– дәріс. Бедертүзуші экзогенді факторлар туралы жалпы мәліметтер. Үгілу және денудация

Жер бетінде байқалған барлық физика-географиялық процестер күн энергиясы мен ауырлық күшінің әсерінен дамиды. Күннің сәулелік энергиясы мен тартылыс күші жер шарының сыртқы қабығын бірқатар факторлар, соның ішінде ауа-райының өзгеруі, жер үсті және жер асты суларының әсері, ауаның, мұздықтардың, сулар мен теңіздердің, мұхиттардың қозғалысы, өсімдіктер мен жануарлар организмдерінің әсері арқылы өзгертеді.

Жалпы экзогендік процестер үш үлкен топқа бөлінеді ауа-райы процестері, денудация процестері және жинақтау процестері (шөгінді жинақтау). Үгілу жер қыртысының жоғарғы 300-500 метрлік аймағында (ауа-райы аймағы), оның шегінде тау жыныстары атмосферамен, гидросферамен және биосферамен күрделі өзара әрекеттесу жағдайында болады.

Физикалық үгіллу - температураның күрт ауытқуы, кеуектер мен жарықтардағы судың қатып қалуы және өсімдіктер, жануарлар мен адамдар жыныстарына механикалық әсер ету әсерінен тау жыныстарының механикалық ұсақталуы.

Химиялық үгілу - бұл тау жыныстарының химиялық құрамының өзгеруі және судың, ауаның және организмдердің әсерінен олардың одан әрі жойылуы. Ауа, су және организмдер тау жыныстарына бастапқы минералдардың еріткіштері мен тотықтырғыштары ретінде әсер етеді. Әсіресе қарқынды химиялық ауа-райы әктас, гипс, тас тұзы және т. б. сияқты еритін жыныстарда өтеді.

Органикалық үгілу организмдердің қатысуымен жасалады. Тау жынысында орналасқан микроорганизмдер оның жоғарғы қабатының химиялық құрамы мен физикалық қасиеттерін өзгертеді.

Үгілу бедертүзуші үдерістің бастамасы болып табылады. Ол тау жыныстырын үгіте отырып, оларды қозғалмалы пішінге тұсіреді. Осы үгітілген жыныстар ауырлық күшінің, ағын сулардың, жел мен мұздықтардың және де басқа факторлардың әсерінен бір орыннан екінші орынға ауысып, шөгеді.

Осы үдерістер денудация деп аталады. Денудация-тау жыныстарын бұзу және үгілу өнімдерін гипсометриялық еңіс жерлерге тасымалдау процестерінің жиынтығы. Денудацияның негізгі факторы - ауырлық күші. Сондықтан бұзылу процесі тік беткейлерде қарқынды жүреді. Ол негізінен құрлықта көрінеді. Денудация бүкіл тау жүйелерінің жойылуына әкеледі, оларды біртіндеп жер бетімен салыстырып, тауларды жазыққа айналдырады. Өсімдік жамылғысы денудация процестерінің баяулауына ықпал етеді.

Ірі үгілу өнімдері, әдетте, олардың пайда болу орнына жақын жерде, таулардың етегінде және жұмсақ беткейлерде жиналады. Ауырлық күші әсерінен қозғалатын немесе беткейлердегі төмендеуде сумен жуылған мұндай өнімдер делювий немесе делювий шөгінділері деп аталады.

Денудация процесімен аккумуляция (жинақтау) процесі тығыз байланысты. Бұл екі процесстер белгілі бір заңдарға бағынады. Тау жыныстарының бұзылу процесінің жылдамдығы олардың құрамына, құрлықтың теңіз деңгейінен биіктігіне, беткейлердің тіктігіне және ауданның климаттық жағдайларына тығыз байланысты.