, сыраға бал» демекші, ендігі кезекте жігіт жағы «есік-төр көріп кетіңдер» деп қарсы той жасап, қыздың қалыңмалын төлейді. Күйеу баланың ресми түрде қалыңдығымен кездесуге баруын «ұрын бару» дейді, ауыл жастары «қынаменде» ойын-сауығын ұйымдастырады, «қыз қашар» тойы тойланады. Осы ұрын тойдың өзінде, «күйеу қашырар», «желі тартар», «ит ырылдатар», «бақан салар», «үйге кірер», кемпір өлді», «шымылдық ашар», «төсек салар», «қол ұстатар», «қыз құшақтатар», «шаш сипар», «көрпе қимылдатар» сияқты кәделерден өтіп барып, қалыңдығымен оңашаланады [119, 101-122 бб.]. «Қалыңсыз қыз болса да, кәдесіз той болмайды» демекші, қалыңдықтың туған туысқандары қызын ешқашан жасаусыз үйінен шығармаған. Себебі қызына жасау беру – ата-ананың мойнындағы бірінші борышы болып есептеледі. Қазақта ұзатылатын қыз той болардан бұрын өзінің туған ел-жұртының, төркіндерінің алдында өтеуге міндетті жоралғыларды орындайды. Соның бірі – танысу. Қыз қасына өзінің жақын жеңгесін, құрбы-құрдастарын ертіп алып, ағайын-туыстарын аралайды. Танысуға шыққан қыз ұлттық сәнмен киініп, күмістелген ер-тұрманмен ерттелген, кекіліне үкі тағылған, жал-құйрығы қызылды-жасылды жібек орамалмен байланған кербез ат мінеді Оны қошеметпен қарсы алған ел-жұрты қонақасы береді, сауық-сайран ұйымдастырады, қоштасарда қызға сый-сияпат, тарту-таралғы беріп, ақ тілекпен шығарып салады. Мұндай сияпат үй иесінің шама-шарқына, тұрмыс жағдайына сай ұсынылады. Біреулер орамал-көйлек сыйласа, енді біреулері шапан кигізеді. Ауқаттылары астына ат мінгізеді. Қазақ халқының сондай әдет-ғұрыптарының бірі – қынаменде. Күйеу жігіттің атастырған қалыңдығымен алғаш рет дидарласуға келгендегі тойы «қынаменде» деп аталған. Аталған ғұрыпқа қатысты тілдік дерек Абай өлеңінен бөлек Ж. Аймауытов шығармасында кездеседі: «Қыз ибасы да, қынамендесі де, тойы да – сол» [9]. Ал осы ғұрыптың солай аталуына негіз болған ғылыми болжамдармен С. Жанпейісованың зерттеуі арқылы танысуға болады [128]. Қынаменде – қалыңдықтың адалдығы, пәктігі, тазалығының белгісі ретінде тойланатын ерекше қуаныш. Халқымызда қыз абыройының, тазалығының сақталуы оның кейінгі әйелдік, аналық ғұмырында үлкен роль атқарған. Себебі, ұлттық мәдени, рухани құндылықтарды бір ұрпақтан екінші ұрпаққа табыс етуші әйел – ана тал бесікке сүйеніп отырып-ақ халқының ғасырлар бойы жинаған асыл қасиеттерін ұрпағына дарытады. «Қыз ұзату» тойында балдызы «ат байлар», сыйлығын алады, отау тігер алдында мал сойылып «құдай жолы» жасалады, отау тігу барысында «кереге керер», «шаңырақ көтерер», «уық шаншар», «туырлық жабар», «үзік жабар», «бау-шу байлар» кәделері үлестіріледі. Ауыл жастары таң атқанша «Балтам тап», «хан», «Көрші», «Мыршым» ойындарын ойнап, ертесіне арқан тартысып, қыз қуысып, жамбы атысып, күрес пен бәйгені тамашалайды. Қыз «сыңсу» айтып елінен аттанғаннан кейін, жігіттің ауылында «келін түсіру» тойы басталады. Жас келінді таныстыру үшін «беташар» айтылады, артынша «Жар-жар» айтылып «Тойбастармен » тойға жиналады. Мінеки, бір «қыз ұзатып, келін түсіру» тойының өзінде қаншама мән-мағынаға толы жөн-жоралғылар бар. Одан арғы ұрпақ ұлағаты да әйелдер қауымының мойнында болған. Қамқор ене келін түскен кезде-ақ ұл немерелі болуы үшін оған ырымдап алғаш сойылған малдың ұлтабарын жегізеді. Келіннің бойына бала біткенін білісімен үлкен үйдің оң керегесіне ақ орамал тағады, осылайша келіннің жүкті екенін бүкіл ауыл біледі. Жас келіннің асқа тәбеті шаппай, құсып жүргенін байқаған көршілерін шақырып, енесі «құрсақ шашу» тойын жасайды, бұл томалаққа тәжірибелі аналар өз үйлерінен бір-бір дәм пісіріп, оның «жерік асын» табуға тырысады. Әйелдің жүкті кезінде ескерілетін халықтық түсінікке негізделген толып жатқан ырымдар бар. Әрбір қазақ ауылында екіқабат әйелдерді босандыруды машық қылған, қолдары жеңіл кемпірлер болған. Мұндай «аққол аналар» (акушер) келіншектің қай күні босанатынын тап басып айтып отырған. Босандыру барысында халық медицинасының небір үлгілері аңғарылады. «Шілдехана» тойын тек жастар өткізеді. Босанған келіннің күтіміне арналып сойылған малды «қалжа» дейді. Бала туылғанда бір құлын аталады, оны «бәсіре» дейді, үш күннен кешіктірмей баланың құлағына азан шақырып, атын қояды. Баланы бесікке бөлерде «тышты ма» ырымы жасалады. Бөбектің қауіп-қатерлі қырық күні өткен соң, суға шомылдырып, шашын, тырнағын алдырып, «қырқынан шығарады». Туғанына екі-үш айт өткеннен кейін нәресте айналадағы дыбыстарға елеңдей бастағаннан әрбір ана бесігін тербете отырып, ыңылдап «бесік жырын» айтады, ана жүрегі мейірімге, махаббатқа толып, «өскенде кім боласың?» деп, ана көңілі алдағы ашық күндерге қарай алып ұшады. Осылайша, «ананың ішкі монологын» естіп, «сүтпен кірген мінез, сүйекпен кетеді». Тоғыз-он айында бала қаз тұрып жүруге талпынғанда «тұсаукесері» тойланады. Бүлдіршіннің тілі жеке-жеке сөздерді айтуға икемделе бастаған кезде тілі тез шығу үшін дәстүрлі «тілашар тойы» ырымын жасайды. Баланың тілін сындырып, сөздік қорын молайту үшін анасы төрт түлікті шақыру одағайлары – «пұшайт-пұшайт», «шөре-шөре», «құрау-құрау», «аухау-аухау», кәуіс-кәуістен» бастап, әртүрлі тақпақтар мен санамақтар, жұмбақтар мен жаңылтпаштар үйретеді. Ұл бала жеті жасқа келгеннен бастап, сүндетке отырғызылып, бірте-бірте ана тәрбиесінен гөрі әке тәрбиесіне қарай ойысады. Қазақ әйелдеріне қатысты салтанатты дәстүрдің бірі – шашу. Келін түсу, құда келу, жаңадан үй, көлік алу, басқа да қуаныштарда әйелдер кәмпит, құрт, күміс теңгеден шашу шашады. Тойға жиналушылар шашуды теріп, «бізді де құдай қуанышқа жеткізсін, жұғысты болсын» деген ниетпен теріп алады. Бәрінен де тәттіге қарық болатын балалардың қуанышы ерекше, олар шашуды таласа-тармаса жинайды. «Құрсақ шашу» жас келіннің аяғы ауыр екенін білген енесі мен абысын-ажындары көрші әйелдерді шақырып, тамақ асып, дастарханды түрлі дәмге толтырып, кішігірім сауық жасайды. Оған келгендер шашу шашып, келіннің аман-есен босануына тілектестік білдіреді [129, 35 б.]. Жалпы алғанда, шашумен байланысты болсын, басқа салт-дәстүрлер болсын, қазақ әйелінің қуаныштың қызығын жеке дара көрмей, көршілерімен, ауылымен, елімен бөлісетін кеңпейілділігінің айғағы. Тойға шақырылғандар да біреудің қызығына, қуанышына шын көңілімен онымен бірге қуанып, іштарлыққа бармайтыны анық. Аталған дәстүрге байланысты дәйекті ерте кездегі ауыз әдеби мұраларының бірі «Алпамыс батыр» жырынан да, қазіргі кездегі ақын-жазушылар шығармаларынан да кездестіруге болады: «Құтты болсын» деді де, Құрсақ шашу жеді де, Бәйбіше енді түрленді. Ту биедей толықсып [130, 106 б.]. Қазақ тұрмысындағы әйелге қатысты тамыры терең, ұлттық сипаты теңдессіз, қасиетті салт-дәстүрінің бірі – төркіндеу. Ертеде ұзатылған қыз туған ауылына жыл өтпей бармаған. Тіпті ауылы шалғай болса, екіүш жылға дейін туыстарын көрмейтін кездері де болған. Өзінің амансаулығын білдіріп, тұрмысындағы хал жайын таныту үшін және елі мен жеріне деген сағынышын басып, туыстарының арасында біраз күн ойнап-күліп қайту үшін арнайы сапар шегеді. Төркіндеу – өмір бойы болса да ұзатылған қыздың өтеуге тиісті борышы. Төркіндеген келіншек жанына сыйлас қайыніні, қайынсіңлі, қайын жұртындағы сырлас құрбысын жұбайымен ертіп ап, сыйсияпатын жасап барады. Жас келіншек төркін жұртындағы туғантуыстарын, нағашы жұртын, жекжатжұраттардың барлығын тегіс аралайды. Ағайынтуыстары да қыздарын көріп, көңілдерін демдеп, шамалары келгенше тарту тартады. Келіншек балалы болса, төркіндері жиендеріне бәсіре мал атайды. Қайын жұрты келіндерінің өз жұртындағы абырой, беделін алдына салған малына қарап сезінген. Төркіндеуші келіншектің құрметіне ауыл жастары арнайы сауық ұйымдастырып, әнжыр айтып, көңілін көтерген. Туған ауылында біраз күн болып, көңілі өсіп, мейірі қанған келіншекті ауыл-аймағы сән-салтанатпен шығарып салған. Енді дәстүрлі қазақ мәдениетіндегі әйелдердің алар орнына жеке-жеке тоқтала кетсек. Әже – әкенің шешесі. Ел іші, от басының бүтіндігін ойлайтын көптің сыйлы анасы. Ол салт-дәстүрді сақтап, кейінгі жастарға от басының, дастархан берекесінің, ағайын, абысындардың бірлігін сақтайтын тәрбиеші әрі ақылгөйі деп есептеледі. Ұлы мен келіні әжесінің тапсырмасы мен өтінішін сөзсіз орындауға тиіс. Қазақ халқының заңы бойынша, әжені де, атаны да әрбір адам танысын, танымасын оған сәлем беріп, құрмет көрсетуге тиіс. Бұл кісілер тек өз ұрпақтары ғана емес, жалпы елге ата, әже болып есептеледі. Әжелерді жұрт «кейуана», «қария», «әже» деп құрмет тұтып, сый-сияпат ұсынып, батасын алады. Ата мен әженің әке-шешелері оның ұрпақтары үшін «баба», «ұлы ата», «ұлы әже» деп аталады. Жасы жеткен кейуананы кейде «кемпір» дейді, бірақ «шал», «кемпір» деу әдептілікке жатпайды. «Әжім – әженің әрі, Демеңіз әжем кәрі, Кәрінің сөзі – дәрі» дейді қазақ. жүктеу/скачать 0,89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|