«геология жəне тұРАҚты даму» Ғылыми-теориялық конференциясы еңбектері

 
303 
болады.  Марганец  рудалары    əлі  сөнбеген  жанартау  əсерінен  
түзіле отырып,  мұхиттар мен теңіздер түбіне  шоғырланған. Бұл 
рудалар  жəне оларды  кіріктіруші  кремнийлі шөгінділер, басқа 
да  жанартау  туфтары  мен  лавалары  стронций,  барий,  бор, 
мышьяк,  сурьма,  висмут,  молибден,  никель,  кобальт  секілді  
элементтермен  байыған.  Тынық  мұхиттың  түбінде    марганец 
тасберіштерінің    аса  бай  қорлары  табылып  отыр.  Олардың 
сопақша  келген,    шар  тектес,  томпақ  немесе    тақташа  түрлері  
жиі  кездеседі.  Марганец  конкрециялары  бірнеше  қабаттардан 
тұрады,  олардың  ішкі  құрылысы  кəдімгі  пияз    құрылымына 
ұқсас.    Кейбір  су  асты    жазықтықтарында    тасберіштер 
аймақтың  20-50%  ғана    қамтыса,  су  асты  дөңестерінде  мұхит 
түбінің  90% алып жатыр. Мұхит түбіндегі  мұндай аймақтарды 
темір-марганец  рудаларының    жаппай  таралған  аудандары  деп 
айтуға  болады.  Ғалымдардың  есептеуінше,  Тынық  мұхит 
бассейнінің  тек  солтүстік-батыс  бөлігіндегі  ғана    марганец 
тасберіштерінің қоры шамамен алғанда 100 миллиард, ал бүкіл 
Тынық мұхитындағы қоры 1700миллиард тоннаға жуық.  
Мыс рудалары. Мыс рудаларының стратиформды  немесе 
қатпарлы  кендері    жер  шарында  кең  тараған.  Бұл  кендердің 
қалыптасуы да əр түрлі кезеңдердегі  су асты жанартауларының 
əрекеттерімен 
тығыз 
байланысты. 
Бұл 
рудалар 
тау 
жыныстарының  тұнбаға  түсу  процестерінің  жəне  жер 
қойнауының  терең  қабаттарынан  көтерілген  руда  түзуші 
ерітінділердің  өзара  химиялық  реакцияға  түсіп,  бір-бірімен  ал-
маса  отырып  септесуінің  нəтижесінде  пайда  болған.  Күрделі 
түрде  қалыптасқан    осындай  мыс    рудалары  планетамыздың 
колчеданды  жəне  колчеданды  полиметалды  кендері  аймағын 
құрайды.  Кендердің  мұндай  түрлері  Кенді  Алтайда,  Жоңғар 
Алатауында 
(Текелі), 
Кавказда 
(Филизчай), 
Орталық 
Қазақстанда (Атасу кендер тобы), сондай ақ, Испанияда, Жапо-
нияда, басқа да аймақтарда кездеседі. 
Фосфориттер,  фосфорлы  темір  жəне  фосфор-марганец  ру-
далары.    Пайдалы  қазындылардың  бұл    түрлері  Қазақстанда,  Гру-
зияда  жəне  Сахалинде  табылып  отыр.  Фосфориттердің  мұндай 
кендерінің  лава  мен  туф  қабаттарымен  алма-кезек  алмасып 
отыруының өзі-ақ, су асты жанартауының əрекеті кезінде  фосфор 
көп  мөлшерде  бөлініп  шығады.  Фосфориттердің  Қазақстандағы  ең 

 
304 
ірі кендері, өздерінің қалыптасу тегі жағынан вулканогенді-шөгінді 
жыныстар  тобына  кіретін  кремнийлі  жəне  карбонатты    таужыны-
стармен  тығыз  байланысты.  Бұл  кендердің  ең  ірілері  Қаратау 
фосфоритті бассейніне шоғырланған. Осы аймақта жалпы саны елу-
ден  астам    фосфорит  кен  орындары  табылып  отыр.  Бұл  кендердің 
пайдалы компоненттердің мөлшері 2,5-3 миллиард тонна  шамасын-
да  болатындығы    геологиялық  барлау  жұмыстары  нəтижесінде 
дəлелденді.  Қаратау  фосфориттерімен  тектес  кен  орындары  Семей 
облысы  аумағында    Девон  дəуірінде  қалыптасқан  вулканогенді-
шөгінді таужыныстары арасында да кездеседі. Фосфордың мол кон-
центрациясы вулканогенді-шөгінді таужыныстарында шоғырланған 
кейбір  марганецті  жəне  темірлі-марганецті  кенорындарынан  да  та-
былады.  
Алмас. Алмас əдетте  кимберлит құбырлары деп аталатын 
құрылымдарда 
шоғырланады. 
Кейбір 
зертеушілер 
бұл  
құрылымдардың  пайда  болуын    жер  бетіне  біршама  жақын 
орналасқан  аралық  магма  ошақтар  деп  аталған  сілтілі 
ультранегізді  магма  ошақтарының  əрекетімен  тығыз  байланы-
сты  деп  есептейді.  Құрамында  алмас  кездесетін  кимберлит 
құбырлары  да    бүгінгі  жанартаулар  сияқты  жер  қыртысының  
аймақтық  жарықтары  бойына  жинақтала  отырып,  тізбектеле 
орналасқан кішігірім денелер түзеді.  
Кремнийлі таужыныстар. Кремнийлі жыныстар яшмалар, 
фтаниттер,  диатомиттер,  опокалар  жəне  трепельдер    вулканиз-
ммен  тығыз  байланысты.    Бұл  кремнийлі жыныстардың  ішінде  
диатомиттердің,  опокалардың  жəне  трепелдердің  қалыптасуы 
жер  үсті,  ал  яшмалар  мен  фтаниттердің  қалыптасуы  су  асты 
вулканизмі процестерімен байланысты. Вулканогенді кремнийлі 
жыныстар  халық  шаруашылығының  əр  түрлі  салаларында 
қолданылады.  Əсіресе  яшмалар  өте  құнды.  Олар  зергерлік 
бұйымдарда жəне құрылыс жұмыстарында қолданылады [6]. 
Қорыта  келе,  соңғы  жылдары  жүргізілген  ғылыми  зерттеу 
жұмыстарының  нəтижелері    біздің  планетамыздағы  пайдалы 
қазындылар көпшілігі жанартау  процестерімен  тығыз  байланы-
сты екені белгілі болып отыр. 
 
ƏДЕБИЕТТЕР 
 
1.  Жүнісов А.А. Құрылымдық геология.-Алматы, 2000. 

 
305 
2.  Тихомиров В.Г. Структурная геология вулканических масси-
вов. М.; Изд.МГУ, 1985. 
3.  Тұяқбаев Н., Арыстанов К., Əбішов Б. Жалпы геология курсы.  
- Алматы, 1993. 
4.  Бəкіров С., Геология негіздері. Алматы, 1995.   
5.  Бекботаев  А.Т.,  Минерология  жəне  петрография,2-бөлім.  -
Алматы 2003. 
6.  Қайыпов  Ə.,Сейітов  Н.С.  Жанартаулар  жаңғырығы.  -Алматы, 
1985. 
 
 
 
Бексариев Салауат Ғылыми жетекші:  
г.м-ғ.д. профессор. Бейсеев О. Б. 
 
МИНЕРАЛДАР ИНДЕВИДТЕРІ МЕН 
АГРЕГАТТАРЫНЫҢ МОРФОЛОГИЯСЫ, ОЛАРДЫ 
ДИАГНОСТЫЛЫҚ ГЕНЕТИКО-ИНФОРМАЦИЯЛЫҚ 
ЖƏНЕ ЭСТЕТИКАЛЫҚ МАҚСАТТАРҒА ПАЙДАЛАНУ 
 
Жер  қыртысындағы,  судағы  жəне  атмосферадағы  физика-
химиялық  элементтерден  пайда  болатын  табиғи  химиялық 
қосындылар  мен  элементтерден  тұратын  заттарды  минерал  деп 
атайды. 
Минералдар  көбінесе  қатты  зат.  Олардың  тек  бірлі-жарымы 
ғана, мысалы сынап сияқты сұйық түрлері кездеседі. Газдардың да 
кейбір түрлерін кейде минералдарға жатқызады. Бірақ газ деген зат 
көбінесе  жеке  оңашаланып,  минералдық  заттардың  формасында 
кездесе қоймайды. Мұнымен қатар кейбір қолдан жасалған заттар да 
минерал  болып  аталады.  Мысалы,  шлактардан  пайда  болатын 
минералдар,  қолдан  өсірілетін  кейбір  кристалл-минералдар  болады 
(слюда, корунт, шыны, цемент). 
Минералдардың  жеке  сопа  бастарын  ғана  алып,  соны 
оңаша  зерттеуге  болмайды,  өйткені  минерал  өзінен-өзі  пайда 
болатын зат емес. Минералдар белгілі бір қысым күштері, қызу, 
заттардың  концентрациясы  жағдайларында  ғана  құрала 
алады.Мысалы,  минералдар  жоғары  температурада  балқыған 
заттардан,  будан,  ыстық  су  ерітінділерінен,  суалып  кепкен 
табиғи  су  қоймаларының  түбінен  пайда  болады.  Сондықтан 

 
306 
минералды  зертеу  үшін  ең  алдымен  олардың  айналасындағы 
жағдайды,  яғни  ондағы  физикалық,  химиялық,  геологиялық 
өзгешеліктерді 
қарастыру 
керек; 
қандай 
жағдайда 
минералдардың  қандай  формалары,  қандай  топтары  пайда 
болатынын 
анықтау 
керек. 
Осының 
арқасында 
ғана 
минералдарды  табиғи  жағдайда  қалай  іздеудің,  қалай  табудың, 
қалай  танудың  негізін  біле  аламыз.Сонымен  қатар  əрбір 
минералдың  жеке  сипаттарын  білу,  оны  айыра  білу,  оның 
жаратылысын жəне қайда қолданылатынын білу қажет [1]. 
Минералдардың  сырт  пішіндері  сан  алуан,  сондықтан  жалпы 
бейнесі  мөлшерімен  жəне  морфологиясымен  анықталады. 
Минералдардың 
морфологиясы 
олардын 
ұзындыгымен
, 
қалыңдығымен
  жəне  жалпактығымен  анықталады.  Осыған 
байланысты  минералдар  мынадай  морфологиялық  типтерге 
бөлінеді: 
I 
катар
:  ұзыншақ,  бағана  тəріздес,  ине  тəріздес,  жіп 
тəріздес, талшықты; 2 катар: төртбақты (тен өлшемді); 3 қатар: 
қабысқан,  қалақша,  жапырақ  тəріздес,  кабыршақша  тəріздес          
(1-сурет).  
 
               
 
 
 
1-
сурет. Қабыршақты минералдар 
а) Марказит. Караба, Казақстан. Жалпақтығы 2,5см 
 
Ұзыншак  типті  минералдардың  ұзындығы  калыңдығынан 
бірнеше  есе  жоғары  болады.  Бұлардың  ішінде  бағана  тіріздес,  жіп 
тəріздес  жəне  талшыкты  түрлері  табиғатта  кен  тараған.  Ұзыншак 

 
307 
минералдарға турмалин, берилл, натролит, миллерит, гипс-селинит, 
хризотил-асбест, амфибол-асбестер жатады. Төртбақты, теңөлшемді 
кристалдармен  минералдардын  мөлшері  барлык  бағытта  бірдей. 
Мысалы: 
гранаттың, 
магнетитгін, 
бариттің, 
ванадиниттің, 
сфалериттің,  пириттін  кристаддары.  Қабысқан  минералдардың 
қалыңдығы  кеңдігінен  əддеқайда  темен.  Олар  қалақша  тəріздес, 
жапырақ  тəріздес  жəне  қабыршақ  тəріздес  агрегаттардан  тұрады. 
Мұндай  кристалдарға  илменит,  гематит,  бетит,  хлорит,  мусковит, 
вермикулиттер жатады.Минералдардың сырт пішіндері куб тəріздес, 
октаэдр,  тетраэдр,  призмалы,  дипирамидальды  болып  келеді. 
Мысалы:  галит,  флюорит,  пирит,  алмаз,  магнетит,  диопсид, 
скополит,  шеелит,  циркон  ж.б.  Минералдардың  сырт  пішіңдері 
олардың  жаратылу  жағдайларына  байланысты.  Мысалы  магмалық 
жолмен  жаралған  кварцтың  сырт  пішіні  төртбақты  болып  келеді. 
Ұзыншақ,  ине  тəрізді,  бағана  тəріздес  жəне  талшықты  минералдар 
метасоматиттік  тау  жыныстары  арасында  кездеседі.  Кейбір 
минералдың  жақтарында  сол  жақтарға  параллельді  сызықтар 
болатынын ескеру керек. Жактардың косарлана өсуі сол жақтардағы 
склуптуралық  белгілер  минералдарды  диагностика  жасағанда  көп 
көмегін тигізеді. 
Жаратылысы  бір  бірнеше  минералдардың  жиынтығын 
олардын  агрегаттары деп  аталады.  Агрегаттардың  ішіндегі  ең 
көп  тарағаны  түйіршікті  агрегаттар.  Олар  түйіршік  мелшеріне 
қарай  ірі  түйіршікті,  орта  түйіршікті,  ұсақ  түйіршікті  болып 
болінеді.  Топырақ  тəріздес  агрегаттар  қопсық  минералдарга 
жəне копсык шөгінді тау жыныстарына тəн. Бұдан басқа бағана  
тəріздес,  таяқ  тəріздес,  талшықты,  қабыршақты  агрегаттар  да 
табиғатта  жиі  кездеседі.  Агрегаттардың  да  морфологиясы  сан 
алуан. Солардың ішінде кен тарағаны мыналар: 
Друзалар 
-  ретсіз  өскен  жеке  кристалдардың  жиынтығы. 
Табиғатта  ірі  жəне  өте  көркем  кварц,  топаз,  пирит  жəне  басқа 
минералдардың агрегаттары кездеседі (1,2-сурет). 
        

 
308 
  
        
 
   
 
1-
сурет. Пирит друзасы. Березов кен орны, Орал.  
Суреттің жалпақтығы 7см 
 
Конкрециялар 
- шар тəріздес, кейде радиальды сəулелі жəне 
жұмыртқа 
тəріздес 
морфологиясы 
бар 
агрегаттар. 
Конкрециялардың  ортасында  кейде  органикалық  қалдықтар 
болып,  соның  айналасында  минералдық  заттар  орналасады. 
Қалыптасқан  үғым  бойынша  конкрециялар  сырттан  келген 
заттардың  есебінен,  конкреция  шетінен  ортасына  қарай 
құйылған  заттардан  пайда  болады.  Кристаддың  өсуі  бұл 
процесте  конкреция  ортасынан  шетіне  қарай.  Конкрециялар 
көбіне  шегінді  тау  жыныстары.  Оның  ішіңде  топырақтар 
арасында  көптеп  табылады.  Конкреция  түрінде  фосориттер, 
сферосидерит, марказит жəне басқа минералдар кездеседі.      
Секрециялар  деп
  минераддық  заттардың  тау  жыныстары 
куыстарына 
орналасу 
формаларын 
атайды; 
мұңда 
минералдардың  есуі  шеттен  ортасына  қарай.  Секрециялардың 
формасы  əдетте  домалақ.  Егер  секрециялар  мелшері 
диаметрінде  1-2см  болса  онда  оларды  жеодалар  деп  атайды. 
Ұсақ  секрециялар  көбінесе  эффузивтік  тау  жыныстарының 
қуысында кездеседі, олар миндалиналар деп аталады. 
 
Дендриттер 
—  тарамдалған  ағаш  бұтақтарына  жəне 
өсімдік сабақтарына ұқсас агрегаттар (4, 5-сурет). Олар көбінесе 
минералдық  ерітіңділердің  тау  жыныстарының  өте  ұсақ 
шаштың  қалыңдығындай  жарқыншақтары  арқылы  минералдық 
заттар  денесіне  ену  арқылы  пайда  болады.  Дендриттердің  түсі 

 
309 
көбінесе  кара.  Олар;  ізбестас,  опал  сияқты  таужыныстары  мен 
минералдық денелерде кездесіп өте əдемі текстуралар кұрайды. 
Дендриттер  түрінде  көбінесе  сомтума  мыс,  алтын,  күміс  жəне 
басқа металдар кездеседі. Мысалы Жезқазған кен орнында.
 
 
 
      
 
 
 
 
 
 
 
Оолиттер  - өте
  ұсак  диаметрі  0,05  мм 2-3  см  жететін  шар 
денелер 
агрегатгарынан 
тұрады. 
Шарлардың 
кескіні 
концентрациялық зональды болып келеді. Оолиттер кобінесе су 
ішінде  еріген  немесе  колоидтық  заттардың  іріленуінен  пайда 
болған. Оолиттер көбінесе фосориттерге, боксидтерге, гематитті 
темір рудаларына, кейде арагониттерге тəн.      
Бүйрек  тəріздес  агрегаттар  -  Жер
  бетіне  жақын  немесе 
Жер  бетіне  жақын  орналасқан  карстық  үңгірлерде,  рудалы 
кендердің  тотығу  зоналарында  жиі  ұшырайды.  Сауыстанған 
формалар  сталакгиттер  жəне  сталогмиттер  турінде 
үңгірлерде көптеп кездеседі (5, 6-сурет). Олардың көбі кальцит 
пен  арагониттен  тұрады.  Əр  түрлі  сауыстанған  жəне  бүйрек 
тəріздес  формалар  малахиттерге,  гематиттерге  тəн.  Олар 
көбінесе  қабатталған  агрегаттардан  тұрады.  Мұндай  формалар 
5-
сурет. Дендрит мүсəтірінің 
үлгісі 
4-
сурет. Дендрит мүсəтірі. 
Рават, Тажікстан. Биіктігі 9 см 

 
310 
бүкіл  агрегаттардың  коллоидтық  түйіршіктерден  жаралғанын 
көрсетеді. 
                                                                                 
 
 
 
 
 
 
Параллель  бағаналы  жəне  талшықты  агрегаттар  əдетте
 
таужыныстарының  жарқыншақтарында  (көбінесе)  қуыстарында 
(сирек) пайда болады. [2] Бұл топка серпентениттерде кездесетін 
хризотил-асбест,  əртүрлі  тау  жыныстары  жарқыншактары  мен 
қуыстарында  жəне  өздерінше  құрылымы  радиальды-сəулелі 
болып  келетін  амфиболдық  асбестер  (14  түрлі),  талшықты  гипс-
селенит,  кей  жағдайда  тұрмалин,  пироксен,  цеолиттер, 
палыгорскит, сепиолит, сомтума күміс, никель минералдары ине 
тəріздес 
жəне 
талшықты 
агрегаттар 
түзеді. 
Кейбір 
минералдардың 
мысалы, 
хризотил-асбестің 
талшығынын 
ұзындығы  2  метрге  дейін  (Қытай),  родусит-асбест  талшығының 
ұзындығы  1  метрге  дейін  (Боливия)  жетеді  [3].  Талшықты 
агрегаттардың  түзілу  табиғаты  туралы  берік  қалыптасқан 
көзқарас 
осы 
уақытқа 
дейін 
тұжырымдалған 
жоқ. 
Зерттеушілердің көпшілігі талшықты агрегаттар метаколлоидтық 
5-
сурет. Сталактит 
үңгірі.Сергеев кен орны. 
Примор жері. Суреттің 
жалпақтығы 20 см 
6-
сурет. Сталактитте өскен 
геликтит. Гелектиттің ұзындығы 
24
см. Кап-кутан үнгірі. Түркіменстан
 

 
311 
ерітінділерден  түзіледі  деп  есептейді.  Мысалы  академик  В.С. 
Соболев «... асбест тəріздес жəне халцедон тəріздес құрылымдар 
минералдардың  гельдерден  кристалдан-ғандығының  ең  сенімді 
дəлелі»  деп  жазса,  неміс  ғалымы  О.  Мюгге  «амфиболдық  жəне 
хризотилдік  асбестердің  ең  басты  ұқсастығы-бұл  екеуінің  де 
коллоидтық 
ерітінділерін 
пайда 
болғандығына» 
деп 
кортындылады. 
О.  Мюгге  параллельды-бағаналық  жəне  талшықты 
агрегаттарды  тұңғыш  жүйелеп,  генетикалық  классификация 
жасаған  ғалым.  Оның  көзқарасы  бойынша  мұндай  агрегаттар 
механикалық  əсер  нəтижесінде  созылудан  пайда  болады.  Ал 
желілердегі  талшықтардың  параллель  бағытта  орналасуын  О. 
Мюгге  жарқыншакты  толтырған  бастапкы  гель  массасынын 
жарқыншақ  керегелеріне  жабысып,  жарқыншақ  біртіндеп 
ашылған  кезде  созылып  жеке  талшықтарға  тарауымен 
түсіндіреді [3]. 
Д.П.  Григорьевтің  пікірі  бойынша  талшықты  минералдар 
емес нағыз ерітінділерден кристалданады.  
Ол  параллель-бағаналы  агрегаттарды  екі  топқа  бөледі:                 
1)  кристаллизация  сығылыспаған  бос  кеңістік  жағдайында 
өткенде  пайда  болған  агрегаттар;  оларға  бағаналары  өз  остері 
бойымен параллель бағытта орналасуы, жарқыншақ керегесімен 
жапсарланған  учаскелерде  сол  кристаллдардың  геометриялық 
калыптасу  зоналары  болуы  шарт;  2)  минералдық  ерітінділер 
толған  жарқыншақтар  баяу  ашылып,  кристаллизация  сығылыс 
жағдайларында  өткен  кезде  пайда  болатын  агрегаттар;  оларда 
геометриялық  калыптасу  зоналары  болмайды  жəне  бағаналары 
бір-біріне  тең  бағытта  орналасуында  ешкандай  заңдылық  жоқ. 
Асбесттер  жəне  асбест  тəріздес  минералдардың  көбін  екінші 
топқа жатқызуға болады [3,6]. 
Талшықты  минералдардың  ішіндегі  ең  маныздысы 
асбесттер. Мысалы, асбестен қағаз жасау – 1700 жылдан бастап 
белгілі  болса  да,  оны  өндірістік  мөлшерде  өндіру  тек  ХІХ 
ғасырдың бірінші жартысында ғана іске  асырылды. 
Алғашқы  қолдан  жасалған  асбест  қағаздарына  қаламмен 
немесе  қарындашпен  ғана  жазуға  болатын  еді,  бірақ  баспа 

 
312 
өндірісіне  жарамайтын.  Кейіннен  олардың  сапасы  біршама 
жақсарып, Европаның бірнеше елдерінде асбест қағазының отқа 
жанбайтын қасиеттеріне сүйене отырып, қағаз ақша да жасалды. 
Тіпті  біздің  заманымыздағы  қағаз  ақшалардың  құрамында  да 
біраз мөлшерде асбест бар [2]. 
Псевдаморфозолар  -  өзіне
  тəн  емес  формаларды  иеленіп 
алған минералдар тобы. Мысалы, минерал родусит ромбоэдрлы 
«кристалдар»  түрінде  кездесіп,  глауберит  кристаллдарының 
формасын  қайталайды.  Лимонит  пириттің  формасын  қайталап 
куб  түрінде  кездеседі.  Егер  жаңадан  пайда  болған  минерал  өзі 
ығыстырып  отырған  минералмен  химиялық  кұрамы  бірдей 
болса онда псевдаморфозалар параморфозалар деп аталады. 
Псевдаморфозаларды жан-жақты зерттеу псевдаморфизмге 
ұшыраған минералдың генезисін анықтауда зор көмегін тигізеді. 
В.И.  Вернадскийдің  сөзімен  айтқанда  мұндай  зерттеулер 
«псевдаморфозалар 
табылған 
ортада 
өткен 
химиялык 
процестердің  қарқындылығын,  олардың  уақыт  сайын  өзгеруін 
анықтауға, химиялық реакциялардың, казіргі кезде мүлдем жоқ 
бастапқы 
минералдар 
түрлерін 
жаңғыртуға 
мүмкіндік 
туғызады». 
Мысалы,  О.Б.  Бейсеевтін  родусит  кеніштері  орналаскан 
Жезказған  ойпатының  батыс  аймағындағы  төменгі  пермдік 
терригенді-карбонатты 
тау 
жыныстарында 
тараған 
псевдоформаларды  зерттеу  жұмыстары  нəтижесінде  мынадай 
генетикалық жəне практикалык маңызы бар мəселелерді шешуге 
жол  ашылды  [3].  Псевдаморфозалардың  кебі  родусит,  кальцит, 
альбит  құрамды.  Олар  эвгедральды  формалы  жəне  ромба 
тəріздес  бұрынғы  сингенетикалық  суға  еритін  сеппелі 
минералдардан  қалған  куыстарды  толтырған.  Кеңістікте 
псевдаморфозалар тайыз лагуналарда пайда болған фацияларды 
кұрайтын  тау  жыныстарында  ғана  көптеп  кездесіп,  олар  терең 
фациялы  шөгінділермен  ауысқанда  азаяды  немесе  кездеспейді. 
Бұл  фактор  псевдоморфозалардың  орнындағы  бастапқы 
сингенетикалық  минералдардың  тұздарға  бай  тайыз  теңіз 
бассейіндерінде  жаралғанының  көрсеткіші  деп  кортындылауға 
негіз болады. 

 
313 
Псевдоморфозаларды  (тығыз  родуситті)  кристаллографиялық 
зерттеулер  олардың  формаларынын  жалпы  сырт  пішіндері 
глаубериттің  қарапайым  формаларына  ұксас  екенін  көрсетті. 
Гониометриялық  өлшеулер  родусит  псевдаморфозалары  мен 
глаубериттің  жақаралық  бұрыштар  шамасының  да  бірдейлігін 
дəлелдеді. 
Зертгелген  псевдаморфозалар  ішінде  көлемі  2-5  мм 
микропсевдоморфозалар  да  кездеседі.  Олар  альбиттік  жəне 
кальциттік.  Сырт  пішіндері  ұзыншақ  призма  тəрідес,  үштері 
дипирамидалық  төрт  симметриялық  жақтармен  шектелген. 
Мұндай  факторлар  псевдаморфоза  құбылысына  ұшыраған 
бастапқы  минераддың  ромбалык  сингонияда  кристадданғанын 
көрсетеді. Бұл микропсевдаморфозалар морфологиясы жағынан 
Ақтау,  Батмақ  кен  орындарында  кездесетін  тенардит 
кристалдарына ұқсас болып шықты. 
Қорыта келгенде қазіргі кезде родусит кені орналаскан тау 
жыныстары  седимонтогенез  сатысында  глауберит,  тенардит, 
галит  жəне  басқа  тұздарға  бай  лагуналар  мен  көлдер 
бассейндерінде  қалыптасқанын,  эпигенез  жəне  метагенез 
сатыларында  шегінділермен  бірге  тұнған  тұз  кристаллдары  тау 
жыныстары 
қуыстарындағы 
жəне 
интеристициялық 
(түйіршікаралық)  ерітінділердің  қимылынан  еріп,  олардың 
орнын 
натрийлі 
силикаттар 
- 
родусит 
пен 
альбит 
псевдокристаддары толтырғанын керсетеді. 
Олай  болса  шөгінді  тау  жыныстарында  родусит-асбест 
кендерін  іздеудің  басты  типоморфтық  белгілері  болып 
зерттелетін  аудан  аймағында  тайыз  жəне  сеппе  тұз 
кристаддарына  бай  лагуналар  мен  көлдерде  тұнған  тау 
жыныстарының  болуы  жəне  бұл  тау  жыныстарында  бастапқы 
сингенетикалық 
кристалдардың 
орнын 
родусит 
псевдаморфаларының кездесуі есептеледі. 
Родусит-асбест 
кендерінін 
ішіндегі 
ТМД 
елдері 
территориясында  ең  ірі  эталон  болып  саналатын  Қумола 
кенішінің осы екі түрлі ерекшіліктерін ескере отырып жасалған 
болжаулар Қазакстан жене басқа ТМД елдер аймағында бірнеше 
кен орындарын жəне перспективалы руда білімдемелерін ашуға 
негіз болды. 

 
314 
Қосарланған 
кристалдар. 
Минераддардың 
тектес 
кристалдары  (индевидтері)  симметрия  əрекетіне  байланысты 
шағылысып  180  градусқа  айналып  немесе  инверсия  центірінен 
айқасып  заңды  тұрде  қосарланған  кристалдар-телқосактар 
тұзеді.  Телқосақтар  симметрия  жазықтығы,  симметрия  осі  не 
инверсия  центрі  арқылы  сипатталады.  Сондыктан  оларды 
телкосақтардың  элементері  деп  есептейді.  Екі  индевидтердің 
тұтас біту орнын телқосақтың жазықтығы деп атайды [5,6]. 
 
ƏДЕБИЕТТЕР  
 
1. Абланов Б.Ф. Минералдардың индивиттері мен агрегаттары 1991. 
2. Бейсеев.О.Б.  Талшықты  тастың  сыры.  –  Алматы:  Қазақстан,1985  – 
144бет 
3. Бейсеев.О.Б.  Родуситы  Джезказганской  владины  (минералогия, 
генезис,  онтогения,  свойства  и  пути  комплексного  использования  руд).  – 
Алматы: Наука,1980 – 289с. 
4.  Кантор.Б.З. Беседы о минералах,"Астрель" 1997. 
5.  Машанов.А.Ж.  Кристаллография,  минералогия,  петрография 
1969. 
6.  Миловский А.В. Минералогия и петрография. Недра. 1985. 

жүктеу/скачать 27,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: