переваримым
протеином
Су
хог
о
ве
щ
ес
тв
а
К
о
р
м
о
вых е
д
иниц
П
еревари
м
о
го
про
теин
а
Кукуруза –
ячмень
50
50
35,1
26,7
1,9
70
Кукуруза –
горох –
ячмень
33
67
26,1
20,6
1,8
96
Кукуруза (бессменно)
100
-
30,8
23,6
1,8
75
Для более гарантированного и ритмичного
поступления кормов в летний период наиболее
эффективными кормовыми севооборотами на
черноземах по данным Сев. НИИЖа являются:
I.
1.
Однолетние травы с подсевом донника;
2.
Донник, рапс поукосно;
3.
Однолетние бобово
-
злаковые травы:
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРЫ
122
4.
Силосные.
II.
1.
Однолетние бобово
-
злаковые травы
июньского срока посева;
2.
Однолетние бобово
-
злаковые травы
майского срока посева;
3. Зернофуражные;
4.
Уплотненный посев кукурузы с подсол
-
нечником.
III
. Кукуруза, подсолнечник (при уборке в
начале цветения) бессменно.
В среднем за 7 летний период исследова
-
нии выход кормовых единиц с 1 га севооборота в
таких севооборотах составил 24
-
26 ц.
Литература:
1. Прянишников Д.Н. Севооборот и его зна
-
чение в деле поднятия наших урожаев. В книге:
Избранные сочинения. –
М.: АН СССР, 1955. –
с.195. –
221.
2. Иванников А.В., Шрамко Н.В., Мукажа
-
нов К.М. Земледелие Северного Казахстана.
Астана.: 1999. –
295 с.
3. Роктанэн Л.С., Томилов В.П. О класси
-
фикации севооборотов. Вестник с.
-
х. науки, Алма
-
Ата, №8, 1966. –
С.18.
-20.
4. Шрамко Н.В. Севообороты на Севере
Казахстана. Алма
-
Ата «Кайнар», 1983. –
182 с.
5. Сулейменов М.К. Какому быть полю.
Изд
.-
во
«Кайнар», 1991. –
246
с
.
Literature:
1. The D. N. Pryanishnikov. Crop rotation and
its importance in raising our crops. In the book: Se-
lected essays.
–
M.: an SSSR, 1955. - p. 195. - 221.
2. Ivannikov V. A., Shramko N. In., The Muka-
zhanov K. M. Agriculture In Northern Kazakhstan.
Astana.: 1999.
–
295 p.
3. Rantanen HP, Tomilov V. P. On the
classification of crop rotations. Journal of agricultural
science, Alma-ATA, No. 8, 1966.
–
S. 18.-20.
4. Shramko N. In. The rotations in the North
of Kazakhstan. Alma-ATA "Kaynar", 1983.
–
182 p.
5. Suleimenov M. K. to be What the field. Ed.-
in Kainar, 1991.
–
246 p.
Сведения об авторе:
Жемпиисов Ш.С. –
а.ш.г.к., доцент, А. Байтурсынов атындағы Қостанай мемлекеттік уни
-
верситеті. Қостанай қаласы. Абай данглы 28, 87142
-558-559.
Жемпиисов Ш.С. –
к.с.
-
х.н., доцент, Костанайский государственнй университет А. Байтур
-
сынова, г.Костанай. Абая 28, 87142
-558-559
Gempesaw S. S.
–
candidate of agricultural Sciences, associate Professor, Kostanay gosudarstvenny
University A. Baitursynov Kostanay. Abaya 28, 87142-558-559
ОӘЖ
636. 082:599.723.2
ҚОСТАНАЙ
ЖЫЛҚЫ ТҰҚЫМЫНЫҢ НЕГІЗГІ
АТАЛЫҚ ІЗДЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
ЖӘНЕ ЗООТЕХНИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Кикебаев Н.А.
-
а. ш.ғ. д., «Қазақ тұлпары» жылқы зауытының директоры, Қостанай қ.
Бейшова И. С. –
а.ш.ғ. к., А. Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университетінің
доценті
Бұл мақалада Қостанай жылқы тұқымының негізгі аталық іздерінің қалыптасуы және зоотех
-
ниялық сипаттамасы баяндалған. Мал тұқымын асылдандыруда аталық іздер мен аналық ұялар
бойынша ӛсірудің айрықша зор маңызы бар. Бұл тұқымның бойындағы тұқым қуалайтын бағалы
қасиеттерді
жинақтауға мүмкіндік береді. Аталық іздер мен аналық ұялардың және олардың
бағалы қасиеттерін айқындауда жаңа селекциялық тәсілдерді қолдану қажет. Жылқыларды ата
-
лық ізге лайықты деп есептеу үшін оның шығу тегін білу жеткіліксіз, сонымен қатар, осы ізге
қатыстылығы жӛнінде оларға жан
-
жақты баға беру, зоотехниялық және басқа да ерекшеліктеріне
қарап бағалау арқылы түпкілікті пікір айтуға болады.
Кілтті сӛздер: аталық іздер, аналық ұя, тұқым, жылқы, зоотехния
ФОРМИРОВАНИЕ ОСНОВНЫХ ЛИНИЙ КОСТАНАЙСКОЙ
ПОРОДЫ ЛОШАДЕЙ И ИХ ЗООТЕХНИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА
Кикебаев Н.А .
-
д.с.
-
х.н., директор конного завода «Қазақ тұлпары»,г. Костанай
Бейшова И. С. –
к.с.
-
х.н.
,
доцент,
Костанайский государственный университет им. А. Бай
-
турсынова
В данной статье описывается формирование основных линий Костанайской породы
лошадей и дается их зоотехническое описание. Для улучшения пород скота большую роль играет
выращивание по линиям
и семействам.У этой породы есть возможность сбора
ценных
наследст
-
СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫЕ НАУКИ
123
венных
свойств. Для определения
ценных свойств линий и семейств должны применяться новые
селекционные методы.
Для того, чтобы считать, что лошади соответствуют линиям, недостаточно знать их
происхождение, также нужно разносторонне исследовать их отношение к линии, оценить зоотех
-
нические и другие особенности, и только после этого можно высказать окончательное мнение.
Ключевые слова: линия, семейство, порода, лошадь, зоотехния
FORMATION OF THE MAIN LINES OF KOSTANAY BREED OF HORSES AND THEIR
ZOOTECHNIC DESCRIPTION
N.A. Kikebayev - doctor in farming, director of the stud farm "Kazakh tulpary" Kostanay city
I.S. Beyshova - Associate professor in Kostanay State University named after A.Baytursynov
This article describes the formation of the main lines of Kostanay breed of horses and their
zootechnic description. Breeding through lines and families plays an important role in improvement ofthe
livestock breed. This breed has the ability to collect valuable hereditary properties. To determine the valuable
properties of lines and families the new breeding techniques should be used.
For the horses to consideredcorresponding to the lines, it is not enough to know their origin. One
should diversely study their relationship to the line, evaluatezootechnic and other features, and only after that
a final opinion can be made.
Key words: line, family, breed,horse, zootechnics
Қостанай
зауыттық ат қорасы 1885 жылы
құрылып, 1888 жылы мемлекеттік жылқы зауы
-
тының ведомствосы бұйрығымен бекітілді. Жыл
-
қы
зауытының бастапқы міндеті –
зауыттық ай
-
ғырларды жергілікті қазақ биелерімен шағылыс
-
тыру жолымен ірі және салт
-
мініс жылқыларын
алу болғанымен зауыттық ат қораның тапшылы
-
ғы
және жергілікті халықтың биелерін табындық
жағдайларда ӛскен айғырлармен қамтамасыз ету
үшін, зауыттық ат қорада қазақ жылқысын ӛсіре
-
тін орын ұйымдастырылды. Осы жылқы ӛсіретін
орын болашақ қостанай жылқы
зауытының негізі
болды. Торғайдың жергілікті халқынан қазақ жыл
-
қысының
қазанаттарының ең ірі және дене бітімі
дұрыс қалыптасқан 300 бие мен 30 айғыры
алынды. Осы уақытты жаңа қостанай жылқы тұ
-
қымын шығаруға бағытталған асыл тұқымды
-
се
-
лекция жұмыстарының басы деп айтуға болады.
Жаңа тұқым шығару әдістемесі:
-
«Тұқым ішінде» сұрыптау, іріктеу және
азықтандыруды
күшейту
жолымен
қазақ
жылқысын жақсарту (1896
-
1917жж.).
-
Жақсартылған қазақ биелерін дон,
орыстың салт –
мініс және будан айғырлармен
шағылыстыру
(1918-
1926жж.).
-
Дон
-
қазақ және басқа тұқыммен жақсар
-
тылған
биелерді таза қанды салт
-
мініс айғыр
-
ларымен шағылыстыру (1927 жылдан бастап).
-
«Тұқым ішінде» ӛсіру әдісімен қостанай
тұқымдық жылқы түрін кӛбейту (1938 жылдан
бастап).
194
6 жылдан бастап қостанай типті будан
айғырлар негізгі айғырларға айналды. Қостанай
жылқы зауытында олардың алғашқылары болып
(сурет 1):
1.
84 Зевс
-
1935 жылы Сібір зауытынан
шыққан таза қанды Сон
-
Альтесс айғыры мен
жақсартылған Балладаның қызы Зеркальнаядан
туылған жирен айғыр. Зевс керемет мүсінді және
ұшқырлығы қанағаттанарлықтай болды.
2.
56 Диктор –
1936 жылы туған жирен ай
-
ғыр, таза қанды Терек пен дон
-
қазақ тұқымды
Дашаның құлыны. Ірі, сүйекті, сәл дӛрекі және
керемет ұшқыр болды.
Бірнеше жылдан кейін олардың қатарына
162 Тростник, 75 Забой және 30 Бурелом
айғыр
-
лары қосылды.
3.
75 Забой –
1943 жылы туған жирен, та
-
за қанды Багор мен салт
-
мініс
-
дон
-
қазақ Зироч
-
каның құлыны. Бойы биік, дене бітімі дұрыс қа
-
лыптасқан, ұшқырлығы қанағаттанарлық
болды.
4.
30 Бурелом
-
1943 жылы туылған жирен,
Николенко зауытының таза қанды Масштаб пен
Бергфриде мен Долидің қызы Беданың құлыны.
5.
162 Тростник
-
1941 жылы туылған жи
-
рен айғыр, жоғары қанды Смерч (Чима
-
да–Коне
-
льяно –
Селена) пен таза қанды салт
-
мініс тұ
-
қымды
Терек пен салт
-
мініс
-
дон
-
қазақ тұқымды
Дергачаның қызы Традицияның құлыны. Бұл ай
-
ғырлар тұқымның зауыттық із бастаушылары
болды.
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРЫ
124
84 Зевс
(583 Сон
-
Альтесс–01687 Зеркальная)
56 Диктор
(436 Терек 2
-
01751 Даша)
75
Забой
(тқмж. 1279 Багор
-
Зирочка)
30 Бурелом
(тқмж. 1735 Масштаб –
01658 Беда)
162 Тростник
(Смерч
-
677 Традиция)
500 Бобрик
(399 Бабир
-
1297 Бабочка
)
Сурет 1
-
Қостанай жылқы тұқымның зауыттық із бастаушылары
1920-
1921 жылдан бастап Қостанай жылқы
зауытының жақсартылған бӛлімшесінде тек таза
қанды
айғырлар қолданылды, сондықтан 1940
жылға дейін аналық ұялар таза қанды ӛндіруші
-
айғырлардың ұрғашы құлындарымен толықтыры
-
лып отырылды. 1947 жылдан кейін аналық ұя
-
ларда 84 Зевс, 162 Тростник, 30 Диктор, 75 За
-
бой және 30 Буреломның ұрғашы құлындары
келеді. Осымен тәжірибелік жұмыстары аяқта
-
лып, 1951 жылы жаңа салт
-
жегілетін қостанай
жылқы
тұқымы мақұлданып, бекітілді.
СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫЕ НАУКИ
125
Тұқымды әрі қарай дамытуда қостанай
жылқыларын жегу қасиеттілігі мен ұшқырлығын
жақсарту жұмыстары жасалды.
1992 жылға шейін бұрынғы Кеңес Одағы
-
ның –
Мәскеу, Львов, Свердлов, Ташкент, Пяти
-
гор, Троицк және Алматы ипподромдарында жыл
сайын сынақтардан ӛтіп отырды.
Ӛткен
ғасырдың алпысыншы жылдары Ал
-
маты ипподромында тарту күші, жүкті жеткізу
жылдамдығы бойынша сынақ тәжірибесінде қос
-
танай жылқылары ӛте жақсы нәтижелер кӛрсетті.
84 Зевс айғыры 14 жасында 2,2 тонна жүк
тартып, 456 кг жоғарғы тарту күшін кӛрсетті.
Қазіргі
қостанай
жылқы
тұқымының дене пі
-
шінінің ӛзгешеліктері мынадай: бастары
орташа,
сағағы жалпақ келген (ганаши); желкесінің ұзын
-
дығы орташа, кей кезде қысқа; мойыны
мен бас
-
қа
бұлшық еттері жақсы жетілген,
шыныққан
.
Шоқтығының
биіктігі орташа, жалпақ, дӛңгелен
-
ген, бұлшық еті жақсы дамыған; арқасы мен белі
түзу, кысқа, берік; сауырының ұзындығы орташа,
кейде қысқа, қалыпты қиғаштау; жауырыны ұзын,
қиғаш келген; кеудесі жалпақ, терең; қабырғала
-
ры ұзын, дӛңгеленген; сирақтары жақсы жетілген,
сүйекті, сіңірлері және буын сүйектері жақсы да
-
мыған; толарсақ сүйектері қысқа; тобығы орташа
келген; тұяқтары берік. Ат қорада ұстау әдісі қол
-
данылса да, жылқыларда тұяқ деформациясы
байқалмайды. Негізгі түсі жирен, күрең, тұрқы
сымбатты болып келеді.
Бүгінгі күні ескі Диктор, Тростник және За
-
бой аталық іздері «биелерге сіңіп кетті», ал са
-
ны және сапасы жағынан басым «жаңа» аталық
іздер –
464 Неон және 494 Форт, сонымен қатар
жас аталық із Бобрик аталық іздерінің саны
кӛбеюде.
84 Зевс –
1935 жылы туған жирен түсті
аталық із бастаушысы, шығу тегі белгілі таза
қанды мініс айғыры 583 Сон
-
Альтесс (Нюаже
-
Сосгабия) және Сібір жылқы зауытының таза
қанды салт
-
мініс Дытын мен жақсартылған
Балладаның қызы 01683 Зеркальная. 583 Сон
-
Альтесс Франциядан шыққан, ол әсіресе асыл
тұқымдық
ерекешлігімен
ӛте
бағаланады,
жүйріктігімен кӛзге түсті.
1958-
1961 ж.ж аралығында 84 Зевс аталық
ізін жалғастырушысы 160 Транзит болды (Атосса
аналық ұясы). Транзит ірі және дене бітімі жақсы
жетілген айғыр болған. Ол КСРО БХШК
кӛрме
-
сінде І дәрежелі дипломға ие болып, чемпион
атағын жеңіп алды. Әр түрлі шаруашылықтарда
Зевстің 98 аса ұрпақтары айғыр ретінде қолда
-
нылды.
Қазіргі
кезде бұл аталық із 2002 жылы туған
жирен 507 Заңгер (426 Зафрен –
2009 Графа)
және 1999 жылы туған жирен 508 Зарок (426 За
-
френ –
1671 Судьба) атты жас айғырлармен ғана
жалғасуда, оларды Қостанай облысындағы ша
-
ғын
шаруашылықтар шектеулі кӛлемде пайдала
-
нылуда.
30 Буреломның аталық ізінің салушы
-
1994 жылы туған Бурелом жирен айғыры, ол
таза қанды салт мініс 1735 Масштаб (604
Будынок –
280 Марела) және 01658 Беданың
(250 Бергфиде
-
Доля) ұрпағы. Оның салт мініс
сипаты анық кӛрінген, біршама жеңіл, дене бітім
ӛлшемдері 159
-156-189-19,0,
сирақтары жіңішке,
бұлшықеті жақсы дамыған және дене бітімі ӛте
сәнді. 30 Бурелом
- (3000-
3,23) С. М. Буденный
атындағы және Критериум (1200
-
1,19) жүлде
-
лерінің иегері. Одан барлығы 37 құлын алынды.
1952 жылдан бастап 30 Бурелом Майкӛл жылқы
зауытында далалық және негізгі типті биелерде
қолданылды. Бурелом айғырынан кейін оның
аталық ізін жалғастырушы ретінде баласы Базар
қалдырылды.
Әрі
қарай аталық ізінің жалғастырушысы
болып 1193 Фазадан 1962 жылы жирен 216 Биог
-
раф алынды. 216 Биограф 1967 жылы Кеңес
Одағы ауыл шаруашылығы кӛрмесіне қатысты
және 1972 жылы Қазақ кеңес республикасының
ауыл шаруашылығы кӛрмесіне қатысып, чемпион
атағына ие болды, ол 1967
-
1976 жылдар аралы
-
ғында
жылқы зауытында аталық ізді жалғастыр
-
ды.
1976 жылдан бастап Бурелом аталық ізінің
жалғастырушысы болып 216 Биограф пен 11
57
Триададан 1971 жылы туылған 366 Билетер
айғыры болды. Кӛптеген жеңістері мен дәстүрлік
жүлделерінен басқа Билетер үш дүркін Одақтық
рекорд 1200
-1.14.4, 2000-2.09.8, 2400-
2.36.7 жа
-
сады. 1980 жылы ол Қазақ кеңес республика
-
сының ауыл шаруашылығы кӛрмесіне қатысып,
чемпион атанып, медальмен марапатталды. Би
-
летер ұрпақтары –
1116 Теядан 1979 жылы туыл
-
ған
5 Бүркіт, 1681 Сюзьмадан 1981 жылы туыл
-
ған
355 Басик және осы биеден 1983 жылы туыл
-
ған
379 Браслет –
кӛптеген дәстүрлі жүлделердің
иегерлері және Қазақ кеңес республикасының
ауыл шаруашылығы кӛрмесінің чемпиондары
атанды.
Билетерден кейін оның үш баласы таңда
-
лып алынды –
379 Браслет, 384 Бугорок («Қазақ
тұлпары» жылқы зауыты) және 383 Бугор
(«К.Маркс атындағы» асыл тұқымды ферма).
1681 Сюзьмадан (279 Запуск
-
1043 Сме
-
калка) 1981 жылы туылған жирен 379 Браслет,
дене бітімі тамаша, бұлшықеті жақсы жетілген,
1989-
1996 жылдар аралығында пайдаланылды.
1292 Гаядан (2945 Идеал –
1343 Графиня) 1985
жылы туылған жирен Бугорок, ол ӛте ірі денелі,
дене ӛлшемдері 170
-168-193-
22,0, дене бітімі
үйлесімді. Ол «Жазғы», «Сынақ», «Ашылу»,
«С.М. Буденный атындағы», «1
-
ші Атты әскер
атындағы» және т.б.
жүлделерінің иегері.
Ол
1992 жылға дейін пайдаланылды.
Жоғары жұмыс
қабілеттілігіне және жақсы дене бітіміне қарамас
-
тан 384 Бугорок
жақсы зауыттық айғыр екендігін
кӛрсете алмады, оның ұрпақтары дӛрекі, үлкен
басты, дене бітімі бос және орташа жүйріктік
кӛрсеткіштерін кӛрсетті, салт
-
мініс тұрпатына
қарағанда негізгі Қостанай тұқымы тұрпатына
жақын келді. Оның толыққанды ағасы 383 Бугор
«Қазақстан республикасы» жүлдесінің жеңімпазы
(Кіші Дерби 2400 м –
2.51.0) ұзақ уақыт бойы
«К.Маркс» атындағы ЖШС тұқымдық жылқы
фермасында қолданылды.
Оның қолдану нәти
-
желері ұқсас болды. Ӛкінішке орай, селекциялық
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРЫ
126
жұмысқа іріктеліп
алынған барлық үш жалғасты
-
рушы
аталық
іздері
ұрпақтарына
берген
фенотиптік және жүйріктік мінездемелері аталық
із ӛлшем бірлігінің кӛрсеткіштерінен ауытқыды.
Әрі
қарай Бурелом аталық ізінің дамуы
басқа айғырлар арқылы жүргізілді. Солтүстік Қа
-
зақстан облысында бірнеше айғырлар пайдала
-
нылды –
1999 жылы туылған жирен 501 Бурелом
(371 Богатырь
-
2062 Мечта) және 2004 жылы
туылған 497 Бабир (тқмж. 1022 тӛлі Бастион мен
1
739 Тезкадан туылған Базальт
-
1979 Брава
-
да); Ресей Федерациясында (Омск облысы
ООҚБ
«Галина Сатонкинаның ат
-
спорттық орта
-
лығы») 1988 жылы туған жирен 503 Донбасс
(1255 тӛлі Бабит
-
810 тӛлі Тарабан және 833
тӛлі Дерзостьтан туылған Дистанция) және оның
екі баласы
-
2006 жылы туылған жирен 504 Дуб
-
лер (503 Донбасс
-
1952 Барабинка) және 2006
жылы туған жирен 505 Дуэт (503 Донбасс–
2176
Эльба).
503 Донбасс –
екі жасында Алматы иппод
-
ромында сыналды, қатысқан тӛрт жарысында,
бір рет бірінші, екі рет үшінші орынды иеленіп,
1000 м. –
1.04.40, 1200 м. –
1.26.90, 1400 м. –
1.37.70 кӛрсеткіштерін
кӛрсетті. Екі рет 2006 жә
-
не 2007 жылдары кӛрмеге қатысып,
Омск облыс
-
тық ауыл шаруашылық кӛрмесінде чемпион ата
-
ғын
иеленді. Оның
баласы 504 Дублер екі жыл
Омск ипподромында сыналды, кӛрсеткіштері
1000 м. –
1.07.00, 1200 м. –
1.19.60, 1600 м
.
–
1.43.40 болды.
464 Неонның аталық ізін салушы
464 Неон
1974 жылы туылған АҚШ
-
тың Типпет жылқы
зауытынан алынған, таза қанды мініс айғыры
3029 Нальчик (Нешвилл –
Фри –
Эндивур) пен
қостанайлық 997 Нартаның (198 Базар –
998
Ночка) ұрпағы.
464 Неон
-
мініс типі ерекше байқалған жи
-
рен айғыр, жеңілденген дене бітімі үйлесімді,
элита класты, дене ӛлшемдері –
Достарыңызбен бөлісу: |