«геология жəне тұРАҚты даму» Ғылыми-теориялық конференциясы еңбектері

 
449 
тоннасы,  соның  ішінде  қордың  70%-ы  жерастылық  сілтілеуге 
жарайды.  Өндірістік  маңызы  бар  артезиан  суқоймалары  мен 
қабаттық  тотықтану  белдемінің  шекарасындағы  қабаттық 
инфильтрациялық  кенорындар.  Осы  кенорындар  Шу-Сарысу 
провинциясы  (Іңкай,  Мыңқұдық,  Мойынқұм,  Ақдала,  Уванас, 
Қанжуған жəне т.б. кенорындар) жəне Сыр-Дария провинциясы 
(Солтүстік,  Оңтүстік  Қарамұрын,  Хорасан,  Заречье  жəне  т.б. 
кенорындар) Оңтүстік Қазақстандағы негізгі уран минералдары: 
настуран (U
4+
1-X
U
6+
X
O
2-X)
,  коффинит(U(SiO
4)1-X
*(OH)
4X
). 
 
  
 
 
1-сурет. Тянь-Шань аумағының мезозой - кайнозой уран кенді 
белдеуіндегі уран кенорындарының таралуы. 
1- мезозой - кайнозой жəне мезозойға дейінгі жаралымдар;  
2- Тянь – Шань алды белдеуінің шекарасы; 3-5- уран кенді 
өлкесінің шекарасы: 3- қабатты-инфильтрациялық (құмтасты) уран 
кендену (1- Шығыс Тұран мегапровинциясы Шу – Сарысумен бірге - 
1А жəне Сырдария 1Б өкілі жəне Солтүстік – Ферган уран кенді 
ауданы – 1В, 2 – Орталық Қызылқұм өлкесі) 4 – Уран – көмірлі 
кендену ( 3- Іле  өлкесі, 4 – Солтүстік - Тянь- Шань уран облысы);  
5 – Синдиагенетикалық 
           
 

 
450 
Гидрогенді  қабатты-инфильтрациялық  уран  
кенорындарының  жаратылуы. 
 
Уран  кенорындары  жерасты  сілітілендіру  əдіспен  өңдеуге 
жарайтын  экзогенді  қабатты-инфильтрациялық  кенорынға 
жатады.  Қабатты-инфильтрациялық  уран  кенорындарының 
жаратылуы  жер  қыртысының  өткізгіш  жеріне  горизонттық 
бастауындағы  тотықтанған  атмосфералық  сулардың  сіңіруіне 
байланысты  қабатты  сулардың  бастау  аймағы  морылған 
граниттер мен тақтатастар массивтерінде болуы мүмкін. Судағы 
уранның өлшемі шамамен 2*10
-4
  г/л  одан  да  аз  болуы    мүмкін. 
Алғашында  уран  таужыныстардан  сілтінеді,  жерасты  сулар 
ағысымен  жылжиды,  сонымен    еріген  тотық  таужыныстардағы 
қалпына  келтіргіштерді  (көмір,  өсімдік  детриті,  темір 
десульфидтері пирит марказит жəне қалпына келтіргіш газдар – 
күкірт,  сутегі,  метан  жəне  т.б.)  қышқылдандыруға  үшін  кетеді. 
Тотықтандыру біткесін уран ерімейтін төмен валентті қосынды 
(U  4+)  түрінде  шайылып  кетеді.  Уран  кенорындары  сулы 
горизонтының  шығатын  жерінде  қалпына  келтіргіш  газдардан 
тұратын сулармен араласқанда пайда болуы мүмкін[5]. 
Геохимиялық  тосқауылдағы  кенді  заттарды  тұнытатын 
белдемінде  бұрынғы  қалыптасқын  кендер  үзіліссіз  еріп  заттар 
сыртына  қарай  жиналады.  Гидродинамикалық  жағдайларды 
тұрақты  болуына  байланысты  қалыптасқан  кендену  су 
ағысының бағытына қарай жылжиды. Cондықтан осындай кенді 
денелерді  «роллалар»  деп  атайды.  Осындай  роллалардың 
ішіндегі  таужыныстар  қышқылданған,  ал  сыртында  алғашқы 
сұртүсті  қалпына  келтіргіш  түрін  сақтайды.  Ролл  кескінінің 
жалпы пішіні ағысқа қарай қарап тұрған жартылай айға жақын, 
себебі  сулар  ағысының  жылдамдығы  сүзілген  фильтрациялық 
горизонтының  орталық  бөлігінде  жоғары  болып  келеді                         
(2-сурет).  

 
451 
 
2-сурет 
1) Уранның кенде кірігуі 
2) Құмдар 3) Саздар 4) Қышқылдың қоңыр сары жыныстары  
(қышқыл қабатының белдемі) 5) Күкірт жыныстары 
6) Қышқыл қабатының белдемінің шекарасы 
7) Қабат суының қозғалыс бағыты 8) Ұңғыма 
 
ПАЙДАЛАНҒАН  ƏДЕБИЕТТЕР  ТІЗІМІ 
 
 
1 Алтаев Ш.А., Чернецов Г.Е., Орынгожин Е.С. Технология 
разработки гидрогенных урановых месторождений Казахстана. ИГД 
им. Д.А. Кунаева, Алматы, 2003 
2 Языков В.Г., Забазнов В.Л., Петров Н.Н., Рогов Е.И., Рогов А.Е. 
Геотехнология урана на месторождениях Казахстана, Алматы, 2001. 
3 АО «Волковгеология», Алматы, 1995. 
4  Баязит  Н.Х.  Кенді  жерастында  қазу  жəне  жобалау.  ҚР  білім 
Министрлігі. Республикасының баспа кабинеті. Алматы, 1996. 
5  Баязит  Н.Х.  Сəуле  шашырында  кендерді  қазу  ерекшеліктері. 
Дəрістік  қолжазба.  ҚР  ғылым  жəне  жоғары  білім  Министрлігі. 
ҚазҰТУ, Алматы, 1999. 
 
 
 
 
 
 

 
452 
Сағынұлы Алмаз. Научный руководитель:  
Омарова Г.М. 
 
ОТЛИЧИЯ ДИВЕРГЕНТНЫХ И КОНВЕРГЕНТНЫХ 
ГРАНИЦ ЛИТОСФЕРНЫХ ПЛИТ 
 
Впервые  идея  о  движении  блоков  коры  была  высказана  в 
теории дрейфа континентов, предложенной Альфредом Вегене-
ром в 1920-х годах. Эта теория была первоначально отвергнута. 
Возрождение идеи о движениях в твёрдой оболочке Земли («мо-
билизм») произошло в 1960-х годах, когда в результате исследо-
ваний  рельефа  и  геологии  океанического  дна  были  получены 
данные, свидетельствующие о процессах расширения (спредин-
га)  океанической  коры  и  пододвигания  одних  частей  коры  под 
другие (субдукции). Объединение этих представлений со старой 
теорией  дрейфа  материков  породило современную  теорию  тек-
тоники плит, которая вскоре стала общепринятой концепцией в 
науках о Земле.  
Согласно этой концепции, земная кора разбита на несколь-
ко огромных литосферных плит, которые постоянно двигаются 
и  продуцируют  землетрясения.  Первоначально  было  выделено 
несколько литосферных плит: Евразийская, Африканская, Севе-
ро  –  и  Южноамериканская,  Австралийская,  Антарктическая, 
Тихоокеанская. Все они, кроме Тихоокеанской, чисто океаниче-
ской, включают в себя части как с континентальной, так и океа-
нической корой. И дрейф континентов в рамках этой концепции 
- не более чем их пассивное перемещение вместе с литосферны-
ми плитами. 1 [1-15]. 
Гигантские  геологические  процессы,  такие  как  вздымание 
горных  хребтов,  мощные  землетрясения,  образование  глубоко-
водных впадин, извержение вулканов, — все они, в конце кон-
цов,  порождаются  движением  плит  земной  коры,  при  котором 
происходит постепенное охлаждение мантии нашей планеты. 
В  теории  тектоники  плит  ключевое  положение  занимает 
понятие  геодинамической  обстановки  —  характерной  геологи-
ческой структуры с определённым соотношением плит. В одной 

 
453 
и  той  же  геодинамической  обстановке  происходят  однотипные 
тектонические,  магматические,  сейсмические  и  геохимические 
процессы.  
Исходной  посылкой  к  созданию  теории  стало  совпадение 
очертаний  западного  побережья  Африки  и  восточного  Южной 
Америки. Если эти континенты сдвинуть, то они совпадают, как 
если бы образовались в результате раскола одного проматерика.  
Вегенер  не  удовлетворился  совпадением  очертаний  побе-
режий  (которые  неоднократно  замечались  до  него),  а  стал  ин-
тенсивно искать доказательства теории.  
Для этого он изучил геологию побережьев обоих континентов 
и  нашёл  множество  схожих  геологических  комплексов,  которые 
совпадали при совмещении, так же, как и береговая линия.  
Другим  направлением  доказательства  теории  стали  палео-
климатические  реконструкции,  палеонтологические  и  биогео-
графические  аргументы.  Многие  животные  и  растения  имеют 
ограниченные ареалы, по обе стороны Атлантического океана. 
 Они  очень  схожи,  но  разделены  многокилометровым  вод-
ным пространством, и трудно предположить, что они пересекли 
океан. [2] 
Кроме того, Вегенер стал искать геофизические и геодези-
ческие  доказательства.  Однако,  в  то  время  уровень  этих  наук 
был  явно  не  достаточен,  чтобы  зафиксировать  современное 
движение континентов. 
К  началу  1960-х  годов была составлена карта  рельефа  дна 
Мирового  океана,  которая  показала,  что  в  центре  океанов  рас-
положены срединно-океанические хребты, которые возвышают-
ся на 1,5—2 км над абиссальными равнинами, покрытыми осад-
ками. Эти данные позволили Р. Дицу и Г. Хессу в 1962 — 1963 
годах выдвинуть гипотезу спрединга. Согласно этой гипотезе, в 
мантии  происходит  конвекция  со  скоростью  около  1  см/год. 
Восходящие ветви конвекционных ячеек выносят под срединно-
океаническими хребтами мантийный материал, который обнов-
ляет океаническое дно в осевой части хребта каждые 300—400 
лет. Континенты не плывут по океанической коре, а перемеща-
ются по мантии, будучи пассивно «впаяны» в литосферные пли-

 
454 
ты.  Согласно  концепции  спрединга,  океанические  бассейны 
структуры  непостоянные,  неустойчивые,  континенты  же  —  ус-
тойчивые.  
Сейчас  тектоника  плит  подтверждена  прямыми  измерениями 
скорости плит методом интерферометрии излучения от далёких ква-
заров и измерениями с помощью спутниковых навигационных сис-
тем  GPS  .  Результаты  многолетних  исследований  полностью  под-
твердили основные положения теории тектоники плит.  
За  прошедшие  десятилетия  тектоника  плит  значительно 
изменила свои основные положения. Ныне их можно сформули-
ровать следующим образом:  
Верхняя часть твёрдой Земли делится на хрупкую литосфе-
ру  и  пластичную  астеносферу.  Конвекция  в  астеносфере  — 
главная причина движения плит.  
Литосфера  делится  на  8  крупных  плит,  десятки  средних 
плит и множество мелких. Мелкие плиты расположены в поясах 
между крупными плитами. Сейсмическая, тектоническая и маг-
матическая активность сосредоточена на границах плит.  
Существует  три  основных  типа  относительных  перемещений 
плит  расхождение  (дивергенция),  выраженное  рифтингом  и  спре-
дингом;  схождение  (конвергенция)  выраженное  субдукцией  и  кол-
лизией; сдвиговые перемещения по трансформным разломам.  
Спрединг  в  океанах  компенсируется  субдукцией  и  коллизией 
по их периферии, причём радиус и объём Земли постоянны с точно-
стью  до  термического  сжатия  планеты  (в  любом  случае  средняя 
температура  недр  Земли  медленно,  в  течение  миллиардов  лет, 
уменьшается). Постоянство размеров Земли непрерывно опроверга-
ется, но попытки доказательства существенных изменений размеров 
планеты недостаточно обоснованы 3 [19-22]. 
Дивергентные  границы  или  границы  раздвижения 
плит.  
Это границы между плитами, двигающимися в противопо-
ложные стороны. В рельефе Земли эти границы выражены риф-
тами,  в  них  преобладают  деформации  растяжения,  мощность 
коры  пониженная,  тепловой  поток  максимален,  и  происходит 
активный  вулканизм.  Если  такая  граница  образуется  на  конти-

 
455 
ненте, то формируется континентальный рифт, который в даль-
нейшем  может  превратиться  в  океанический  бассейн  с  океани-
ческим  рифтом  в  центре.  В  океанических  рифтах  в  результате 
спрединга формируется новая океаническая кора.  
Океанические  рифты.  На  океанической  коре  рифты  при-
урочены к центральным частям срединно-океанических хребтов. 
В  них  происходит  образование  новой  океанической  коры.  Об-
щая их протяжённость более 60 тысяч километров. К ним при-
урочено  множество  гидротермальных  источников,  которые  вы-
носят  в  океан  значительную  часть  глубинного  тепла,  и  раство-
рённых элементов. Высокотемпературные источники называют-
ся чёрными курильщиками, с ними связаны значительные запа-
сы цветных металлов.  
Континентальные рифты. Раскол континента на части начи-
нается с образования рифта. Кора утончается и раздвигается, начи-
нается  магматизм.  Формируется  протяжённая  линейная  впадина 
глубиной порядка сотен метров, которая ограничена серией сбросов. 
После этого возможно два варианта развития событий: либо расши-
рение рифта прекращается и он заполняется осадочными породами, 
превращаясь в авлакоген, либо континенты продолжают раздвигать-
ся  и  между  ними,  уже  в  типично  океанических  рифтах,  начинает 
формироваться океаническая кора.  
Конвергентные границы  
Конвергентными  называются  границы  на  которых  проис-
ходит столкновение плит. Возможно три варианта:  
Континентальная плита с океанической. Океаническая кора 
плотнее,  чем  континентальная  и  погружается  под  континент  в 
зоне субдукции .  
Океаническая  плита  с  океанической.  В  таком  случае  одна 
из  плит  заползает  под  другую  и  также  формируется  зона  суб-
дукции, над которой образуется островная дуга.  
Континентальная  плита  с  континентальной.  Происходит 
коллизия,  возникает  мощная  складчатая  область.  Классический 
пример — Гималаи.  

 
456 
В редких случаях происходит надвигание океанической ко-
ры на континентальную — обдукция. Благодаря этому процессу 
возникли офиолиты Кипра, Новой Каледонии, Омана и другие.  
В  зонах  субдукции  поглощается  океаническая  кора,  и  тем 
самым компенсируется  её  появление  в  СОХах.  В них  происхо-
дят  исключительно  сложные  процессы,  взаимодействия  коры  и 
мантии. Так океаническая кора может затягивать в мантию бло-
ки континентальной коры, которые по причине низкой плотно-
сти  эксгумируются  обратно  в  кору. Так  возникают  метаморфи-
ческие  комплексы  сверхвысоких  давлений,  один  из  популяр-
нейших объектов современных геологических исследований.  
Большинство современных зон субдукции расположены по 
периферии  Тихого  океана,  образуя  тихоокеанское  огненное 
кольцо. Процессы, идущие в зоне конвергенции плит, по праву 
считаются одними из самых сложных в геологии. В ней смеши-
ваются блоки разного происхождения, образуя новую континен-
тальную кору [1;4]. 
Активные  континентальные  окраины.  Активная  конти-
нентальная окраина возникает  там, где под континент погружа-
ется океаническая кора. Эталоном этой геодинамической обста-
новки считается западное побережье Южной Америки, её часто 
называют  андийским  типом  континентальной  окраины.  Для  ак-
тивной  континентальной  окраины  характерны  многочисленные 
вулканы и вообще мощный магматизм.  
Островные дуги. Островные дуги — это цепочки вулкани-
ческих  островов  над  зоной  субдукции,  возникающие  там,  где 
океаническая плита погружается под океаническую. В качестве 
типичных  современных  островных  дуг  можно  назвать  Алеут-
ские,  Курильские,  Марианские  острова,  и  многие  другие  архи-
пелаги.  
Островные  дуги  образуются  при  столкновении  двух  океа-
нических плит. При этом одна из плит оказывается снизу и по-
глощается в мантию. На верхней же плите образуются вулканы 
островной дуги. Выгнутая сторона островной дуги направлена в 
сторону поглощаемой плиты. С этой стороны находятся глубо-
ководный желоб и преддуговый прогиб.  

 
457 
За островной дугой расположен задуговый бассейн (типич-
ные  примеры:  Охотское  море,  Южно-Китайское  море  и  т.д.)  в 
котором также может происходить спрединг.  
Коллизия  континентов.    Столкновение  континентальных 
плит  приводит  к  смятию  коры  и  образованию  горных  цепей. 
Примером  коллизии  является  Альпийско-Гималайский  горный 
пояс,  образовавшийся  в  результате  закрытия  океана  Тетис  и 
столкновения  с  Евразийской  плитой  Индостана  и  Африки.  В 
результате мощность коры значительно увеличивается, под Ги-
малаями она составляет 70 км. Это неустойчивая структура, она 
интенсивно разрушается поверхностной и тектонической эрози-
ей. В коре с резко увеличенной мощностью идёт выплавка гра-
нитов  из  метаморфизованных  осадочных  и  магматических  по-
род.  Так  образовались  крупнейшие  батолиты,  напр.,  Ангаро-
Витимский и Зерендинский .  
Трансформные  границы.  Там,  где  плиты  двигаются  па-
раллельным  курсом,  но  с  разной  скоростью,  возникают  транс-
формные разломы — грандиозные сдвиговые нарушения, широ-
ко распространённые в океанах и редкие на континентах. [1;4] 
Прошлые  перемещения  плит.  Восстановление  прошлых 
перемещений  плит  —  один  из  основных  предметов  геологиче-
ских исследований. С различной степенью детальности положе-
ние континентов и блоков, из которых они сформировались, ре-
конструировано вплоть до архея.  
Из анализа перемещений континентов было сделано эмпи-
рическое  наблюдение,  что  континенты  каждые  400—600  млн. 
лет собираются в огромный материк, содержащий в себе почти 
всю  континентальную  кору  —  суперконтинент.  Современные 
континенты образовались 200—150 млн. лет назад, в результате 
раскола суперконтинента Пангеи. Сейчас континенты находятся 
на  этапе  почти  максимального  разъединения.  Атлантический 
океан  расширяется,  а  Тихий  океан  закрывается.  Индостан  дви-
жется  на  север  и  сминает  Евразийскую  плиту,  но,  видимо,  ре-
сурс этого движения уже почти исчерпан, и в скором геологиче-
ском  времени  в  Индийском  океане  возникнет  новая  зона  суб-

 
458 
дукции, в которой океаническая кора Индийского океана будет 
поглощаться под Индийский континент.  
 
СПИСОК ИСПОЛЬЗУЕМЫХ ИСТОЧНИКОВ 
 
1. Ушаков С.А., Ясаманов Н.А. Дрейф материков и климаты Зем-
ли. М.: «Мысль», 1984 
2.  Мейерхофф  А.,  Мейерхофф  Г.  Новая  глобальная  тектоника  - 
основные  противоречия.  -  В  кн.:  Новая  глобальная  тектоника.  -  М.: 
Мир, 1974 (1972), 
3.  Б.М.  Валяев.  Материки  и  океаны  в  истории  Земли.  М.:  «Зна-
ние», 1986 
4.  Хаин  В.Е.  Тектоника  литосферных  плит  -  достижения  и  нере-
шённые проблемы. - Изв. АН СССР, сер. геол., 1984, № 12
, 
 
 
Тугайбаева Ж. Ғылыми жетекші ҚР Минералдық ресурстар 
Академиясының  академигі, г.м- ғ. д., профессор Сейітов Н.С. 
 
АЛФРЕД ВЕГЕНЕР - МОБИЛИЗМ АТАСЫ РЕТІНДЕ:  
ОНЫҢ НЕГІЗГІ ИДЕЯЛАРЫ МЕН ҚАҒИДАЛАРЫ 
 
Өзінің  қысқа  ғұмырын  ауа  райының  өзгеріс  себептерін 
зерттеуге  арнаған  неміс  метеорологы  Альфред  Вегенер  (1880-
1930)  1910  жылы  əлем  картасын  қарап  отырып,  Атлант 
мұхитының  қарама-қарсы  жағалауларындағы  континенттер 
жиегінің  бір-біріне  өте  ұқсас  екендігіне  назар  аударған.  Осы 
жайт  аталған  континенттердің  көне  дəуірлерде  тұтас  материк 
құралғандығының дəлелі болуы да мүмкін деген ой туады. 1911 
жылы  Вегенер  қолына  кездейсоқ  іліккен  палеонтологиялық 
материалдардан Бразилия мен Африкаға тəн көне жəндіктердің 
қазба  қалдықтары  соншалықты  ұқсас  екендігін,  мұның  өзі  осы 
елдер  орналасқан  континенттер  (Оңтүсстік  Америка  мен 
Африка)  арасында  көне  дəуірлерде  құрлықтық  байланыс 
болғандығын  дəлеледейтіндігін  білді.  Бұл  дерек  оның 
континенттер жиегінің ұқсастығы мəселесіне қайтып оралуына, 
сөйтіп 
осы 
континенттер 
жайлы 
геологиялық 
жəне 

 
459 
палеонтологиялық  материалдармен  жақынырақ  танысуына 
түрткі болды. 
Ол  тек  1915  жылы  ғана  өзінің  батыл  болжамына  қайтып 
оралды: денсаулығының нашарлауына байланысты ұзақ уақытқа 
алған  демалысын  негізінен  осы  болжамды  жүйелеуге  арнай 
отырып,  өзінің  «Материктер  мен  мұхиттар  тегі»  деп  аталатын 
құнды еңбегін де сол 1915 жылы бастырып шығарды. 
Бұл еңбектің негізгі идеясын ресми ғылыми орта кейінірек 
«Континенттер дрейфі» деп атады. Бұл батыл болжам бойынша, 
осыдан шамамен 250-300 млн. жыл бұрын Жер бетінде жалғыз 
ғана материк болған деп есептеледі. Бұл алып материкті Вегенер 
«Пангея»  деп  атады.  Вегенердің  шамалауынша,  ол  дəуірлерде 
Пангея  материгінің  жағалауларын  жалғыз  ғана  алып  мұхит 
«Панталасса»  шайып  жатқан,  яғни  Атлант,  Үнді  мұхиттары  ол 
кезде  болмаған.  Тас  көмір  кезеңнің  (карбон  кезеңінің)  аяқ 
шеніне  дейін  осылай  өзінің  тұтастығын  сақтаған  «Пангея» 
материгі  юра  жəне  неоген  кезеңдерінің  аралығында  ғана  (5-
кестеге  қараңыз)  быт-шыт  боп  жарылған  да,  əр  түрлі 
континенттерге  дараланған,  сөйтіп  батыс  бағытта  немесе 
экваторға  қарай  жылжу  нəтижесінде  бір-бірінен  ажырай 
бастаған.  Мəселен,  тұрқы  қазіргіден  гөрі  ұзынырақ  Үндістан 
түбегі  Африка  мен  Австралияның  аралығынан  бөлініп  шығып, 
экваторға  (солтүстікке)  қарай  «сапар  шексе»,  борлы  кезеңде 
Африкадан  «ажырасқан»  Оңтүстік  Американың  батысқа  қарай 
жылжуы нəтижесінде Атлант мұхиты пайда болған. Гренландия 
мен  Норвегия  өз  тұтастықтарын  «күні  кешеге»  дейін  сақтаған, 
бұлардың  бөлінуі  төрттік  кезеңінің    (квартердің)  басында  ғана 
жүзеге  асқан  т.б.  Қорыта  айтқанда,  Жер  шарындағы 
континенттердің  бүгінгі  орналасу  реті  олардың  соңғы  250-300 
млн. 
жылдан 
бергі 
аралықтағы 
жазық 
бағыттағы 
қозғалыстарының нəтижесі. 
1928  жылы  Нью-Йорк  қаласында  Вегенер  болжамын 
талдауға  əдейі  арналған  симпозиум  болып  өтті.  Симпозиумда 
сөйлеген  он  төрт  ғалымның  бесеуі  Вегенер  жорамалын  қызу 
қолдайтындықтарын  білдірді,  екеуі  бұл  идеяны  тұтастай 

 
460 
қабылдай  отырып,  аз-кем  түзетулер  енгізуді  ұсынды,  ал  жеті 
ғалым үзілді-кесілді қарсы шықты. 
Алайда, симпозиумның жалпы қорытындысы континенттер 
дрейфі  болжамын  оп-оңай  жоққа  шығаруға  болайтындығын, 
себебі  оның  пайдасына  келтірілген  деректер  қарсыластар 
пікірімен тең түсіп жатқандығын ашып көрсетті. Материктердің 
жарылып-ажырауы 
нəтижесінде 
мұхиттық 
қыртыстың 
қалыптасуы,  жылжып  бара  жатқан  континенттердің  алғы 
шебінде  тау  жүйелерінің  (мысалы,  Кордильер,  Анд  таулары) 
пайда  болуы,  оларды  құрайтын  таужыныстардың  иіліп 
қатпарлану  себептері  сияқты  ортодоксальді  геосинклинальдық 
бағдарнама  үшін  қиындықтар  туғызатын  сұрақтарды  Вегенер 
жорамалы тұрғысынан оп-оңай түсіндіруге болатын еді. 
Өз  идеясының  дұрыстығын  дəлеледеу  барысында  Вегенер 
пайдаланған жəне оның жақтаушылары тарапынан қызу қолдау 
тапқан  деректерді  үш  топқа  бөлуге  болады.  Олар  –  Атлант 
мұхиты бөліп жатқан континенттер жиегінің сырт пішіндерінің 
жəне  геологиялық  құрылыс  ерекшеліктерінің  ұқсастығы, 
Вегенер  Пангея  деп  атаған  көне  материкті  құраушы 
континенттер  аймағынан  табылған  палеозой  дəуіріне  тəн 
жəндіктер  мен  өсімдіктердің  қазба  қалдықтарының  бір-біріне 
сəйкес  келуі  жəне  осы  алып  материктің  оңтүстік  өңірінде 
таскөмір–пермь  кезеңдері  аралығына  тəн  мұзбасу  «іздерінің» 
сақталуы. 
Бүгінгі 
күні 
планетамызда 
шашырай 
орналасқан 
континенттерді  өз  идеясына  сəйкес  қайтадан  «жылжыта»  отырып, 
алғашқы  қалпына  əкелген  жағдайда,  олардың  бір-бірімен  тəуір 
қабысатындығын,  сөйтіп  шынында  да  жалғыз  ғана  материк  алуға 
болатындығын  Вегенер  іс  жүзінде  дəлелдеді.  Рас,  əр  түрлі 
континенттер есебінен осылай құрастырып көрген жағдайда Пангея 
материгі  ешбір  сызатсыз  қиюласа  қалған  жоқ,  яғни  əр  түрлі 
сəйкеспеушіліктер де бой көрсетті, бірақ бұл материктің жалпылама 
пішіні жобаланып шықты. Көлденеңі ондаған, əрі кеткенде жүздеген 
км-мен  ғана  өлшенетін  мұндай  сəйкеспеушіліктерді,  яғни 
қиюластыру 
кезінде 
материк 
құраушы 
континенттер 
жағалауларының  бірін-бірі  көмкеріңкіреп  кеткен  жəне  аз-кем 

 
461 
қабыспай  қалған  тұстарын  сол  континенттердің  жазық  бағыттағы 
қозғалыстары кезіндегі өзгерістермен түсіндіруге болатын. 
Вегенер  қазіргі  континенттердің  кезінде  біртұтас  материк 
құрағандығын  олардың  сырт  пішіндері  ерекшеліктерімен  ғана 
емес,  ішкі  ерекшеліктерімен  де  дəлелдеді  деуге  болады.  Бұл 
ретте  Вегенер  Африка  континентінің  оңтүстіік  жиегінде  ендік 
бағытта  созылып  жатқан  Капа  тауларының  жалғасы  Оңтүстік 
Америка  континентінде  Буэнос-Айрес  қаласы  маңынан 
табылатындығын 
немесе 
Норвегия 
мен 
Шотландия 
территориясында  силур  жəне  девон  кезеңдерінің  аралығында 
қалыптасқан  таужыныстардың  жалғасын  Канаданың  Аппалач 
тауларынан  кездестіруге  болатындығын  т.б.  тілге  тиек  етті. 
Вегенер  болжамының  дұрыстығын  дəлелдей  түсетін  тағы  бір 
дерек  –  бұл  континенттер  аумағында  борлы  кезеңнен  кейін 
қалыптасқан 
таужыныстар 
арасында 
мұндай 
ұқсастық 
байқалмайтын болып шықты. 
Жердің даму тарихында жер бетін мезгіл-мезгіл мұз басып 
тұрғаны  белгілі.  Жер  шарының  белгілі  бір  аймақтарын  ғана 
қамтып өткен бұл құбылыстың табиғаты əзірге толық зерттеліп 
бітпеген,  алайда,  олардың  тек  қана  полюстік,  яғни  өте 
салқындаған  климат  жағдайында  ғана  болатыны  түсінікті.  Мұз 
көшкіндері еріген кезде ашылып қалған мореналар деп аталатын 
кесек-кесек  таужыныстар  мен  жекелеген  мұздықтардың 
жылжуы  кезінде  қалдырған  «іздерінің»  анық  сақталуы  осы 
мұзбасу аймақтары айқын тануға мүмкіндік береді. 
Ғалымдар осындай мұзбасулардың бірі карбон жəне пермь 
кезеңдерінің аралығында болып өткендігін дəлелдеген. Алайда, 
осы  мұзбасу  процесінің  болғандығын  дəлелдейтін  іздердің 
түсініксіз  жайттары  көп  болып  шықты.  Негізінен  оңтүстік 
жарты  шарға  қарасты  континенттер  өңірін  жəне  Үндістан 
тұбегінің  оңтүстігін  көмкеріп  өткен  бұл  мұзбасу  Оңтүстік 
Американың  оңтүстік-шығыс,  Африка  мен  Австралияның 
оңтүстік  бөліктері,  Антарктика  мен  Үндістан  территорияларын 
түгелге  жуық  қамтыған.  Мұзбасу  іздерінің  соншалықты 
шашыранды орналасу себептеріне, ең басты олардың тек полюс 
аймақтарында  ғана  емес,  экваторлық  аймақтарды  да  қамту 

 
462 
жұмбағына  жартымды  жауап  таппай  жүрген  ғалымдар  Вегенер 
идеясына  бірден  ден  қойды.  Себебі  осы  идеяға  сəйкес 
шашыранды  континенттерді  жапсарлыстыра  отырып,  алғашқы 
қалпына  əкелген  жағдайда  карбон-пермь  мұзбасуы  оңтүстік 
жарты  шардың  полюстік  аймағына  жып-жинақы  түрде  үйіріле 
қалатыны болып шықты. 
Қорыта  айтқанда,  қазір  геология  ғылымындағы  негізгі 
қағида  рөлін  атқарып  отырған  «Литосфералық  тақталар 
тектоникасын»  дəріптейтін  «мобилизм»  идеяларының  негізін 
салушы осы Альфред Вегенер болып табылады. 
 
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР 
 
1.  Сейітов  Н.,  Жұмыр  жердің  тынысы.Алматы:  Қазақстан,1991- 
192 бет. 
 
 
Оспанова Ж.Б. Ғылыми жетекшісі: 
 
г.м- ғ. к. Касенова А.Т. 

жүктеу/скачать 27,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: