Өзін өзі бақылаудың сұрақтары

 

13 

Ортағасырлық мемлекеттікті құрудағы тарихи тұлғалар саясаты 

1.Сатұқ Боғра ханның Қарахан мемлекетіндегі ролі 

2.Қыпшақ қақандарының ел басқарудағы тарихи тұлғалық қасиеттері  

 

Қарашаұлы  Бәйдібек  (VI-VII  ғ.ғ.)  Жетісу  алабындағы    көшпелі   

тайпалар  көсемі. Ақыл парасатымен, ерлік  істерімен елге  ұйтқы  болған 

тарихи тұлға.  

 

Ел  ішіндегі  қария    сөздер    далалық    ауызша    тарихнама    бойынша 

(ДАТ)    Ұлы  жүздің      үйсін    бірлестігінің      құрамындағы    албан,    суан, 

дулат,  сарыүйсін,  шапырашты,  ысты,    ошақты    тайпалары    Бәйдібекті  

өздерінің    түп  атасы    деп    білдеі.  Бәйдібектің    әкесі  Қараша  (530-604) 

туралы,  Бәйдібектің  ұрпағы  Майқы  би  туралы,  Қытай    жылнамаларында, 

Мұхаммед  Хайдар  Дулати    (1499-1551)  еңбегінде  деректер    кездеседі. 

Бәйдібек  жалпақ  жатқан  Жетісуды, Арыс өзенінің  шұрайлы алқаптарын, 

Қаратау  мен  Ташкент    алабын    қоныс  етіп,  ондағы    ру  тайпалардың  бас 

біріктіруіне, ел болып ұйысуына ықпал еткен.  

Бәйдібек    үш  некелі  болыпты.  Бірінші    әйелі    Сары    бәйбішеден 

Байтоқты  есімді  бала  туып,    одан  Түргеш    (Сарыүйсін)    өрбіген.  Екінші 

әйелі  Зеріптен      Жалмамбет    туады.  Одан    Шапырашты,  Ошақты,  Ысты 

өрбіген. Үшінші әйелі  есімі  исі қазаққа  мәшһүр  әулие Домалақ ана. Бұл 

кісінің  шын  аты  Нұрила.   Домалақ  анадан    Тілеуберді   туады.  Тілеуберді  

ел аузында  Жарықшақ (Жарықбас) атанып кеткен.  Жарықшақтан   Албан, 

Суан, Дулат өрбиді.  

Бұл аталардан  бәрі де іргелі  ру тайпаларға  ұласып,  қазақ халқының  

ел болып  ұйысуына тікелей араласқан.  

Бәйдібектің  Сары  бәйбішесінен  туған  Байбоқтыдан    басқа    алты 

бірдей  ұлы  соғыста    қаза  тауып,  Қаратаудың    шығысындағы  Қошқарата 

өзенінің    бойына  жерленген.  Күні  бүгінге    дейін    бұл  жер    «Алты  сары 

басы»  деп аталады.  

Бәйдібектің  өзінің      сүйегі    балабөген    өзенінің    жағасына    жерленген. 

Басына    көрнекті  кесене    тұрғызылған.    Қазір  Оңтүстік      Қазақстан 

облысындағы  бір аудан  Бәйдібек  есімімен аталады. 

Бәйдібектің  өмір  сүрген    заманы    Еуразияның  Ұлы    даласын 

(Л.Н.Гумилев)    қоныс  еткен    желдей    еркін    көшпелі    тайпалардың  

арасында    этникалық    тұтастану  үрдісі  қызу    қарқынмен    жүріп,  

мемлекеттің  ірге  тасы  қаланып,  тарих    сахнасына    әйгілі    Түрік  

Қағанатының    шыққан  кезі.    Шығысында    Сарыөзен    (Хуанэ)    мен 

батысында  Темірқақпаға (Дербент)  дейін  қанат   жайған  алып қағанат  өз 

кезегінде    төңірегінде    Қытай,  Парсы,  Үнді,    Рұм  (Византия)    сияқты 

империялар  мен патшалықтарға ықпалын  жүргізе бастаған. Ең бастысы, 

түркі  жұртының  шаруашылық мәдени  типі сараланып,  өзіндік  төлтума 

өркениеті    қалыптасып,  енді    түркі    тектес  ұлттар    өз    қоныс  тұрағымен,  

өзіндік  тіл ділімен  тұлға  таныта  бастаған.  

Міне,  осындай    аса  күрделі      тарихи  кезеңде      Бәйдібек    ақыл 

парасатымен    де,    ерлік  істерімен  де  ұлттың  ұйысуына,  елдің  бас 

біріктіруіне,  сөйтіп  қазақ    даласындағы    ру  тайпалардың    этникалық  

тұтастануына  мұрындық  болған тарихи тұлға.  

 

14 

Бәйдібек, Домалақ ана кешендеріне  2000-2001 жылдары  жүргізілген  

қазба  жұмыстары тарихи  тұлғалардың  қоғамда алар орнына,  өмір сүрген 

заманына    қатысты    толымды  дерек  мағлұматтар    беріп  отыр.  Солардың  

ішінде  VI-VII  ғасырда   шығарылған  тиын  теңгелер Бәйдібек  пен оның  

жұбайы    Домалақ  ананың    өмір    сүрген    заманына,  олардың    әлеуметтік  

статусына елеулі   айғақ  ретінде  ден  қойдырады.  

Халық    жады      арқылы      атадан    балаға    жалғасып    жеткен    қария 

сөздер  Бәйдібектің  ел қамы, халық  тағдырына  қатысты   істерге  ұйтқы  

болып, көреген  көсемдігімен  жұртқа  ықпал  еткен  тарихи  тұлға  екенін  

танытытты. 

Домалақ  ана  (Шайхы    Мизамбекқызы  Нұрилә)  (VI-VII  ғ.ғ.)  

Қазақстанның  оңтүстік  өңірінің  біраз бөлігін  алып  жатқан Шапырашты, 

Ошақты,  Ысты,  Албан,  Суан,  Дулат  тайпаларынан    тараған    ұрпақтың  

арғы  атасы  Бәйдібек  батырдың      үшінші    әйелі,  Албан,  Суан,    Дулаттың  

анасы.  Шын  аты  Нұрилә.  Өзгені    де  өз    баласындай  көріп,    төңірегіне  

аналық    мейірін  шашқан,  барынша    кішіпейіл,    алдағы  күннің      жайын 

ойлап  айтар    сөзі    ақиқатқа  айналған  болжампаз,  көреген  қасиетін 

құрметтеген    ұрпақтары    сол    заманның    өзінде  ақ  оның  атын  атамай,  

жаратылысынан    бойы  шағын  болғандығына  қарай  «Домалақ  ана», 

«Домалақ ене»  деп  атап  кетіпті.  

 

Домалақ  ананың  қадір қасиеті ерте-ақ  танылған. Ел аузында ол кісі 

жөнінде  аңыз әңгіме  көп. Солардың бірі мынадай: « Бәйдібек   заманында  

жайлауында    үйір  үйір  жылқысы,    келе-келе    түйесі,  отар-отар    қойы  

өрген,  шығыс  пенен    батысқа    керуендер    жүргізген    асқан    бай    адам 

болған. Бірде Алатау  асып  келген қалың  жау  Қаратау  жонын  жайлап 

отырған   Бәйдібектің     ауылын    шауып,    сан  мың  жылқысын    түре  айдап 

кетеді.  Бәйдібек    бастаған  ел    азаматтары    ауылда    болмаса  керек.  Содан 

жау  шапты  деген  хабарды  естіп,    Бәйдібек    елден    жасақ  жиып,  қасына  

үлкен әйелі   Сары бәйбішеден  туған алты ұлын  алып,  жауға  аттанғалы  

жатқанда      Нұрилә:  «Бай  еке,  малдың  құты,  жылқының  иесі  құла  айғыр  

қолда  қалды.  Амандық  болса,  алты  күннен  кейін  жылқы  жауға    қайыру  

бермей    өзі  ауылға  келеді.  Жауды  қума,    азаматтар  аман    болсын,      осы 

тілегімді  беріңіз»  деп,  өз  отауының  белдеуінде        матамен    байлаулы  

тұрған   жүген құрық  тимеген  шу асау айғырды көрсетіпті. Бірақ  жауға 

кектенген    батыр  әйелінің    тілін  алмай,    «жолдан  қайтар  қатын  емеспін»  

деп,    жасағын  бастап,    жүріп  кетіпті.  Бәйдібек    жасағы    жауға    Күйік  

асуында    жетіп,    қырғын  ұрыс    салыпты.  Алайда    жасанып  келген    жау  

аттанға Ілесіп  атқа қонған   аз жасаққа  теңдік бермепті. Осы соғыста қаза 

тапқан алты ұлын  Үшқарасай   жазығына  жерлеп, кері  қайтыпты.  

 

Арада    алты  күн    өткенде      байлаулы    тұрған  құла  айғыр    жер 

күңіренте дүлей күшпен  кісенеді дейді. Сол күні   намаздыгер  шамасында  

шығыстан  қалың    шаң  көтеріліп,  ұзамай    Бәйдібектің      қалың  жылқысы  

көрінеді.  Ереуілдеп  барып,  кері   қайтара    алмаған  жылқыны  Домалақ 

ана  осылайша    үйде      отырып  ақ      түгел    қайтарып  алса  керек.  Мұндай 

әңгімелер көп ақ. 

 

Домалақ  ана  қос  Бөгеннің  сағасындағы  бір  жазыққа    жерленген. 

Айналасын    көгілдір    таулар    қоршаған      сол  жазықта      қазір  бозарып 

 

15 

сәулетті    күмбез    көрінеді.  Ол  Домалақ    ана  мазары.  Әулие    ананың  

қасиетін  қастерлеген  ұрпақтың  ана бейітіне   ағылған ізі, салған  жолы  

ескіріп көрген емес. 

Тоныкөк  (Тоңыұқық)  (646-  741ж.ж.)  -    Екінші    Шығыс  Түркі   

қағанатының негізін  қалаушылардың бірі, оғыз  тайпасынан шыққан  ұлы 

дана,  заманында  Түркі  қағанатының  үш бірдей қағанына  уәзір  болып, 

түркі  елінің      халқын    көбейтіп,    жерін    кеңейтуге      үлкен    үлес    қосқан 

кемеңгер.  Көшпелілер    тарихында  артында    өшпес    атақ  даңқын  

қалдырып;  ақыл парасатына,  қол қайратына,  көрегендігіне  табындырып; 

ел  жұртының    қасіретін,  қуанышын,  ерлігі  мен  елдігін    тасқа    жыр  ғып 

қашап, мәңгілік  мұра  қалдырған Тоныкөктей  тұлға  болған емес.  

Сол  тас  жазуда:  «Мен,  Білге  Тоныкөк,  табғаш  (қытай)    елінде  

тәрбиеленіп  өстім. Түркі  халқы  ол кезде   табғаштарға бағынышты еді» 

деп  жазылған.  Бұдан  Тоныкөктің    түрк  тайпасы    көсемдерінің      бірінің   

баласы  екені  анық   аңғарылады.  Өйткені   ол кезде   көшпелілердің  тек  ел 

басыларының  қытайға    аманатқа    берген    балалары  ғана    император 

сарайында  оқып, тәрбиелене  алған.  

Қытай  сарайында жүріп,  олардың  өз еліне  жасап жатқан  қорлық 

зорлығының бәрін  көріп біліп  өскен Тоныкөк ақыры  шыдай алмай, 683 

жылы  шыли иуән тайпасының басшысы  Құтылығпен бірігіп,  табғаштарға  

қарсы    көтеріліске    шығады.    Көтерілісшілер    жеңістен    жеңіске  жетіп, 

ұзамай әйгілі  Екінші  Шығыс Түркі  қағанатының  шаңырағын  көтереді. 

Құтылығты  «Ел төресі»  деген атпен  қаған  етіп сайлайды.  

Жаңа  шаңырақ  көтерген  елдің  іргесін  бекітуге  мүмкіндік  бермей  

құртып  жіберуді    көздеген    табғаш    билеушісі      «жабайыны  жабайының 

қолымен құрту» саясатымен  түркілерге   көрші  тоғыз оғыз халқын айдап 

салды. Бірақ  табғаш  елінде  болып,  олардың қарсыластарын  құрту  үшін  

қандай      әрекеттер    жасайтынын      жақсы  білетін  Тоныкөк    асқан  

көрегендікпен  бұл    апаттың      алдын  алып,  Тоғыла    жазығында    тоғыз  

оғыздардың  әскерін    тас  талқан    етеді.  Қолға  түскен    тұтқындарды  

Тоныкөк    Құтылығ    қағанға    айтып,  түгел    босатып,  еліне    қайтарады. 

Оларға:  «Түбіміз    бір  туыспыз.  Өзара    қырқысқаннан    өзгеге    жем  

болғаннан    басқа    пайда  жоқ.  Табғаш  елі    ортақ    жауымыз.  Сондықтан  

соған  қарсы күш  біріктірейік. Бір-бірімізді  өгейсітіп, көзге  түрткеннен 

тапқан олжамыз кәні? Бірігіп  ел болайық, осыны  айта  барыңдар. Кім де 

кім  бірлік  байрағын  көтеремін, ата жауға  қарсы  бірлесіп күресемін десе, 

Отыкенге  келсін. Біз сонда  бірер күн  еру боламыз»- дейді.  Тоныкөктің  

осынау  сөзі    қандастарының    жүрегін    жібітіп,  оғыздар  түгелдей    түркi  

туының  астына    жиналады.  Кейін    бұл  жөнінде    Тоныкөктің    өзі    тас  

жазуда: «Осыдан  кейін  оғыздар  өз аяғымен  көтеріле  келді. Келтіргендей 

ақ  келтірдім ау» деп  ризалық  сезіммен сол кезді  еске алады.  

Құтылығ    қаған    өлгеннен  кейін,  орнына    інісі  Қапаған    отырады.  

Тоныкөк  оған да сенімді серік,  білікті  ақылшы болып,  адал қызмет етеді. 

Бұл ретте Тоныкөктің  өзі тас жазуда: «Елтөресі (Құтылығ)  қаған,  Білге  

Тоныкөк  қам жеп, иелік  қылғаны  үшін  Қапаған қаған  бар болып отыр» 

дейді.  Онысы    рас  та  секілді.  Қытай    жылнамасы    Қапағанды  

қарамағындағыларға    аяусыз    қатыгездікпен  қарады,  қартайған    сайын  

 

16 

қызғаншақ,  ақылсыз  бола  бастады  деп  суреттейді.  Тоныкөк    осы  кезде  

қағанына    өкпелеп,  қытайға  өтіп  кетуге    жырыла  көшкен  ру  тайпа  

көсемдерін  тоқтатып, ел  бүтіндігін  сақтау  үшін   күндіз отырмай,  түнде 

ұйықтамай,  ат  үстінде  жүреді.  Бірақ    Тоныкөктің      халық    алдындағы  

беделінің    тым    жоғарлығын  қызғанған    Қапаған  оны  ел    билігінен 

оқшаулай  бастайды.  Қағанат    құлауға    айналады.  Ақырында    Қапаған  

қаған  ойда  жоқта  өз   қандастарының  қолынан  қаза табады.  

Билікке  таласып,    ел  бірлігіне    зиян    келтіреді  деген    қауіппен  

Қапаған  қағанның  бүкіл  ұрпағын  қырып тастаған Күлтегін  батыр ағасы 

Могилиәнді  қаған тағына  отырғызды.  

«Білге қаған» деген  атпен  таққа  отырған Могилиән  өз тайпасының 

ортасына    кеткен  Тоныкөктің    көрегендік    ақылымен    тұс,  тұстан  

анталаған  жауының  бәрін жеңіп, құлауға  айналған  қағанатты  қалпына 

келтіреді.  Тас  жазуда  Тоныкөк:  «Түркi    Білге    қаған    түркi  сыр,    оғыз 

халқын  асырап,  мерейін  үстем    қылып  отырар»  деп,  оған  үлкен  сенім 

артады.  

Түркi    жұртының      азаттыққа    қол  жеткізіп,  жеке    дербестік  ел   

болып отыруына  айтулы еңбек  сіңірген  дала кемеңгері  Білге  Тоныкөк  

өзінің  бағасын,  тарихтағы  орнын өзі  қашатып,   жаздырып кетті.  

«Тәңірі  жарылқады!  Бүкіл    түркі    жұртына    қарулы    жау  

келтірмедім, атты  әскер   жолатпадым. Ел төресі  жауламаса,  оған  еріп 

мен  жауламасам,  елім,  халқым  жойылар  еді.  Оның    шабуылының  

нәтижесінде,  менің    шабуылымның  нәтижесінде  еліміз  қайта  ел  болды,  

халқымыз  қайта  халық  болды.  Өзім    қартайдым,    ұлық    болдым.  Түркі 

Білге    қағанның    еліне      арнап  тасқа   жаздырған  мен  Білге    Тоныкөкпін» 

дейді  дана қарт.  

Тоныкөктің    қай  жылы    өлгені      белгісіз.  Қытай    тарихында    білге  

қаған    оны  ордаға    716  жылы    қайта  шақырып  алдырғанда    Тоныкөктің 

жасының   70-те екені анық көрсетілген.  Содан кейін   ол Білге  қағанның  

қасында    болып,  Түркі    қағанатын    төніп  келген    апаттан    құтқаруға  

көмектесіп,  оған  пайдалы    ақыл  кеңесін  береді.    734  жылы  Білге  қаған 

уланып  өледі.  Бұдан  кейін    Тоныкөкке    қатысты    дерек    еш  жерде  

кездеспейді.  Білге  қаған  өлгеннен  кейін  оның    орнына  таққа  балалары 

бірінен  кейін    бірі    отырғаны    және  бар  биліктің    сол  балалардың  анасы, 

Білге    қағанның  әйелі,  Тоныкөктің    қызы  Бопының  (Пофудың)    қолында 

болғаны  белгілі.  Осының    бәрі    Тоныкөкті    бұл  жылдарда  да  қаған 

ордасында  болды    деуге    мүмкіндік      береді.    Тарихшылар  оны  әбден  

қартайып барып, өлді  дегенді  айтады.  Соған қарағанда ол  741 жылдың 

шамасында    95  жасқа жетіп қайтыс  болған тәрізді. 

Құтылығұлы    Күлтегін  (684-731ж.ж.)    Екінші    Шығыс    Түркі   

қағанаты  әскерінің  бас қолбасшысы,  «көк  түркінің  көк семсері» атанған  

атақты  батыры. Әкесінен   жастай  жетім  қалып,  ағасы Қапаған  қағанның  

трбиесінде  өскен Күл тегін тым ерте  есейіп,  қабырғасы қатып, бұғанасы 

бекімей    жатып,    жау  жарағын  асынып,    түркі  еліне    тұс  тұстан    төнген   

басқыншы  жауға қарсы  үлкендер  қатарында  тұрып, ерлікпен  күреседі. 

Бұл  ретте    түркінің      атақты    Білге    қағаны    Күлтегін    батырдың  басына  

қойылған    ескерткіші    тасқа    ойып    жаздырған    ғұмырнамасында:  «әкем  

 

17 

қаған  өлгенде  інім  Күлтегін    жеті      жаста  қалды.  Он  жаста  Ұмай    текті   

шешемнің  бағына інім Күлтегін ер атанды» деп жазды. Тарихи  деректерді  

салыстыра  зерделесек,  бұдан Күлтегіннің  он жасында  ер атанып, алғаш 

көзге    түскен    соғысының    табғаш    елінің    әйел    патшасы  У  хыудың  

Қапағанның  басына  ақша тігіп,  кімде кім  оны өлтірсе,  соған  «Жан чо» 

(«Чоны  өлтіруші»,  яғни  Мочо  Қапағанды    өлтіруші)    деген  атпен  бірінші 

дәрежелі кінәз атағын беремін деген  уәдесін   арнайы жарлықпен  бекітіп,  

түркі  еліне  жазалау  жорыққа  қалың    қол    аттандырғаннан  кейінгі,    694  

жылғы  Жау жыу  және Дин жыу аймақтарында болған соғыс екені  анық 

көрінеді. Қапаған  осы соғыста   90 мың  тұтқынды  қолға түсірген. 

Міне,  осыдан былай Күлтегіннің   ерлік  жолы  басталады. Тарихи  

деректер    сол  кездегі    ел  тәуелсіздігін    сақтап    қалу    жолында    болған 

қырғын    соғыстардың    бірде  біреуінің  Күлтегінсіз    өтпегенін,  дулығасы 

жарқырап,  жауын  жапырып    қан    майданның    ортасында    жүргенін  

тамсана  баяндайды. Бұл арада  сол  деректерді тізіп  жатпай ақ, батырдың  

өзіне  арнап  орнатылған ескерткіштегі  мына  жазулардан да  біраз  жайды  

аңғаруға      болады.  Тас  жазудың    авторы  Йолығ  тегін  Күлтегін    ерлігін   

былайша тізбелейді: « Он алты жасына  келгенде.... алты  чуб, соғдыларға  

қарсы  аттандық. Күлтегін жауға  жалғыз  ұмтылды. Он  тұтықты   қарулы  

басшылармен қолға  түсірді. Ол әскерді  сонда  талқандадық. Жиырма бір 

жасында  Чача Сеңүнмен айқастық. Күлтегін әуелі  Тадықан шораның  Боз 

атын мініп  шапты. Ол  ат  сонда  өлді.  Екіншісінде  Ышбыр Жамтардың 

боз  атын    мініп  шапты.  Ол  ат  та    сонда  өлді.  (Күлтегіннің)  сауытына, 

қалқанына жүздеген оқ  тиді,  бірақ бірі де денесіне дарыған  жоқ. Күлтегін  

жиырма  алты    жасқа    келгенде    қырғыздарға    қарсы  аттандық.  Күлтегін 

Байырқының  Ақбоз  айғырына  мініп,      шабуылға  ұмтылды.  Бір  батырын 

оққа ұшырды,  екі батырын найзамен түйреп түсірді. Ақбоз айғырдың белі 

үзілді.  Қырғыз    қағанын      өлтіріп,  елін  алдық.  ..  Тоғу    қаласында  

шайқастық.  Күлтегін    Азбан  ағын    мініп  ұмтылды.  Алты  батырын  

шаншып  түсіріп,    жетіншісін    қылышпен    шапты.  Тоғыз    батырын    қуып  

жетіп,  тақымға  басты....  Оғыздармен  соғыстық  Күлтегін    Жетімек  (Өгсіз) 

атқа  мініп  шауып,    тоғыз  ерін  шанышты....  Түргеш  халқы  жау  болды. 

Күлтегінді    шағын    қолмен    жібердік.  Жойқын    соғыс    жасапты.  Қара  

түргеш  халқы  сол жерде  өлім тауыпты»...Осыла й жалғаса береді. Қарап  

отырсаңыз,  Күлтегін   батыр  47  жасқа жетіп,  қаза  тапқанша  соғыссыз 

өткен  жылы  болмапты. Соның  бәрінде  ол жау  қолына  жасындай тиіп, 

түркі  қолын  жеңіске  жеткізіп отырыпты.  

Әкесі   Құтылығ  қаған  Екінші  Шығыс Түрік  қағанатының  іргесін 

қалап,    шаңырағын  көтерсе,    артында    қалған    екі  баласы:    үлкені  Білге 

қағаны  ел бастап,  кішісі Күлтегіні   қол бастап, сол қағанаттың айбынын  

асырып,    мерейін    тасытыпты.  Ағайынды  екі  ұлан    ақыл  қосып  бірге  

қимылдап,  елінің    бірі  алтын  тұтқасына,  бірі      айбарлы    асыл    тірегіне 

айналыпты.  Ажал      алытн  тұтқасына,  бірі    айбарлы    асыл  тірегіне  

айналыпты.  Ажал  жетіп,  сол  асыл    тірек    құлағанда  Ұлы  Дала  күңіреніп,  

төрткүл      дүниеден    түгел      елшілер  келіп,    Күлтегін      рухына    тағзым   

етіпті.    Басына    ел  тарихын    жазып,    алып    ескерткіш  орнатыпты.  Сол  

ескерткіштің    ғылыми    көшірмесі    бұл  күнде    тәуелсіз      еліміздің   

 

18 

астанасында, Еуразия ұлттық  университеті  бас ғимаратының төрінде тұр.  

Батыр бабаның  бақытты  ұрпағы күн сайын  ескерткіш  қасына  келіп,  ұлы 

Ерлікке  тағзым  етеді,  ата  рухына  адалдықтарын білдіреді. 

1.Шыңғысхан және оның шығу тегі туралы 

2.Шыңғысханның реформалары 

3.Қазақ жеріндегі мемлекетілікті құрудағы қазақ хандары: Жошы хан 

тұлғасы 

       Шыңғысұлы 

 

Жошы 

хан 

(1187-1227 

жж.) 

– 

моңғол  

шапқыншылығынан кейін  Қыпшақ  даласында  құрылған  жаңа мемлекет  

-  Жошы  ұлысының    негізін    қалаушы,  атақты  Шыңғыс    ханның  қоңырат  

қызы  Бөрте бәйбішесінен    туған  төрт ұлдың үлкені.  Ол  ересен   күшті,  ер 

жүрек,  алған    бетінен    қайтпайтын  қайсар    адам  болған.  Ол,  алдымен, 

моңғолдардың  басқыншылық әскери  жорықтарының  бәріне қатысқан аса 

ірі  әскери басшы  ретінде  танылады.  

 

Жошы    Шыңғыс    ханның    батысқа  қарай      бағытталған    бірқатар  

шапқыншылық    жорықтарын  басқарып,  Оңтүстік    Сібірді,  Алтайды, 

Жоңғар  даласы  мен  Шығыс  Түркістанды    мекендеген    көптеген  

тайпаларды бағындырып, Жетісу  өңіріне жетеді.  

 

1211-1215 жылдары Қытайды жаулау жорығына қатысады.  

 

Содан  үш жыл  өткен соң, Жошы Қыпшақ  даласына  басып кіріп, 

Ырғыз даласына  жеткенде  Хорезм  шахтың 60 мың әскерімен  шайқасқа  

түседі. Күш ара салмағының  кемдігіне қарамастан,  Жошы қолбасшылық  

дарынымен  ерекше    көзге    түседі.  Хорезм  шах    әскері    ашық  шайқаста  

жеңіліп, қала қорғандарына  барып тығылады.  

 

Бұдан  кейін    Жошы    Сырдария  бойындағы  Отырар,    Сығанақ, 

Үзкент,  Баршынкент,  Аспас,  Жаңакент  қалаларын  алып,  арада  жыл 

өткенде    Хорезмді  бағындырып,    Түркістанды    иеленді.  Келесі    жылдың 

көктемінде    Жошы    әкесінің    шақыруымен  Сайрам  мен  Таластың  

арасындағы  Құланбасы  жазығында  өткен құрылтайға  қатысады. 

 

Шыңғыс  хан  жаулап    алған    жерлерін  бөліске  салған  кезде  

Жошының  еншісіне  Ертістен  бастап,  Орал   тауының  аралығы  және   одан 

арғы  батысқа  қарайғы      жерлер    тиеді.  Ордасы  Ертіс  өзенінің  бойына 

орналасады.  

 

Құрылтайдан  кейін Шыңғыс ханның  басқа  балаларының бәрі  кері 

қайтып  кеткенде,  Жошы  өзінің    жаңа  иелігінде  қалады.  Ол  осында  1227 

жылы қайтыс болады. 

Өзін өзі бақылаудың сұрақтары 

1.

 

Сатұқ Боғра хан тарихи тұлға? 

2.

 

Қыпшақ қағандарының тарихи тұлғалық қасиеттері? 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

19 

Қазақ хандары мен қазақ билері 

1.Қасым хан және оның заманы 

2.Есім  хан  және  Тәуке  хандар:  оның  заманы  мен  қазақ  заңдарының 

мазмұны 

3.Қазақ билері: олардың тарихтағы рөлі 

   Жәнібекұлы  Қасым  хан  (1445-1518)  –  қазақтың    ұлы    хандарының    бірі, 

Қазақ    хандығының    негізін  қалаушылардың  бірі  –  Жәнібек    ханның 

ортаншы  баласы.  Шешесі  Жаған  бегім  Шайбани  әулетінің    атақты    ханы 

Мұхаммед Шайбанидің інісі  Махмұд сұлтанның  шешесінің туған сіңлісі.  

 

Қасым  әуелгі  кезінде  Бұрындық  ханның      атты  әскерін    басқарады. 

Ол  осылай      жүріп,  қан  майдандағы  ерлігімен,  ел  басқаруға    қосар 

ақылымен, көрші елмен байланыста қиыннан  жол табар саясаткерлігімен, 

жұртты соңынан ертіп әкетер шешендігімен ел көзіне ерте түссе де,  жеке 

билікке  ұмтылмай,  ел бірлігіне  жарықшақ  түсірмей, Бұрындық  ханның  

дегеніне  көніп,  оған қалтқысыз  бағынады. Сол кездің куәгері, тарихшы 

Мұхаммед    Хайдар    Дулати:  «Ол  (Қасым)    әкесінің    үлгісі    бойынша 

барлық  жағдайда  Бұрындыққа    бағынды,  соған  тәуелді    болды»  деп 

жазады.  Бірақ  Қасымның    тәуелділігі  Бұрындықтың      ел  басқарудағы  

қабілетсіздігіне  араша  түсе    алмайды.  Ақыры  ол  хандығын    тастап, 

Самарқандағы қызына кетуге мәжбүр болады. Сонда  қаза табады. Осыдан 

кейін барып, Қасым билікті өз қолына алады.  

 

Қасым  ханның    тұсында  Қазақ  хандығы    өзінің    дәуірлеу    биігіне   

көтеріледі.  Ол  қауіпті    көршісі    Мұхаммед  Шайбаниді  талқандап,  оның  

мемлекетінің        құлауына    себепші  болады.  Моғолстанның  ханы  Сұлтан  

Саид ханмен достық қатынас орнатады. Сондай ақ ол таяу   көршілерімен  

ғана  емес,  сырт  елдермен,  мысалы,  Мәскеу    мемлекетімен    терезесі    тең 

дәрежеде дипломатиялық қатынас орнатып,  орыстың сол кездегі кінәзі ІІІ  

Василиймен байланыста болған.   

 

Қасым  ханның  ел  басқарудағы  кемеңгерлігіне,  қол  астындағы  

халқының  қамын  ойлар  даналығына  тәнті  болған  көрші    елдердің   

тынымсыз  қақтығыстан  мезі  болған  ру-тайпа    көсемдері  әр  кезеңде  

ақырын    жылысып,    мұның  қарамағына  еніп  жатқан.  «Қасым  хан  бүкіл  

қазақ    халқын      біріктіру    арқылы    үлкен  әскери    күшке    ие  болды. 

Қарауындағы    халықтың  бақытына  орай,  ол  өзінің    бейбітшілік  сүйгіш 

саясатымен  халықтың  махаббатына    бөленді.  Осы  бейбітшілік 

сүйгіштігімен  Қасым  хан    халықтар    араснда    ерекше  әйгілі  болды»  деп 

жазады Әлихан Бөкейханов. 

 

Керей  хан  мен  Жәнібек  хан  тарихта  Қазақ    хандығының    іргесін 

қалап,  шаңырағын  көтеруімен    ерекшеленсе,    Қасым  хан  сол  хандықты 

нығайтып,  халқын  көбейтіп,  жерін    кеңейтіп,  даңқын  алысқа  жаюымен, 

«Қасым  ханның    қасқа  жолы»    деген    атпен  халық    жадында    сақталған 

қазақтың  тұңғыш  конституциялық  құжатының  негізін  жасауымен  әйгілі 

болған ұлы хан.  

 

Ол  қартайып  барып,  Сарайшық  қаласында  өз  ажалынан  1518  жыл 

(кей  деректе  1523/24  ж.)  қайтыс  болады.  Тарихшы  А.П.Чулошников 

Қасымханның  Сарайшықтағы  мазарының    ХVII    ғасырдың    басында  

құламай  аман тұрғанын  жазады.  

 

20 

       Жәңгірұлы Тәуке хан (1626-1718) – Қазақ  хандығының ханы, Салқам  

Жәңгір    ханның    баласы.  Шешесі  –  қалмақтың    хошоуыт    тайпасының  

билеушісі  Күнделен-тайшының  қызы.  Мұрагерлік    жолмен    Қазақ 

хандығының    билік  тізгінін    қолға  алған    кезде  (1680ж.)  Тәуке  ел  ағасы  

жасына  келіп    ақыл    тоқтатқан,  мемлекет  ісіне    араласып,  мол  тәжірибе  

жинақтаған білікті жан болатын.  Сондықтан да ол  таққа отырып,  әке ісін 

алға  жалғап, оның саясатын жүргізгенімен, оны жүзеге  асыруға  келгенде 

бұрынғы    сүрлеумен    кетпей,    өзіндік жаңа    жолмен  жүрді.  Тәукені    өзге 

қазақ    хандарынан    ерекшелеп,    оның  шын  мәнінде    көреген  басшы, 

ақылды  реформатор    екенін    танытанын    қасиеті  де    осы  өзіндік  жолмен  

жүруінде.  Бұл ретте  ол ұлы  бабасы  Қасым ханға  қарай  бейімделеді. 

 

Тәуке ханның  елі үшін  сіңірген  ерен еңбегі  екі қырымен  айрықша  

назар    аударады.  Бірі  –  елдің    іргесін    аман    сақтауда    сыртқы  саясатты  

білгірлікпен    жүргізіп,    анталаған  көп    дұшпанға    бел  аудырмағаны. 

Екіншісі  –  елдің    ішкі    жағдайын      реттеудегі    саяси-құқықтық    тәртіпті 

орнатуы.  Ол  төңірегіне    топтан    торай      шалдырмайтын,  сыртқа  сыңар  

сабақ  жіп  алдырмайтын, бір ауыз  сөзімен жұртты  жатқызып - өргізетін, 

беделімен  елдің  бірлік-берекесін  кіргізетін  ақыл  иелерін  жинап, халқын 

солар    арқылы    басқарды,  ақыл-ой,  парасат  үстемдігін  орнатты.  Тарих 

дерегі  сол кезде Тәукенің  қасында   Ұлы жүз  Әлібекұлы Төле, Орта  жүз  

Келдібекұлы  Қазыбек,  Кіші  жүз    Байбекұлы    Әйтеке,    қырғыз  

Қарашораұлы  Көкім,  қарақалпақ    Сасық  би,  қатаған    Жайма    секілді  

халықтың      ішінен    уақыттың  өзі    екшеп    шығарған,    даналық    сөзімен, 

әділетті  ісімен, қара  қылды  қақ  жарған тура  билігімен аттары бұл күнде  

аңызға    айналған    атақты    билердің      болғанын    айтады.  Осындай  

алыптардың  замана  тынысын  тамыршыдай тап басып танып,  халықтың  

басын  қосып,  елдің  бірлік  –  берекесін    кетірер  ішкі    дау  –  жанжалды,  

барымта  –  сырымтаны    тиып,    елді    ынтымақта    ұстау    мақсатында  ой 

тоғыстырып,    бір  бағытта    игілікті    іс-қимыл    жасау      арқасында    Қазақ   

хандығының жағдайы   күрт жақсарып,  сыртқа  айбарын  асырды.  Жұрт  

ерді   ел қолдаса  -   береке,   ханды    ел қолдаса мереке  екенін   көрді.    Сол 

себепті    де  Тәуке    хан    ел  билеген    кез  -    халық  есінде    «қой    үстіне  

бозторғай  жұмыртқалаған»  тыныш  берекелі  заман  болып қалды.  

 

Бірақ,    бұл,    әрине  ол  кезде    ешқандай  шапқыншылық  болған  жоқ, 

бірыңғай  бейбіт    күн  туып,  қазақ  халқы    сыртқы    жаудан    қаймықпай  

алаңсыз  ғұмыр  кешті    дегенді    білдірмесе    керек.  Керісінше,    Тәукенің  

кезінде  қалмақтармен  қақтығыс  жиілей түспесе, кеміген жоқ. Сонау 1681  

жылғы   қалмақтың  қоңтайшысы Галдан Бошоктудың қалың қолмен  Шу 

өзенінің  бойына  жетіп,  Сайрам  қаласын    қоршағаннан  басталған  

шабуылдар  легі  кейін  оның   немересі  Цеван Рабтан  билік басына  келді. 

 

Шығайұлы  Есім хан (1628-1645) – Қазақ  хандығының  ханы, Шығай  

ханның  баласы,  атақты  Тәуекел  ханның  туған  інісі.  Есім  хан  туралы   

халық    жадында    сақталған  аңыз  -әңгімелер,  дастан-жырлар  көп.  Оны 

халқы «Еңсегей бойлы ер Есім»  деп ардақтайды.  

 

Есім хан билік  басына  ағасы Тәуекел өлгеннен  кейін  келді.  Бұл 

кезде  Қазақ  хандығының   шығысындағы  жағдай  Тәуекел тұсындағыдан 

әлдеқайда  күрделене    түскен  еді.    Мұнда    ойрат  тайпаларының    бірігіу 

 

21 

процесі    жүріп  жатты.    Сондықтан    ол    көршілерінде    болып  жатқан  

жағдайды   жіті  қадағалап, олардың  тайпалары арасындағы алауыздықты  

өз пайдасына  шешуге  ұмтылып  бақты. 

 

Ойраттардың  бір  жағынан  Ембі,  Жайық,  Еділ  бойындағы  

ноғайлармен 

шарпысуы, 

екінші 

жағынан 

орыс 

қамалдарының  

гарнизондарымен  қақтығысуы  Есім хан  саясатының  ықпалды  болуына  

елеулі  жағдай  жасады. Ақырында үш жақты  соғыстың  өздеріне  қырғын  

таптыратынын    сезген    ойрат    әміршілері    Есім  ханның    үстемдігін  

мойындап, тату  көршілікте  тұру  мақсатында  ұсыныс  жасап, елшілерін  

жіберуге  мәжбүр  болады. 

 

Хандығының      шығысындағы    жағдайды  осылайша    өз  пайдасына 

шешкен  Есім хан оңтүстігін де  ойдан  шығармайды.  

 

Хандығының  шекарасын  кеңейте түсу  саясатын  мұнда да   батыл 

жүргізіп    бағады.  Оған  жағдай  да  көмектесе    түседі.    Себебі,    бұл  кезде  

қайтыс    болған    Бәки    Мұхаммед    ханның    орнына    оның    інісі  Уәли 

Мұхаммед  пен  Герат-Хорасанның    билеушісі    Дінмұхаммед    баласы 

Иманқұлы таласып  жатқан еді.  Осы  қақтығысты  өз пайдасына   асыруда 

Есім  хан    үлкен  ептілік  танытады.  Ол  әуелі    Уәли  Мұхаммедке  

көмектесемін  деп  уәде    беріп,  кейін  Иманқұлы  жағына    аунап  түседі. 

Соның    нәтижесінде  онымен    бірігіп,    Уәли  Мұхаммедті  өлтірісіп, 

Иманқұлымен  одақ  жасасады  да,  сол  жылы    Иманқұлыға  қарсы  шығып, 

Самарқантқа әскер жөнелтеді.  

 

Бұл  кезде  Иманқұлының  Есіммен    соғысарлық    шамасы  жоқ  еді. 

Сондықтан    онымен  шартқа    отырып,  Ташкент  пен  оның    төңірегінің  

түгелдей  қазақтардың  иелігі екенін  ресми  түрде  мойындайды.  

 

Бұдан  кейін    Есім  хан    Моғолстан    ханы  Әбдірахымның  қызы  

Падшахқа  үйленіп,  ағасы  Күшік    сұлтанның    қызын  Әбдірахымға    беріп, 

қарсы  құда болу арқылы  оны өзінің  жақтасы етіп, соның көмегімен  өзіне  

опасыздық жасаған Тұрсын ханды талқандап, дара билікке қол жеткізеді.  

 

Есім  ханның    билігі    тұсында  (1598-1645)  халық  жадында    «Есім 

салған  ескі  жол»  деген    атпен  қалған    әдет-ғұрып  нормаларын  

қалыптастырған  конституциялық  құжат  болғаны белгілі. Мұны «Есімнің  

заңы»  деп  ұққан  жөн.  Бірақ  оның    көктен  алынбағанын,  өз    заманының  

орайы    мен  талабына  қарай  Есім  хан    мен  оның    кеңесшілері  өңдеп, 

толықтырған баяғы «Қасым салған  қасқа  жолдың» бір нұсқасы екенін де 

естен  шығармаған  абзал.  Түптеп  келгенде,  «Есім  салған  ескі  жол»    деген 

сөздің    мәні  де  Есім  ханның    тұсында    жасалған  даналық    заңдарға  

байланысты айтылған. Қоныс-тұраққа, мал-мүлікке,  адамдар  арасындағы 

қарым-қатынасқа қатысты  туындайтын дау-шардың  шешімдері  осы кезде  

сараланды. Мұның  өзі  кейін Тәукенің  әйгілі  «Жеті  жарғысына»  негіз 

болып,  қазақ халқының  мәдени-рухани және  салт-дәстүр қалыптарының  

төлтумалығын  шыңдай  түсуге    ықпал    етті.  Жалпы  көшпелілер  

мемлекетінің  хандары сияқты,  Есім хан да тақ үсті мен ат үстінде  бірдей  

танылған  біртуар тұлға. Оны халқының  «Еңсегей бойлы Ер Есім» атанған  

атақты  ханның  қайтыс  болған жылы – 1645 жыл деген шындыққа келетін 

сияқты.  

 

22 

 

Есім хан дүние салған  соң қазақ  хандығының  тағына  Жәңгір хан 

(1645-1652) отырды. Халық   оны  ел үшін жасаған ерлігіне  орай «Салқам 

Жәңгір»  деп  атанған.  Хан  ордасын    Түркістан  қаласында    ұстау  Жәңгір  

хан тұсында басталды. 

Қазақ билері:  

 

Әлібекұлы  Төле  би  (1663-1756)  -    қазақтың  Тәуке,  Болат, 

Әбілмәмбет,  Жолбарыс,  Абылай  хандары    тұсында    мемлекет    басқару 

ісіне  араласқан  аса  ірі  мемлекет  және    қоғам  қайраткері,  ойшыл  дана,  Әз 

Тәуке хан құрған «БИлер  кеңесінің»  мүшесі, атақты шешен, Ұлы жүздің 

төбе биі, «Жеті  жарғы» деп аталатын заңдар  кодексін  шығарушылардың 

бірі.  Шыққан  тегі  Ұлы  жүздің  Дулат  тайпасының    Жаныс  руынан. 

Шежірешілер «тоғыз ұлды Құдайберді әулетінен Төлеге дейін  бай да, би 

де  шықпаған. Олар «қарашоғыр»  атанған қара шаруа болған» деген  дерек 

береді.  

Төле би  кезінде оқыған, ірі  сауатты, халқының ақындық шешендік  

өнерінен    тәлім    алған  адам.  Жастайынан    ел  арасындағы    билікке 

араласып,  әділдішімен, шешендігімен, тапқырлығымен  төңірегіне кеңінен 

танылады. 

Тәуке  ханның  тұсында  Төле би «Билер  кеңесінің» мүшесі  ретінде 

мемлекеттік істердің оң шешілуіне айтарлықтай үлес  қосқан, жыл сайын 

өтетін   бүкіл халықтық    жиынды ұйымдастырушылардың бірі болған.  Ол 

Орта    жүздің  төбе  биі  Келдібекұлы  Қазыбекпен,  Кіші    жүздің    төбе  биі 

Байбекұлы    Әйтекемен  бірге    Тәукенің  Түркістан  қаласын    орталық  етіп, 

үш  жүз    ұлыстарын  бір  орталыққа  бағындыруға,  сөйтіп  бірегей    Қазақ 

хандығын нығайтуға,  жоңғар шапқыншылығына қарсы бауырлас қырғыз, 

қарақалпақ, өзбек халықтарының  одағын  құруға бағытталған шараларды 

жүзеге асыруға белсене  қатысады. Бұл Қазақ пен Жоңғар хандықтарының  

арасы шиеленісіп тұрған кез болатын. 

Тәуке    хан  өлгеннен  кейін  Қазақ    хандығының    іштей    әлсіреуіне  

байланысты Төле би Ұлы жүзді  билеп, жоңғар  басқыншылары Жетісуды 

жаулап  алуына  байланысты    біраз  уақыт    соларға    тәуелді  болады.  Бірақ 

оларға алым салық  төлеп  тұрғанымен, саяси билікті өзінше  атқарып, «ақ  

табан шұбырындыдан» кейінгі  қазақ қауымын біріктіріп, оларды  жоңғар  

феодалдарының   езгісінен    зат  етуде  аса  зор   ұйымдастыру    жұмыстарын 

жүргізеді. Ол жоңғар қонтайшысына алым-салық  төлей отырып, Абылай 

ханмен, Барақ сұлтанмен, Шақшақ  Жәнібек  батырмен,  сондай ақ  Қоқан  

хандығымен  байланысын    үзбейді.  Бұл  ретте    жоңғардың  Жетісу    жерін  

жаулаған  қолбасшыларының  бірі  Сары  Манджаның  Төле  бидің    үйінде  

өлуі де біраз  жайды аңғартқандай. 

Төле би  Россия мен Қазақ  хандығы арасындағы қарым қатынасты 

қалыптастыруға    күш  салды.  1749  жылы  Орынбор    губернаторы  И.И. 

Неплюевке  өзінің    жиені  Айтбай  бастаған    елшілік  жіберіп,    Россияға 

қосылу ниетін білдіреді.  

Төле  би  жоңғар    билеушілерінің    арасындағы  тақ    таласын    өршіте 

қолдап,  ежелгі    жаудың    іштей  әлсіреуіне    ықпал    жасайды.  Абылай  хан 

мен  Төле  би  таққа    таласқан  жоңғар    нояндарын    алма-кезек    қолдай 

отырып, ақырында Жоңғар хандығының  құлауын қамтамасыз  етеді.  Бұл 

 

23 

Төле  бидің  Абылай  ханмен    бірлесе    жүргізген    сырт    саясатының    ірі  

нәтижесі  еді.  

Ел аузында  Төле би  туралы  көптеген  тарихи   аңыздар сақталған. 

Оның  атымен    байланысты    айтылатын    нақыл    сөздер,    мақал  мәтелдер, 

билік кесімдер  де ел  арасына  кеңінен  тараған. Төле би  есімі тек  Ұлы 

жүзде  ғана емес, Орта жүз  бен Кіші  жүзде де  аса құрметпен  аталады. 

Бұл оның  бүкіл  қазақ  халқының тағдырына  қатысты  ірі  оқиғалардың  

ортасында  жүргенінің   айғағы. Бұған Төле бидің  замандасы, тағдырласы  

Қаз дауысты Қазыбек бидің «Төле би дүниеден өтті»  деген  суық хабарды 

естігенде:  «  Төле  өлді  дегенше,  дүниеден    әділет    өлді  десейші.  Бүтін  

билікке    Төле  жеткен,  бүтін    хандыққа    Есім  жеткен,  бұл  екеуіне  кім 

жеткен?»   деп,  жер таянып, көзіне  жас алуы да куәлік   етеді. Бұл   үш 

арысқа  тірек    болған      үш    асылдың    бірінің    екіншісіне    берген  бағасы. 

Бұдан  асырып,  жеріне    жеткізіп,  айту  мүмкін    де  емес.  Өйткені    олар 

қасында    бірге  жүріп,  бір  бірінің    қадір  қасиетін    жете  таныған    алыптар 

ғой! 

Келдібекұлы  Қазыбек  би  (1665-1765)  -    қазақтың  Тәуке,    Болат,  

Сәмеке, Әбілмәмбет,  Абылай  хандары  тұсында   мемлекет басқару ісіне  

араласқан  мемлекет  және  қоғам  қайраткері, Әз Тәуке  хан құрған  «Билер 

кеңесінің»  мүшесі,      атақты  шешен,  Орта  жүздің  төбе  биі,  «Жеті  жарғы»  

аталатын    заңдар    кодексін    шығарушылардың  бірі.  Шыққан  тегі    Орта  

жүздің  Арғын  тайпасының  Қаракесек руынан.  

 

Қазыбектің  анасы    Тоқмейіл    ұтымды    да  тапқыр    сөздерді    көп  

білетін    зерек    кісі    болыпты.  Анасы  айтқан    есті    сөздерді    кішкентай 

күнінен  жаттап өскен  ол ер  жете келе өзі де солай  сөйлеуге  машықтана 

бастайды. Осы өнерінің  арқасында  бала  биден дана биге  айналып, «қара 

қылды  қақ  жарған  Қаз  дауысты  Қазыбек  би»,  «алты    алаштың  ардағы» 

деген  атаққа  ие  болады. Содан болар Тәуке хан мемлекет  тұтастығына   

жарықшақ    түсірмей,    халықты  бірлікте  ұстау    үшін    үш  жүзді      өзінен  

шыққан  үш биге  билету  арқылы  басқарғанда, Орта  жүзге осы Қазыбек 

биді  тағайындайды.  Ол  ел  басқару    ісіне    араласып,  Қазақ    хандығының 

ішкі сыртқы саясатына елеулі  ықпал  жасап отырады.  

 

Жоңғар 

 

басқыншылығына 

 

қарсы 

халық 

күресін  

ұйымдастырушылардың  бірі  болған    Қазыбек    би  елдің    азаттық    алуы  

жолында    аянбай    тер  төгеді.    Абылай  сұлтан    жоңғарлардың    қолына  

тұтқын    болып  түсіп  қалғанда,    оны  босатып  алуға  белсене    араласады. 

Сондай  ақ  ол  Ресей,  Бұхара,  Хиуа  мемлекеттері    арасындағы  еларалық  

мәселелерге  де  араласып,    бейбітшілік    пен    достықты    дәріптеуші 

мәмілегер  болған,    аразды    татуластырып,    алысты    жақындастырып 

отырған.  «Елдестірмек  елшіден,  жауластырмақ    жаушыдан»  деп,  ол  

елшілік  қызметті де мінсіз  атқарған  тұңғыш дипломат. Оның тұңғыш  рет 

он сегіз   жасында   елшілікке атшы  болып барып, басшы  болып қайтқаны 

ел  аузында  әлі күнге аңыз  болып  айтылады. 

 

XVIII    ғасырдың  алпысыншы  жылдарында  Чиң    империясы 

Қазыбекті    өз  жақтарына      тарту    мақсатымен  оған  елші  жіберіп,  мол 

сыйлықтар    тартады.  Бірақ    ол  Қытайдың    қол  астына  қарауға  қарсы 

 

24 

болады.  Сөйте  тұрып,  Абылайды  Чиң  империясымен  тығыз    қарым- 

қатынас жасауға  шақырады.  

 

Үш  жүздің    ішіндегі    шешуі    қиын,  ең күрделі    мәселелердің    басы 

қасында  жүріп,  хандардың    сенімді  ақылшысы,  халықтың    ханға  бергісіз 

биі  болған  Қазыбек  әр  кез  батыр  жинап,    ел  шаппай,  қылыш    шауып,  оқ 

атпай  ақ  ақылымен    жол    тауып,  ел  бірлігінің  емшісі    бола  білген. 

Әбілқайырды өлтіріп, ел  бірлігіне  сызат  түсуіне себепші  болған Бараққа: 

«Сылтауратып  сытыла    алмайсың,  не  өліп  тынасың,    не жөніңмен    жеңіп 

құтыласың,  екінің    бірі,  Барақ»    деуі,  ақыр    соңында    оны    мойындатып: 

«Уа,  би  аға!    Айттың  сен,    көндім  кебіңе»  деуге  мәжбүр    етуі  тек 

Қазыбектей  айбыны ай жасырған текті  бидің  қолынан ғана келсе керек.  

 

Шоқан    Уәлихановтың  «XVIII  ғасырдың  батырлары  туралы  тарихи  

аңыздар»  деген    еңбегінде:  «Абылай  ханнан  үш  жүздің    батырларының  

ішінен    кімді    ерекше    құрметтейсіз    деп    сұрағанда,  ол:  «Бізге    дейінгі 

ерлерден  екі  кісіге  таңқалуға  болады.  Оның    бірі    90    туысын  Қалдан 

Сереннің  тұтқынынан  құтқарған    қаракесек    Қазыбек  те,  екіншісі  өзінің 

сондай  тұтқындағы  туысын    құтқарған  уақ  Дербісәлі.  Мұның  алғашқысы  

Қалданға    өзі  барып,  сұрап  алды.  Соңғысы  өзінің    аулында    отырып,   

жауын  қорқытып  алды»    деп  жазады.  Бұл  заманында    ақылымен  

қатарынан    озған  дана  биіне  ел  басшысының  берген    нақ  та  әділ    бағасы 

еді. 

        Байбекұлы  Әйтеке  би  (1644-1700)  –  қазақтың  Тәуке,  Болат,  Сәмеке, 

Әбілмәмбет,  Абылай  хандары  тұсында  мемлекет  басқару  ісіне  араласқан 

мемлекет  және  қоғам  қайраткері,  Әз  Тәуке  хан  құрған  «Билер  кеңесінің» 

мүшесі,  атақты  шешен,  Кіші  жүздің  төбе  биі,  «Жеті  жарғы»  аталатын 

заңдар кодексін шығарушылардың бірі. Шыққан тегі – Кіші жүздің Алшын 

тайпасының Әлім руынан.                                                                         

 

 Ол  қазіргі  созылып  жатқан  Қыз-Бибі  тауының  етегінде  өмірге 

келген.                                                                                           «Тобықты 

Әнет бидей баталы бол, Кіші жүз Әйтекедей аталы бол» деп атақты Сегіз 

серінің  батасында  айтылғандай,  Әйтеке  би  аталы  тұқымнан.  Оның  арғы 

атасы  Сейітқұл  Жәдікұлы  Шығай  ханның  серігі  болған.  Шығай  хан 

Бұхардың  Абдолла  ханымен  одақтас  болып,  Сырдарияның  сағасындағы 

қонысын  тастап,  Самарқанның  теріскейіндегі  Нұрата  тауына  көшкенде, 

сонымен  бірге  қарауындағы  елін  ертіп,  қотарыла  көшіп  келеді.  Осы 

Сейітқұлдың  сегіз  баласының  бірі  -  Әйтеке  бидің  әкесі  Ақша  да,  бірі  - 

кейін  Самарқанның  билеушісі  болған,  Қазақ  ханы  Салқам  Жәңгір  600 

жауынгермен  жоңғар  қоңтайшысы  Батырдың  50  мың  әскерінің  өтінде 

қалғанда,  дер  кезде  көмекке  жетіп,  қазақ  қолына  айтулы  жеңісті  суырып 

әперетін атақты Жалаңтөс баһадүр. Жалаңтөс Самарқанға әмір болғаннан 

кейін ағасы Ақшаны Қоқанның ханы етіп сайлатады.                                                 

 

Ұлықбек  медресесінде  оқып,  тәлім  алған  Әйтеке  әуелі  атасы  Ақша 

ханның , атасы өлгеннен кейін ағасы Жалаңтөстің тәрбиелерінде болып, ел 

басқару  істерінің  қыр  сырымен  танысады.  Оның  осы  кезде  көргені  мен 

білгені  кейін  Тәуке  ханның  ата  заңы  іспетті  «Жеті  жарғыны»  шығаруға 

қатысқанда да Әйтекеге осы алған білім мен жиған тәжірибенің көп көмегі 

тиген болу керек.                                                                                                

 

25 

Бір  жағынан  Қытай,  бір  жағынан  жоңғар,  енді  бір  жағынан  орыс-

казак жерін торлап, шекараға әскерлерін шоғырландырған қиын күндерде 

Әйтеке би Төле бимен, Қазыбек бимен біріге отырып, елді, жерді қорғауға 

белсене  араласады.  Мәртөбе  мен  Күлтөбеде  күнде  жиын  кезінде  алты 

алашты аузына қаратқан сол үшеудің біреуі - орақ ауыз, от тілді Әйтеке би 

ел басына терістік шығыстан қара бұлт үйіріліп келе жатқан қарсаңда бір 

мақсатта  тізе  ажыратпай  талай  жыл  бірге  күрескен  серіктерін  тастап, 

дертті  болып,  ата  жұртына  -  Нұрата  тауына  оралады.  Ол  дерт  Алланың 

жіберген  ауруы  емес,  «Тура  би  туғанына  жақпайды»  деп,  ел  тағдырына 

қатысты  мәселеде  бет  пен  беделге  қарамай  турасын  тіліп  айтқан  бидің 

сөзін  кек  тұтқан  сұлтандардың  қастығы  еді.      Ата  жұртқа  келер  алдында 

Төле би, Қазыбек би секілді үзеңгілес серіктеріне сәлем ретінде жолдаған 

ұзақ  толғанысында  Әйтеке  би:  «Елінен  айырылған  ер  бақытсыз,  жерінен 

айырылған ел бақытсыз. Құдайым ондай күнді маған көрсетпегей!» деген 

екен. Елім деген ердің тілегі ақ қой қашанда. Көкірегі даңғыл дана би өзі 

тілегеніндей  елінің  «ақтабан  шұбырындыға»  ұшырағанын  көрмей,  бұ 

жарық дүниемен хош айтысты.1..Ұлы жүз, Орта жүз Кіші жүз хандары мен 

билік  саясаты  2.Қазақ  батырларының  тарихи  тұлғалылығы  :  Қабанбай 

батыр, Бөгенбай батыр және Райымбек батырлар         Шақшақұлы Жәнібек 

(? – 1751) – жоңғар шапқыншылығы кезінде ел тәуелсіздігі үшін күрескен 

атақты батыр, «Ақтабан шұбырындыдан» кейін босқан елдің басын қосып, 

азаттық  күресін  ұйымдастырған,  Бұқар  жырау  сөзімен  айтқанда: 

«Қаракерей  Қабанбай,  Қанжығалы  Бөгенбай,  Қаз  дауысты  Қазыбек, 

Шақшақұлы  Жәнібек,  Ормандай  көп  орта  жүз,  содан  шыққан  төрт 

тіректің» бірі.  Мұның  сыртында ол ауыздыға  сөз  бермеген,  қиянатқа  жол 

бермеген әділ би, діни сауаты мол молда кісі болған. Шыққан тегі – Орта 

жүздің  Арғын  тайпасынан. Халық  өзінің  сүйікті  ұлын  кезінде  «Шақшақ 

Жәнібек»,  «Шақшақұлы  Жәнібек»  деп  атап  кеткенімен,  Шақшақ  оынң 

әкесінің  де,  руының  да  аты  емес,  үшінші  атасының  аты.  Шақшақтан 

Көшей, 

Көшейден 

Қошқар, 

Қошқардан 

Жәнібек 

туады. 

Атасы  шақшақ  Аманжолұлы  –  қазақ  ханы  Еңсегей  бойлы  Ер  Есімнің 

қолбасшыларының  бірі  болған.  Есім  Ташкентті  шауып,  Тұрсын  ханды 

өлтіргенде Шақшақ соғыс олжасы ретінде еншісіне тиген Тұрсын ханның 

қызы  Нұрбикені  алып  келіп,  баласы  Көшейге  қосқан.  Шақшақ  жауға 

шапқанда  арғынның  ортақ  ұраны  «Ақжолды»  айтпай,  өз  атасының  атын 

атап:  «Аманжолдап»  шабады  екен.  Содан  Аманжол  Кіші  жүз  жақтағы 

арғындардың  ұранына  айналған.  Жәнібек  те  жауға  осы  ұранмен 

шапқан. Ол  –  ұзақ  ғұымр  жасап,  қазақтың  Тәуке,  Сәмеке,  Әбілмәмбет, 

Абылай,  Әбілқайыр  секілді  хандарымен,  Төле,  Қазыбек,  Әйтеке  секілді 

билерімен,  Қабанбай,  Бөгенбай,  Наурызбай  секілді  батырларымен  бір 

боылп, еліне елеулі қызмет еткен тарихта орны бөлек ерен тұлға. Абылай 

хан қашан ерлігімен танылғанша, үлкен қолбасшы Жәнібектің қарауында, 

қатардағы сарбаздардың бірі болған.  

    Жекелеген  қазақ  батырлары  кезінде  саясатқа  араласқанымен,  олар  өз 

төңірегінің деңгейіндегі мәселелерді шешуге араласады. Сондықтан да ол 

бірде  Кіші  жүз  Әбілқайырдың  қасында  болып,  орыс  патшасының 

әкімшілігімен келіссөз жүргізіп жатса, бірде Орта жүз ханы Әбілмәмбеттің 

 

26 

қасында болып, жоңғар қонтайшысымен сөз байласып жатады. Енді бірде 

оның  Ұлы  жүздің  батыры  Қойгелдінің  үйінде,  тоналған  орыс  керуенінің 

мүлкін қайтару жөнінде мәселе шешіп жатқанын көресіз.Орыс құжаттары 

оның  әлемде  болып  жатқан  істерден  хабардар  екенін  жазады.  Шыны  да 

сол.  Ол  патша  өкілі  К.Миллердің  ешкім  білмейді  деген  құпиясын  ашып, 

оның  Қалдан  Сереннің  қабылдауында  бола  алмағанын  айтып,  екі  көзін 

шарадай  қылса,  орыс  әкімшілігіне  келіссөзге  барғанда,  «Азов  құрлықтан 

ғана  емес,  сумен  де  барлық  жағынан  қоршап  алынды  деп  естідім»  деп 

Оырнбор  шекара  комиссиясының  бастығы  В.Урусовтың  көзін  атыздай 

етеді. Сондай-ақ Еділ қалмақтарына елшілікпен барғанда, парсы шахының 

Астраханға  шабуыл  жасағалы  жатқанын  естігенін,  олардың  күшін  қалай 

әлсіретудің  амалын  айтып  поручик  Д.Гладышевтің  есін  алса,  Орынбор 

шекара  комиссиясының  кейінгі  бастығы  И.Н.  Неплюевпен  орыс-түрік 

соғысы  жайында  ой  бөлісіп,  оны  таңқалдырады.  Патшаға  Жәнібектің 

қазақтар  арасындағы  беделі  ханнан  кем  емес  екендігін  айтып,  оған  қазақ 

батырларының  ішінде  бірінші  болып  «тархан»  атағын  алуға  көмектесетін 

де осы И.Н.Неплюев. Жәнібек сөзге шешен, билікте әділ, ескіше оқуы мол, 

сауатты адам. Содан болар ол өз кезінде Абылай ханға үш рет бата берген. 

Оның біріншісі – Абылайдың алғаш Шарышпен жекпе-жекке шығарында, 

екіншісі  –  Сабалақ  атын  тастап,  Абылай  аталғанда,  үшіншісі  –  оны  ақ 

киізге  отырғызып,  хан  көтергенде.  Қазақтың  дуалы  ауыз  билері  –  Төле, 

Қазыбек,  Әйтекелер  тұрғанда,  «көмекей  әулие»  атанған  даланың  ұлы 

жырауы  Бұқар  тұрғанда,  жаңа  ханға  бата  беру  жолының  Жәнібекке  тиюі 

оның  кезінде  қандай  адам  болғанын,  ел  алдындағы  беделінің  деңгейін, 

тарихтан алар орнын көрсетсе керек. 

         Өмірұлы  Жасыбай  (ХҮІІІ  ғ.)  –  жоңғар  басқыншыларына  қарсы 

күрескен  қазақтың  әйгілі  батыры.  Шыққан  тегі  –  Орта  жүздің  Арғын 

тайпасының  Бәсентиін  руынан.  Әкесі  Өмір  от  ауызды,  орақ  тілді  шешен 

адам  болыпты.  Анасы  –  қазақтың  атақты  батыры  Олжабайдың  апасы. 

Шежіре  деректерінде  батырды  «Олжабайдың  жиені»  дейтіні  де  содан. 

Жасыбай екі ағайынды болған, інісі Байсары да жоңғарларға қарсы күресте 

ерлігімен  көзге  түскен  белгілі  батырлардың  бірі  көрінеді. Жасыбай 

жөнінде  Н.Я.  Коншиннің  жазбаларында,  халық  шежірелерінде,  аңыз-

әңгімелерде,  батырдың  өзіне  арналып  шығарылған  «Ер  Жасыбай»  жыр-

дастанында  біраз  мағлұмат  берілген.  Соларға  қарағанда,  ол  Олжабайдың 

жиені  ғана  емес,  жауға  бірге  шапқан  серігі,  жақын  досы  болған. 

Жастайынан  жауырыншылығымен,  құралайды  көзге  атқан  мергендігімен 

аты  шыққан.  Баянауыл  өңірін  қалмақтардан  тазартуда  үлкен  ерлік 

көрсеткен.  «Ол-жауға  бірнеше  дүркін  соққы  берген  әйгілі  батыр.  Бірде 

қазақтардың 

қолбасшысы 

Олжабай 

батыр 

Жасыбай 

батырға 

жауынгерлерімен келе жатқан қалмақ қолының алдынан шығып, олардың 

жолын  бөгеп,  бері  жібермеуді  тапсырады.  Мыңға  толмайтын  жасақты 

бастаған  Жасыбай  батыр  жаумен  асқан  ерлікпен  соғысады.  Бірақ 

аңдаусызда  сауытының  желке  тұсындағы  ашық  жерінен  қалмақтың  оғы 

тиіп,  содан  өледі.  Қзақа  қолы  қалмақтарға  төтеп  бере  алмай  ығысы 

бастайды. Сол кезде қырғын болған таудың шатқалына Олжабай бастаған 

әскер  кіреді.  Жеңілген  қалмақтардың  ұлардай  шулап,  жалбарынған 

 

27 

дауыстарынан  тау  іші  күңіренеді.  Сонда  Олжабай  батыр:  «Сендердің 

бәріңді  қосқанда,  өлген  Жасыбай  батырдың  шынтағына  тұрмайсыңдар» 

деп,  жауынгерлеріне  «жауды  аяған  жаралы»  екенін  ескертеді. 

Қалмақтардың  бұл  жолы  қырылғаны  сонша,  өліктері  жолдың  ұзына 

бойына  шашылып  қалады»  (Н.Я.Коншин).  Бұл  деректердің  дұрыстығына 

«Олжабай  батыр»  жырындағы:  «Келген  жолмен  шұбырап,  Есепсіз  жолда 

қырылып,  Баян  тауын  жанапты.  Қайқайып  садақ  тартқанда,  Қалмақтың 

тиіп  сұм  оғы,  Жасыбай  қалды  жығылып»  деген  жолдар  да,  соғыс  болған 

жердің  бұл  күнде  «Қалмақ  қырылған»  аталуы  да  дәлелдей  түседі. Туған 

елін, өскен жерін ата жаудан азат ету жорығында сан ерлігімен көзге түсіп, 

осы игі мақсат жолында қаза тапқан ерінің есімін ардақтаған халқы кейін 

Баян  тауының  ол  қорғаған  асуына  «Жасыбай  асуы»,  көліне  –  «Жасыбай 

көлі» деген ат береді. Ол жерлер қазір де солай аталады.  

         Өтеғұлұлы  Өтеген  (1699-  1773)  –  XVIII  ғасырдың  бірінші 

жартысында  жоңғар  басқыншылығына  қарсы  күрескен  қазақ  батыры. 

Шыққан тегі – Ұлы жүз Дулат тайпасының Жаныс руынан. Өтегеннің ата-

бабалары  да  есімдері  елге  танылған  батырлар  болған.  Бабасы  Сырымбет 

қазақ  ханы  Салқам  Жәңгірдің  Самарқан  әмірі  Жалаңтөспен  бірігіп, 

жоңғардың  50  мың  әскерін  талқандайтын  әйгілі  шайқасына  қатысқан 

батыр. Өз әкесі Өтеғұл да талай қанды жорықты бастан кешкен батыр адам 

болған. Шешесі Нұрбала атақты Қордай батырдың немересі екен. Осындай 

тектілерден жаралған Өтеген де 15 жасында-ақ есімі елге танылып, батыр 

атанады.  Оның  Тарпаң  есімді  баласы  мен  Шаншар  атты  немересі  де  ел 

қорғап,  жат  жерліктерге  найза  түйреген  белгілі  батырлар. Өтеген  батыр 

жөнінде  ел  аузында  аңызға  бергісіз  әңгімелер  көп  сақталған.  Солардың 

біразы Сүйінбай мен Жамбыл секілді жыр алыптарының да дастандарына 

арқау болған. Ел оның есімін әулие тұтып, қос мүйізі бар киелі деп біледі. 

Жамбыл Жабаевтың: «Қасара біткен маңдайдан, жан еді қос мүйізді» - деп 

жырлап,  оны  батырлықтың  белгісі  ретінде  тануы  да  содан. Өтеген 

батырдың өмір жолын үш кезеңге бөліп қарауға болатын секілді. Оның бірі 

- Бұхара медресесін бітірген ғұлама ретінде ел ішінде хазірет атанған кезі. 

Екнішісі  -  батырдың  елді  «ақтабан  шұбырындыға»  ұшыратқан  жоңғар 

басқыншыларына  қарсы  күресі.  Ол  күресте  ерлігімен  көзге  түсіп,  батыр 

атанған. Үшіншісі – жоңғарлардың 1734 жылғы екінші қайтар соққысынан 

кейін  оңтүстік  қазақтары  қатты  күйзеліске  ұшырағанда,  Төле  бидің  жау 

өтінен  шалғай  жерден  қоныс  іздеуге  жіберіп,  елге  жайлы,  малға  қолайлы 

жер  іздейтін  кезі. Өтеген  батыр  мен  Райымбек  батыр  екеуі  жауға  бірге 

шапқан замандас кісілер екен. Райымбек бірде Өтегенге : «өлгенде сен су 

астында қаласың» деген екен. Әулиенің сол айтқаны дәл келіп, 1973 жылы 

Қапшағай  су  қоймасы  салынғанда,  Өтеген  батырдың  бейіті  су  астында 

қалатын  болады.  Бірақ  батырдың  ұрпақтары  бұдан  ертерек  хабарлап,  қам 

жасап,  батыр  бабаларының  сүйегін  алып,  Өтеген  ауылына  әкеп  қайта 

жерлейді. Батырдың кезінде өзі тұтынған біраз мүлкі сақталған. Солардың 

бірі – Абылай ханның жез тегенесі. Оны Абылай хан Өтегенге кезінде өзі 

сыйлаған екен. 

           Бердәулетұлы  Жәнібек  (XVIII)  -  жоңғар  басқыншылығына  қарсы 

шайқаста  аты  шыққан,  Абылай  хан  мен  Қаракерей  Қабанбай  батыр 

 

28 

бастаған қазақ қолының алғы шебінде жүрген айбынды батырлардың бірі. 

Шыққан тегі – Орта жүздің Керей тайпасынан. Соған орай халық оны сол 

заманның  аты  шыққан  әйгілі  батыры  Шақшақ  Жәнібекпен  шатастырмас 

үшін  «Крей  Жәнібек»  деп  атап  кеткен. Жәнібек  әкесі  Бердәулет  ерте 

қайтыс  болып  кеткендіктен,  нағашысы  қазақтың  атақты  үш  биінің  бірі  – 

Қаз  дауысты  Қазыбек  бидің  тәрбиесінде  болады.  «Кісі  болар  жігітті 

кісесінен,  кісі  болмас  жігітті  мүшесінен  таниды»  дегендей.  Қазыбек  би 

жиенінің  көзінде  оты,  көкірегінде  сәулесі  барын  көріп,  оны  кішкентай 

күнінен  ел  басқару  жұмысына  тәрбиелейді. Он  сегізге  жасы  жетіп,  күш-

қайраты  толған  кезінде  Жәнібек  жауға  аттанып  бара  жатқан  жасанды 

қолды  көріп,  Қазыбектен  жорыққа  аттануға  бата  сұрайды.  Қазыбек: 

«Қарағым,  өзгеге  берген  батамды  өзіңнен  неге  аяйын.  Ер  азамат  қылып 

өсіріп, ел-жұртыңа қосайын деп едім. Жасыңа жетпей, жау тілеме» дейді. 

Бұған  риза  болмаған  Жәнібек:  «Он  сегізге  келгенше  ,  жігіт  болып  жетіле 

алмады  дегеніңіз  бе?  Желкілдеген  тудан,  жер  қайысқан  қолдан 

қалдырғанда,  от  басын  айналдырған  көбелектей  көргеніңіз  бе?»  деп 

наразылық  білдіреді.  Сонда  Қазыбек:  «қой,  рұқсат  бермесем,  құса  болып 

өліп  кетер,  не  қолға  рұқсатсыз  еріп  кетер»  деп  ойлап,  «Қол  басқарсаң, 

жолың  киелі  болсын!  Ел  басқарсаң,  сөзің  жүйелі  болсын!»  деп  батасын 

береді.  Ұлы  атасының ықыласымен  берген  батасы  қабыл болып, Жәнібек 

жолы  киелі  қолбасшы,  сөзі  жүйелі  ел  басшысы  атанады. Жәнібек 

батырдың өмір жолын екі кезеңге бөліп қарастыруға болады. Оның бірі  – 

батырдың  жоңғар  басқыншыларына  қарсы  күресіп,  сан  шайқасты  бастан 

кешірген  батырлық,  қолбасылық  өмірі.  Екіншісі  –  жаудан  азат  етілген 

жерге елін бастап барып, орналастыруы, ел бірлігінің бұзылмауы жолында 

тер  төккен басшылық өмірі.  Ол  халықтың жадында  қол  бастаған  аруақты 

батыр, ел басқаруда әділ басшы болып қалды. Өзі иелік еткен Абақ керей 

елі оның атын ұранға айналдырды. 

           Сартұлы  Қойгелді  (1702-1795)  –  жоңғар  басқыншыларына  қарсы 

азаттық күресінде қол бастаған атақты қол басшылардың бірі. Шыққан тегі 

–  Ұлы  жүздің  Дулат  тайпасының  Шымыр  руынан. Әкесі  Қойгелдіні  жеті 

жасында  Бұхара  медресесіне  оқуға  береді.  Ол  сонда  он  жыл  білім  алып, 

елге діни сауаты мол білікті азамат болып оралады. Оның ел ішінде хазірет 

атануы  да  содан.  Бірақ  жаугершілік  аман,  ел  басына  түскен  ауыр  жағдай 

Қойгелдіні  еріксіз  хазіреттің  сәлдесін  тастап,  сауыт  киюге,  тәспиығын 

тастап, найза ұстауға мәжбүр етеді. Қойгелдінің бүкіл өмірі, тағдыры Ұлы 

жүз елінің басшысы, қазақтың атақты биі – Төле бимен ажырата алмастай 

тығыз  байланыста  өтеді.  Ұлы  бидің  сенімді  серігі,  жауға  жұмсар  батыры 

болған. Бұл ретте Төленің өмірін жазған Қазанғап: «Сол күндерде хазірет, 

Сарттың ұлы Қойгелді, Төледен кейін бастаған, Ұлы жүзді сол еді» дейді. 

Сондай-ақ « Төле би келмей жүріс жоқ, Қойгелді келмей ұрыс жоқ» деген, 

ел  аузында  сақталып,  мақалға  айналған  ескі  сөз  де  сол  бір  аласапыран 

кезеңде  айтулы  екі  тарихи  тұлғаның  ел  тағдырын  шешуде  қандай  оырн 

алғанын айғақтап тұрғандай. Қойгелді әуелде батырлығымен аты шығады. 

Түрлі  шайқаста  жекпе-жек  шыққанда  жеңіліс  көрмей,  жоңғардың  тоғыз 

батырын  өлтіріп,  қазақ  қолын  жеңіске  рухтандырған  ерлігі  ел  аузында 

аңызға айналған. Кейін сардар болып, қол басқарғанда да ол әскери соғыс 

 

29 

тәсілін  жетік  меңгерген  басшы  ретінде  сарбаздарын  жеңістен  жеңіске 

ұмтылдырып,  үлкен  қолбасшылық  қабілетін  танытады. Атақты  Аңырақай 

соғысына Қойгелдімен бірге оның екі інісі Қожық пен  Ақша бірнеше рет 

жекпе  жекке  шығып,  жаудың  бірнеше  батырын  өлтірсе,  Қожық  Ұлы  жүз 

қолының  ту  ұстаушысы  болады.  Баласы  13  жасар  Қарабатыр  қаптама 

соғыста  ауыр  жараланып,  ататн  түсіп  қалған  ағасы  Ақша  батырды  қашан 

әкесі  Қойгелді  келіп  алып  шыққанша  жауға  бермей  қорғап 

тұрады. Қойгелді  қолбасшы  ретінде  Жетісу  жері  жаудан  азат  етілгенше 

жүргізілген соғыстардың бәріне қатысады. Кейін елді жаудан тазартылған 

жерге  орналастыруда  да  үлкен  еңбек  сіңіреді. Кешегі  Кеңес  дәуірінде 

Қойгелдіні орыс керуенін тонаушы қарақшы ретінде көрсетіп келді. Соның 

салқыны  оның  кейінгі  ұрпағына  да  тиіп,  1937  жылы  олардың  біразы 

«халық  жауы»  аталып,  атылып,  айдалып  кетеді.  Шындығына  келгенде, 

Қойгелдінің  керуен  тонағаны  да,  кейін  Төле  би  мен  Шақшақ  Жәнібек 

батырдың  араласуымен  орыс  патшасының  өкілі  Карл  Миллерге  керуен 

шығынына  мал  беріп,  төлегені  де  рас.  Бірақ  ол  не  қылған  керуен  еді. 

Мәселе  осында.  Ол  –  орыс  патшасының  қазақ  жері  арқылы  жоңғар 

басқыншыларына жасырын қару-жарақ тиеп алып бара жатқан керуені еді. 

Кейін  1756  -  1758  жылдардағы  атамекенді  жоңғакрлардан  тазарту 

жолындағы 

ақтық 

айқастарда 

осы 

орыс 

мылтықтары 

қазақ 

жауынгерлерінің  қолында  «сөйлеп»,  жеңіс  туының  желбіреуіне  үлес 

қосқаны  белгілі. Қойгелді  батыр  93  жасқа  келіп,  туған  жерінде  өз 

ажалынан қайтыс болған. Денесі сол кездің дәстүрі бойынша Түркістанға 

жерленген. 

          Қожағұлұлы Қабанбай (1703-1781) – жоңғар басқыншыларына қарсы 

күресті  ұйымдастырушылардың  бірі,  қазақтың  біріккен  қолының  Бас 

қолбасшысы,  жекпе-жекте  жеңіліп  көрмеген  халық  қаһарманы.  Шыққан 

тегі  –  Орта  жүдің  Найман  тайпасының  Қаракерей  руынан,  ел  азаттығы 

жолында күрескен киелі батырлар әулетінен. Оның атасы Мәмбет те, әкесі 

Қожағұл  да,  Қожағұлдың  ағасы  Күшік  те  өз  заманының  аты  шыққан 

батырлар  болған.  Ел  ауызындағы  әңгімелер  дерегіне  қарағанда,  Күшік 

батыр Еңсегей бойлы Ер Есімнің Ташкентті алатын соғысына қатысып, сол 

Тұрсын хан өлген жылы жамбасына улы найзаның ұшы тиіп, 25 жасында 

қайтыс  болады. Қабанбай  батыр  әйгілі  «Ақтабан  шұбырындыдан»  кейінгі 

айтулы ірі шайқастардың бәріне қатысқан. «Хан батыры», «Дарабоз» деген 

атақтарға  ие  болған.  Сан  рет  шайқас  алдындағы  жекпе-жекке  шығып, 

бәрінде  жаудың  үміткер  батырларын  жер  жастандырып,  жауынгерлерін 

жеңіске  рухтандырып  отырған.  Халқы  оны  «Қаракерей  Қабанбай»  деп 

ардақ тұтып, есімін жырға бөлеп, ұрпақтан ұрпаққа жеткізген. Абылай хан 

дәуіріндегі  қазақтың  ең  соңғы  әскери  ірі  қақтығысы  1770  жылғы  қазақ-

қырғыз соғысы. Бұл – осы соғысқа қатысқан Қабанбай батырдың да ерлік 

жолының  соңғы  белесі. Халық  арасында  Қаракерей  Қабанбай  батыр 

жөнінде  аңыз-әңгімелер,  жыр-дастандар  өте  көп.  Бұған  керісінше  тарихи 

құжаттарда  Қабанбай  батырдың  1740-1762  жылдардағы  өмірі  ғана 

көрінеді. Бұл кезде оның есімі ел арасының бітімгершілігінде жүрген дана, 

би ретінде айтылады. Қабанбайдың Үмбетай, Кішкентай, Сырымбет, Едіге, 

Байтық, Мойнақ, Әлі деген жеті ұлы болған. Оларды «Жеті Қабанбай» деп 

 

30 

атайды. Осының Әлісі жоңғардың соңғы ханы Әмірсананың Мәней деген 

қызына үйленіп, одан бес перзент көреді. Оларды шешесінің атымен «Бес 

Мәней» дейді. Батырдың ұрпақтары бұл күнде Шығыс Қазақстан, Алматы 

облыстарының  жерінде  мекендегенімен,  олардың  арғы  аталары  оңтүстік 

жақтан ауып келіп, Есіл, Нұра бойын қоныс еткен. Бұл өңірдің 1728-1762 

жылдар  аралығында  батырдың  да  құтты  мекені  болғаны  белгілі.  Қайтыс 

болғаннан  кейін,  Қаракерей  Қабанбайдың  денесі  осы  атамекеніне  әкеп 

жерленген  керей  Қабанбайдың  денесі  осы  ата  мекеніне  әкеп  жерленген 

көрінеді. Елі жақында аяулы батырының басына сәулетті күмбез орнатты.    

   Наймантайұлы  Байғозы  (1705-1803)  -  қазақ  халқының  елдігі  мен 

еркіндігін  қорғау  жолында  жоңғар  шапқыншылығына  қарсы  жүргізілген 

Ұлы  Отан  соғысында  ерен  ерліктер  жасап,  исі  қазаққа  даңқы  жайылған 

батырлардың  бірі.  Байғозы  батырдың  туып  өскен  жері  Арқаның  Ортау, 

Қызылтау  деп  аталатын  сілемді  тауларының  арасы.  Топырақ  бұйырған 

жері  Қарағанды  облысының  Жаңарқа  және  шет  аудандарының 

жапсырындағы Жаман Сарысу өзенінің бойы. Батырдың бейіті тұрған жер 

«Батыр  басы»  деп  аталады. Байғозы  батырдың  шыққан  тегі  Орта  жүздің 

ноқта ағасы Тарақты руынан. Шежіре дерегі бойынша 12 ата тарақтының 

бір  атасы  Қыдыр  болса,  одан  Қаржау  ,  одан  Есенкелді,  одан  Сүтемген, 

одан  Наймантай  батыр,  одан  Байғозы  батыр  туған.  Байғозы  батырдың 

шешесі  Шолпан  Кіші  жүздің  жеті  руын  билеген  тархан  Есет  батырдың 

(1667-1749) туған қарындасы. Тәуке ханның бас батырларының бірі болған 

Наймантай  (сүйегі  Ахмет  Яссауи  кесенесіндегі  қорымда)  баласы 

Байғозыны жауынгерлікке өзі баулып, әкелі – балалы батырлардың даңқы 

жоңғар шапқыншылығына қарсы азаттық күресінде қатар шыққан. Халық 

жырларында: 

«Қолында қамшысы бар айбалтадай, 

Батыл бол батыр болсаң Наймантайдай» 

«Тарақты да Байғозы, 

Бұ да асқан ер еді. 

Ел шетіне жау кесе, 

Мен барайын дер еді» - деп айтылады. 

      Қазақ  пен  қалмақ  жасақтарының  арасында  болған  Бұланты,  Қарасире, 

Талқы,  Қозымаңырақ,  Қалба,  Терісаққан,  Аңырақай,  Хантау,  Қызылтау, 

Ерейментау,Түркістан,  Қарқаралы,  Ыстық  көл  шайқастарының  Байғозы 

батыр бел ортасында болып, ерен ерліктер көрсеткен. Ол ерліктердің небір 

ғажайып  оқиғалары  Шоқан  Уәлихановтың,  Мәшһүр  Жүсіп  Көпеевтің 

еңбектерінде,  Жанақ,  Шөже  сияқты  ақын-жыраулардың  жыр  – 

толғауларында кездеседі. Қан майданда талай-талай сыннан өткен Байғозы 

батыр  Абылай  ханның  ту  ұстаушы  батырларының  бірі  болған.  Шоқан 

Уәлиханов  XVIII  ғасырдың  батырларына  арналған  очеркінде  Жәнібек, 

Баян,  Жанатай  сияқты  әйгілі  батырлармен  бірге  Байғозы  батырдың  да 

ерліктерін  қызықты  баяндайды. Ауызша,  жазбаша  жеткен  тарихи 

деректерге сүйене отырып, академик Р.Б.Сүлейменов пен тарихшы ғалым 

Р.В.Мойсеев  былай  дейді:  «Алғашқыда  жоңғарлармен,  кейін  манжүр-

қытай  жаушылармен  күрес  барысында  Бөгенбай,  Малайсары,  Жәнібек, 

Баян,Байғозы,  Жанатай,  Оразымбет,  Тұрсынай  сияқты  ержүрек 

 

31 

батырлардың  ,  білікті  әскер  басылардың  қалың  легі  ел  ішінен  суырылып 

шықты». Байғозы батыр өз кезінде Болат, Әбілмәмбет, Әбілқайыр, Абылай 

сияқты  хандардың  алдын  көрді;  Төле,  Қазыбек,  Едіге,  Бұхар  сияқты  би 

жыраулардың  ұлағатты  сөзін  естіді;  Бөгенбай,  Қабанбай,  Жәнібек, 

Жанатай  сияқты  батырлардан  тәлім  алды;  Керней,  Жарылғап,  Әлтеке 

Жидебай,  Шанышқылы  Бердіқожа,  Шапырашты  Наурызбай  сияқты 

батырлармен төс тигізген дос болды. Байғозы батырдың Баяу деп аталатын 

жақын  әпкесінен  Қанжығалы  Бөгенбай  батыр  туады.  Сондай-ақ  Байғозы 

батырдың Шәкі деген немере қызынан әйгілі қобызшы Ықылас Дүкенұлы 

туса,  батырдың  өз  кіндігінен  туған  Қойсана  деген  қызы  Шұбыртпалы 

Ағыбай  батырдың  туған  анасы.  Белгілі  тұлғалардың  өміріне  қатысты 

мұндай  деректер  де  елдік  тарихтың  қызықты  беттері  болып 

табылады. Байғозы батырдың ұрпағы өсіп-өнген, қазір Қарағанды, Ақмола, 

Жамбыл,  Шымкент  облыстарында  көптеп  кездеседі.  Солардың  бірі 

батырдың  алтыншы  ұрпағы,  белгілі  жазушы,  филология  ғылымының 

докторы Ақселеу Сейдімбек. 

     Хангелдіұлы  Райымбек  (1705-?)  –  жоңғар  басқыншыларына  қарсы 

күрескен  қазақ  батыры.  Шыққан  тегі  –  Ұлы  жүздің  Албан  тайпасының 

Әлжан руынан. Кейінгі деректерде «Хангелді Райымбек» деп аталғанымен, 

Хангелді  Райымбектің  әкесі  емес,  атасы.  Әкесі  -  Хангелдінің  кенже  ұлы 

Түке.  Бұл  ретте  ел  аузында  мынадай  аңыз  сақталған.  Хангелді  батыр  өз 

кіндігінен  тараған  төрт  ұлын  сынамақ  болып,  күздің  қара  суығында 

балаларын  киіз  үйдің  сыртына  жатқызады.  Содан  соң  өзі  ерте  тұрып, 

ұйықтап  жатқан  балаларын  сынайды.  Кеуде  түгі  қырауланып  жатқан 

үлкенін «батыр болады екен» деп, бүркеніп жатқан ортаншысын «момын, 

шаруажай  болады  екен»  деп,  бір  бетін  ашып,  бір  бетін  бүркеп  жатқан 

келесі  ұлын  «ағайынға  ақыл  айтар  болады  екен»  деп  сынап,  басын, 

кеудесін  бүркеп,  төменгі  жағын  ашып  тастап  жатқан  кенжесі  Түкеге 

келгенде  «ұятын  қымтап,  әбиірін  жаппаған  бұл  кімге  абырой  әперер 

дейсің» деп түңіліп, басын шаппақ болғанда, қасындағы бәйбішесі:     « бұл 

баланы  өлтірме,  қайта  жақсы  жерден  таңдап,  қыз  әпер,  тұқымы  асыл 

туады,  ұрпағынан  батыр  шығады»  деп  тоқтатады.  Анасының  айтқаны 

ақиқатқа  айналып,  Түкеден  аты  бүкіл  Албанға  ұран  болған  атақты  батыр  

Райымбек туады. Кейбір зерттеушілер кешегі Кеңестік дәуірде Райымбекті 

Ұлы  жүз  елін  Россияға  қосуға  елеулі  үлес  қосқан  атасының  ісін 

жалғастырушы  тікелей  мұрагері  етіп  көрсету  үшін  сол  кездегі 

құжаттардың  бәріне  «Райымбек  Хангелдіұлы»  деп  толтырылған  дегенді 

айтады.  

Райымбек  заманында  ұйымдастыру  қабілеті  жоғары,  сарбаздарын 

жеңіске жігерлендіре білген қазақтың білікті қолбасшысының бірі болған. 

Жан  беріп,  жан  алысқан  жаугершілікті  заманда  аяқ  астынан  күтпеген 

қиындықтар  пайда  болып,  қалың  қол  тығырыққа  тіреліп,  не  істеу 

керектігін  білмей  тұрғанда  қолбасшы  Райымбектің  қиналмай  жол  тауып, 

әскерді  аман  алып  шыққан  талай  ерліктері  ел  есінде  сақталып  қалған. 

Солардың  бірі  қамалып  келіп  қалған  қалмақ  қолынан  ығысып  барып, 

жауынгерлері  буырқанып  тасып  жатқан  Ілеге  тіреліп,  не  істерін  білмей 

тұрғанда  қолбасшы  Райымбектің  көзсіз  ерлікке  барып,  әскерін  өзеннен 

 

32 

аман өткізуі. Райымбектің үнемі Ұлы жүз қолының атақты батырларымен 

тізе біріктіре отырып, атамекенді жаудан тазартудағы ерліктері  – ұрпаққа 

үлгі боларлықтай. Ол талай рет шағын топпен жау шебіне баырп, тосыннан 

тиісіп,  қарсы  жақты  ойран-топан  етіп  отырған.  Оның  ерекше  көзге  түсіп, 

ерен 

батырлығын 

танытқан 

«Ойрантөбе 

шайқасы» 

сондай 

шабуылдарының  бірі  ғана. «Ақтабан  шұбырынды»  кезінде  жау  қолын 

бөгеп, босқан елдің қырғынға ұшырамай, аман құтылып кетуіне мүмкіндік 

жасаудан  басталған  батырдың  ерлік  жолы  Жетісу  жері  азат  етіліп, 

жоңғарларды  Тұрпаннан  асыра  қуған  жеңіс  жолына  үзіліссіз  келіп 

жалғасады.  Ол  осы  кездердің  бәрінде  аттан  түспей,  қарулас  серіктерімен 

бірге  талай  шайқастарды  бастан  өткізеді. Райымбек  батыр  жөнінде  аңыз-

әңгімелер, жыр-дастандар көп. Солардың бәрінде Райымбекті «Әулие» деп 

атайды.  Тасып  жатқан  дариядан  әскерін  аман  өткізуі,  сусыз  жерден  су 

шығаруы,  болашақты  болжаған  көріпкелдік  іс-әрекеттері  оның  ел  есінде 

осы  атағымен  сақталуына  мүмкіндік  берген  болса  керек. Мүйізді  Өтеген 

батыр  бірде  Райымбекке:  «  сен  өлгенде  шудың  астында  қаласың»  деген 

екен.  Сол  сөз  шындыққа  шығып,  батырдың  мазары  бұл  күнде  бұрынғы 

Ұлы  Жібек  жолының  бойындағы,  қазіргі  Алматының  ең  шулы  көшесінің 

жиегінде тұр. 

жүктеу/скачать 0,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: