Грамматика және оның салалары. Негізгі грамматикалық ұғымдар
жүктеу/скачать 156,19 Kb.
|
Ãðàììàòèêà æ?íå îíû? ñàëàëàðû. Íåã³çã³ ãðàììàòèêàëû? ??ûìäàð
- Бұл бет үшін навигация:
- Мекен үстеулері
| Мезгіл үстеулері
Қазіргі қазақ тіліндегі мезгіл үстеулері қимыл, іс-әрекеттің жүзеге асу уақытын, мезгіл, мерзімін білдіріп, қашан? қашаннан? деген сұрақтарға жауап береді. Мезгіл үстеулері мыналар: бүгін, биыл, қазір, ала жаздай, енді, ертең, таңертең, кешке, күндіз, қыстыгүні, әуел-баста, қыстай, жаздай, кеш, әлі т.б. Енді бұлардың бар күшін салып жатқаны (Ғ.Мүсірепов). Әлі де желісі үзілмей, ой соңында келе жатқан (М.Әуезов) тәрізді сөйлемдердегі енді, әлі қимылдың мезгілін білдіріп тұрған үстеулер. Мезгіл үстеулері құрамына қарай негізгі, туынды және күрделі түбір болып бөлінеді. Негізгі түбір үстеулер морфемаларға бөлшектеуге келмейтін сөздерден тұрады. Олар: қазір, бұрын, ертең, жаңа, кеш, енді, кеше т.б. Туынды түбір үстеулер басқа сөз таптарынан сөз тудыратын жұрнақтар жалғану арқылы жасалады. Мезгіл үстеулердің жасалу жолдары: 1. -ша/ше: бүгінше, биылша, әзірше. Мысалы: Биылша біз бұл құрылысты тоқтата тұруды жөн көрдік («Ана тілі» газ.). Уақыт қана емдейтін, ұзап барып айығатын әзірше үзілмес шер (М.Әуезов). 2. Көлемдік (барыс, жатыс, шығыс, көмектес) септіктердің көнеленуі арқылы жасалған мезгіл үстеулері: әуел баста, жазда, қыста, баяғыда, күнде, түнде, басында, лезде, ілуде, бағанадан, бүгіннен, түннен, бұрыннан, баяғыдан, әуелден, ертемен, таңертеңмен. 3.Күрделі түбір мезгіл үстеулері бірнеше сөздердің бірігіп, қосарланып, тіркесіп тұрақтануы арқылы жасалады. Олар: бүгін, биыл, таңертең, жаздыгүні, қыстыгүні, жазғытұрым, кешқұрым, әуел баста, апақ-сапақта, бүгін-ертең, енді-енді, бұрын-соңды, ала жаздай, күні-бүгін, таң сәріде, жаз бойы. Мезгіл үстеулері қимылдың мезгілін білдіріп, естістікпен тіркесіп, қашан? қашаннан? деген сұрақтарға жауап беріп, сөйлемнің мезгіл пысықтауышы қызметін атқарады. Мекен үстеулері Қазіргі қазақ тіліндегі мекен үстеулері қимыл, іс-әрекет, амалдардың мекенін, орнын, бағытын білдіріп, қайда? қайдан? деген сұрақтарға жауап береді. Мекен үстеулерге мына сөздер жатады: төмен, жоғары, ілгері, әрі, бері, әрмен, алға, артқа, артта, тысқары, осында, мұнда, кері, алды-арты, әрі-бері, жолшыбай, жол-жөнекей т.б. Мекен үстеулері құрамы жағынан негізгі, туынды, күрделі түбір үстеулер болып бөлінеді. 1. Негізгі мекен үстеулері жеке дара сөздерден тұрып, морфемдік жағынан бөлшектеуге келмейді. Олар: жоғары, төмен, әрі, бері, кері т.б. 2. Туынды түбір мекен үстеулер сөз тудыратын жұрнақтар арқылы және көлемдік септіктердің консервациялануы жасалады. Мекен үстеуінің жасалу жолдары: а) –қары (-кері), -ғары (-гері) жұрнақтарының жалғануымен жасалады: ілгері, тысқары, сыртқары, ішкері. Бұлдардың кейбірі түбірмен кірігіп, қазіргі кезде туынды түбір болып есептелмейді де. ә) Көлемдік (барыс, жатыс) септіктерінің көнеленуі жолымен жасалады: алға, артқа, төменде, жоғарыда, артта, осында, мұнда, ілгеріде. 3. Күрделі түбір мекен үстеулер. Бұлар сөздердің қосарлануы арқылы жасалады. Қосарлану арқылы жасалған мекен үстеулер: алды-арты, жол-жөнекей, әрі-бері т.б. мекен үстеулері негізінен тістікпен тіркесе келіп, оның орнын, мекенін, бағытын білдіріп, сөйлемнің мекен пысықтауыш мүшесі болады. Базаралы басын шайқады да кейін қозғалды (М.Әуезов). жүктеу/скачать 156,19 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|