Гистология 1 рк 1- жасуша емес құрылымдар – симпласт және жасуша аралық зат жасуша туындылары ретінде. Синцитий
- Жасушаның тіршілік қасиетінің негізі
жүктеу/скачать 66,83 Kb.
|
| - Жасушаның тіршілік қасиетінің негізі. Жасушаның синтетикалық үрдісі. Жасуша компанентінің анаболизм және катаболизм үрдісімен байланысы.
Жасушаның тіршілік циклі немесе Митоздық айналым деп жасушаның пайда болуы, құрылысының күрделенуі, атқаратын қызметіне икемделуі, бөлінуі немесе тіршілігін жою кезеңдері аралығындағы әрқилы құбылыстар жиынтығын айтамыз. Яғни, жасуша циклі дегеніміз жасушаның митоздық екі бөлінуі арасындағы байқалатын құбылыстар жиынтығы. Ол 4 кезеңге бөлінеді: 1. пресинтетикалық 2. синтетикалық 3. постсинтетикалық 4. митоз Пресинтетикалық кезеңде жаңадан пайда болған жас жасуша өсіп аналық жасушаның мөлшеріне жетеді. Ол үшін жасушада құрылыс материалының(көмірсу,май және белок) синтезделуі қажет. Синтетикалық кезең Бұл кезеңде дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ) мен негіздік протеиндер (гистондар) синтезделіп, ДНҚ молекулаларының екі еселенуі (редупликациясы) іс жүзіне асады. Осының нәтижесінде жасушадағы хромосомалардың саны екі есе көбейеді. Постсинтетикалық кезеңде жасуша бөлінуге дайындалады. Ол үшін жасушада көмірсу, май және белоктар синтезделіп, олардың қоры көбее түседі, органеллалар саны да көбееді,себебі келесі кезеңде (митоз) олардың бәрі де екіге бөлінуі қажет. Митоз - жасушаның бұрыс бөлінуі. Митоз дене жасушаларында байқалады. Митоз процессінде ядро күрделі өзгерістерге ұшырайды, жаңадан пайда болған жасушаларға тұқым қуалаушылық материалы тепе-тең бөлініп беріліп отырады. Бұл митоздың биологиялық маңызы болып табылады. Катаболизм және анабализм реакциялары жасушада бір уақытта жүреді, бірақ олардың жылдамдығы бір-біріне тәуелсіз реттеледі.Яғнимикроорганизмдерде қоректік заттарды қабылдайтын арнаулы орган болмайды. Сондықтан олар қоректік заттарды барлық денесі арқылы қабылдайды да, олар клеткадағы керексіз заттарды сыртқа бөліп те үлгереді. Жалпы бұл екі процестің екеуі де өте тез жүреді. Қоректік заттарды қабылдау осмос құбылысына байланысты. Өйткені бактериялар клеткасының қабығы жартылай өткізгіш келеді яғни белгілі қоректік заттарды қажетті мөлшерде ғана өткізіп тұрады. Микробтар клеткасында болатын заттар ерітіндісі оған белгілі мөлшерде кысым туғызады. Оны осмос қысымы деп атайды. Оның шамасы клеткадағы еріген заттың концентрациясына тығыз байланысты. Егер еріген заттың концентрациясы неғұрлым артық болса, қысым да соғұрлым арта түседі. Сонымен қатар клеткада жүретін биохимиялық процестердің нәтижесінде жиналған заттар осмос қысымының әсерінен клеткадан сыртқа бөлініп шығып отырады. Яғни ортада су көп болғанда цитоплазма ісініп, клетка кабығын кереді. Мұны тургор құбылысы деп атайды. Сонымен қатар клетка шамадан тыс ісінсе, жарылып кетуі де мүмкін Катаболизм немесе энергетикалық метаболизм, бейорганикалық және органикалық қосылыстардың тотығу реакцияларының жиынтығы болып табылады.Сонымен қатар катаболизм жолында ірі полимерлі молекулалар алдымен кішкене фрагменттер мономерлерге ыдырайды, одан әрі органикалық қышқылдарға және фосфорлы эфирлерге айналады. Катаболизм (грекше katabole – сыртқа шығару, ыдырау), организмде тіршілік әрекеті процесінде пайдаланылған энергияны босата отырып,яғни қажетсіз заттарды денеден сыртқа шығарып тастау болып табылады. Соныме қатар клетка мен тінде болатын тотығу процесі ферменттерінің қатысуымен үздіксіз жүретін құбылысты айтамыз. Ондағы белок, май, көмірсу сияқты күрделі органикалық заттар тотығу әсерінен ыдырайды. Жалпы айтқанда осы процестен пайда болған энергия тіршіліктің қажетіне жұмсалады. Ал анаболизмге келетін болсақ, биосинтез немесе конструктивті метаболизм, клетканың қор заттары және құрылымдық элементтерінің биосинтез реакцияларының жиынтығы.Сонымен қатар анаболизм кезінде клеткалық заттардың қарапайым молекулалардан синтезі энергия жұтылуымен жүзеге асады. Анаболизм жолында алдымен клетканың негізгі компоненттері, одан кейін полимерлі макромолекулалар синтезделеді. Клеткада анаболизм және катаболиз процестері бір уақытта жүреді, бір-бірімен тығыз байланысты процестер. 16- Секреторлық цикл туралы ұғым: жасушаның өнімді жұту және өндіру механизмі. Сыртқы ортаға жасушаның реакциясы. Жасушаның құрылымдық-функциональдық өзгерісі және реактивті және адаптациялық үрдісіндегі жеке жасушалық компоненттері. Организм және оның жасушалары әр түрлі химиялык, физикалык немесе биогендік факторлардың әсеріне үнемі үшырап отырады. Бүл факторлар бір немесе бірнеше жасушалық кұрылымдардың бастапқы бұзылыстарына әкелуі, ал олар, өз кезегінде, кызметтік бүзылыстарға ұласуы мүмкін. Зақымданудың қарқындылығына, оның ұзақтығына және сипатына байланысты жасушаның тағдыры әрқилы болады. Закымданудын салдарынан өзгерген жасушалардың әсер етуші факторға бейімделуі мүмкін, ол калпына келе алады, зақымдаушы әсердің тоқтауынан кейін қайта белсендірілуінің жүруі немесе қайтымсыз өзгеруі және өлуі мүмкін. Сондыктан бұл жағдайлардағы жасушалардың қызметтік және морфологиялық бейнесі өте түрленген. Қайтымды зақымданулар кезінде әр түрлі факторларға жасушалар өзгерістер қатарымен жауап береді. Зақымдануларға берілетін жалпы жасушалық реакциялардың бір көрінісі жасушаның әр түрлі бояуларды байланыстыру кабілетінің өзгеруі болып табылады. Қалыпты жасушалар сырткы жасушадан тыс ортадан ерітілген бояуды жұтқаннан соң оларды түйіршіктер түрінде жинактайды. Мұндай түйіршік түзеу кызметі цитоплазмада өтіп, ядросы түссіз калпын сактайды. Жасушаларды көптеген физикалық (ысыту, қысу) немесе химиялық факторлармен (ортаның pH өзгерту, спиртті немесе басқадай денатурациялайтын агентті косу) зақымдаған кезде түйіршіктерді түзеу тоқтайды, цитоплазма және ядро енген бояумен диффузды боялады. Егер фактордың әсері қайтымды болса және оны тоқтаткан кезде жасуша қалыпқа келетін болса, онда оның түйіршіктерді түзеу кабілеті де кайтадан калпына келеді. Жасушалардын әр түрлі закымдануларының барысында тотығулык фосфорлеу біршама төмендейді: АТФ синтезі токтайды, оттегін колдану артады. Закымданған жасушалар үшін гликолитиялык үдерістердің жоғарылап, АТФ мөлшерінін азаюы, протеолиздің белсенуі тән. Әр түрлі агенттердің ыкпалымен пайда болатын цитоплазманың арнайы емес кайтымды өзгерістерінің жиынтығы «паранекроз» терминімен белгіленеді. Жасушанын закымдануы жағдайында онын митоздык белсенділігі күрт төмендейді. Жасушалар митоздын әр түрлі сатыларында кідіре бастайды, ол негізінен, жасуша ішілік ортаның өзгерістеріне өте сезімтал, митоздык аппараттың бұзылыстарының нәтижесінде калыптасады. Егер жасушадағы өзгерістер тым терендеп кетпесе, онда жасушалык бұзылыстардың репарациясы жүреді де, жасуша калыпты кызметтік деңгейіне кайта оралады. Жасуша ішілік құрылымдардың калпына келу үдерісі жасушаішілік регенерация (қалпына келу) деп аталады.Егер бұл жасушалардың барлык касиеттері толығымен калпына келсе, репарация толық болады немесе толык емес болады. Акырғы жағдайда закымдаушы фактордың әсері токтатылғаннан кейін жасушанын біркатар кызметтері калпына келеді, бірак, біраз уакыттан кейін жасуша, ешбір әсердін ыкпалынсыз, өзі опат болады. Бұл жағдай, әсіресе, ядронын закымдануларында жиі байкалады. Жасушалардың сырткы және организм ішілік факторлармен закымданулары олардың зат алмасуының реттелуінің бұзылыстарына әкелуі мүмкін. Бұл мезгілде біркатар жасушалык косындылардын каркынды түрде корланып, коймалануы немесе керісінше, резорбциясы өтеді. Сонымен коса, жасуша мембранасының өткізгіштік касиетінің бұзылыстарын да байкауға болады, ол мембраналык органеллалардың вакуолденуіне себеп болады. Патологиялык анатомияда жасуша кұрылымдарының мұндай өзгерістерін дистрофиялар деп атайды. Мысалы, майлы дистрофияларда жасушаларда май қосындылары жинакталады. Өзгеріске ұшыраған жасушалардың цитоплазмасында көп кабатты мембраналык кыртыс түрінде аныкталатын липопротеидтік кешендер жиынтығы жиі аныкталады. Қанттардың алмасуын реттеу үдерісінің бүзылуы гликогеннің патологиялык корланып, жинакталуына (көмірсулык дистрофия) әкеледі, бүл гликогенді ыдыратушы ферменттің (глюкозо-6-фосфатазаның) жеткіліксіздігінің салдары болуы мүмкін. Жануарлардың өзгеріске ұшыраған жасушаларында әр түрлі пигменттердің, нәруыз түйіршіктерінің (нәруыздык дистрофия) және т.б. жинакталуы жүреді. Қайтымсыз закымдар кезінде жасушалар опат болады. Жасуша өлімі кезіне аныктама беру өте киын (тұтас организмнің өлуі кезіндегідей), өйткені өлу бір сәттік құбылыс емес, ол үдеріс болып табылады Секреторлық (сөл шығару) функциясын атқару барысында гландулоцит, секреторлық цикл деп аталатын бірізді және заңдылықты түрде қайталанып тұратын өзгерістерге ұшырайды. Секреторлық цикл бірінің үстіне бірі айқасып өтетін төрт фазадан тұрады: 1. Бастапқы заттардың (шикізат) жұтылу фазасы кезінде гландулоциттің ішіне базальді беті арқылы қаннан секреторлық өнімді синтездеу үшін қажет ұсақ молекулалы заттардың түсуі; 2. Секретті синтездеу фазасы кезінде бастапқы молекулалардан бездік жасушаның синтездік аппаратында: грЭПТ-да ақуыз секретінің, агр ЭПТ-да липидтердің, гликогеннің, холестериннің синтезі өтуі; 3. Синтезделген өнімнің жинақталу фазасы барысында секреторлық өнім Гольджи комплексіне түсіп, пісіп жетіледі де, секреторлық гранулдарға, вакуольдерге буынып түйінеді. Соңғылар цитоскелет элементтерінің (микротүтікшелер мен микрофиламенттер) қатысуымен жылжып, экзокриндік бездер жасушаларының – апикальді полюсінде, ал эндокриндік бездер жасушаларының базальді полюсінде жиналады; 4. Секретті шығару фазасы кезінде секреторлық гранулдың ішіндегі заттар жасушадан экзоцитоз, диффузия және басқа механизмдер арқылы шығарылады. Шығарылмай қалған артық секреторлық гранулдарды лизосомдар жойып отырады. Бездердің классификациясы • 1. Безді құрайтын гландулоциттердің (бездік жасушалардың ) санына қарай бездер дара және көп жасушалы болып бөлінеді. • Көп жасушалы бездер екі типті жасушалардан тұрады: секреторлық және шығарушы түтіктің жасушалары; 2. Өндірілген секреттің шығарылатын жеріне қарай бездерді үш негізгі типтерге бөледі: эндо-,экзо-, паракриндік. Эндокриндік бездер –шығарушы түтіктері жоқ, сондықтан гормондар деп аталатын секреторлық өнімдерін жасушаларының базальды полюсы арқылы ішкі ортаға (әдетте –қанға) шығаратын бездер. Экзокриндік бездер-секретті дененің бетіне немесе қуысты мүшелердің ішіне шығаратын шығарушы түтіктермен жабдықталған бездер. Паракриндік бездер-өз өнімдерін интерстицийге, яғни мүшенің стромасын құрайтын борпылдақ талшықты дәнекер тінге бөлетін бездер. Шығарушы түтіктерінің тармақталуы бойынша бездерді бөледі: а) қарапайым бездерге, сөлін шығаратын өзегі олардың түтіктері тармақталмайды; б) күрделі бездерге, сөлін шығаратын өзегі шығарушы түтіктері тармақталады. Секреторлық бөлімінің тармақталуына қарай тармақталған және тармақталмаған бездерді ажыратады. Секреторлық бөлімінің пішіні бойынша бездер: а) түтікті (ұзартылған), б) альвеолалы (көпіршіктер); в) аралас сөл шығаратын өзегі түтікті болады. 17- жүктеу/скачать 66,83 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|