Грамматика және оның салалары. Негізгі грамматикалық ұғымдар
жүктеу/скачать 156,19 Kb.
|
Ãðàììàòèêà æ?íå îíû? ñàëàëàðû. Íåã³çã³ ãðàììàòèêàëû? ??ûìäàð
- Бұл бет үшін навигация:
- Жақ категориясы
| Келер шақ
Келер шақ қимыл, іс-әрекеттің әлі болмағанын, сөйлеп тұрған сәттен кейін іске асатынын білдіреді. Келер шақтың түрлері: 1) болжалды келер шақ 2) мақсатты келер шақ 3) ауыспалы келер шақ 1) Болжалды келер шақ қимылдың, іс-әрекеттің болу мүмкіндігін айқын көрсетпей, болжай ғана айтылуын білдіреді.Болжалды келер шақ етістіктің түбіріне есімшенің –ар,-ер,- р , болымсыз түріне етістіктен кейін –с жұрнағы жалғанып, одан кейін жіктік жалғауының үстелуі арқылы жасалады(Т.Қордабаев сенімсіз келер шақ деп атаған) . Бірақ оның ойлағанының бәрі бола бермес(Әуезов). 2) Мақсатты келер шақ. Мақсатты келер шақ қимылдың, іс-әрекеттің келешекте мақсат етіле орындалатынын білдіреді. Мақсатты келер шақ етістіктің түбіріне –мақ,-мек,-бақ,-бек,-пақ,-пек жұрнақтарының жалғанып, одан кейін жіктелуі арқылы жасалады(Т.Қордабаев сенімді келер шақ деп атаған). Ол ертең өз еліне қайтпақ. Кейде –мақ,-мек жұрнақтарының үстіне –шы, -ші жұрнағы жалғанып,, жіктелуі арқылы да мақсатты келер шақ жасалады.Кейінгі жұмыс өзінен-өзі шешіле бермекші. Мақсатты келер шақтың болымсыз түрі –мақ тұлғалы етістікке және –шы тұлғалы етістікке емес деген көмекші етістіктің тіркесуі арқылы жасалады.Мынау көріністен Абай безбек емес(Абай). 3) Ауыспалы келер шақ. Ауыспалы келер шақ та ауыспалы осы шақ сияқты –а,-е,-й жұрнақты көсемшенің жіктеліп келуі арқылы жасалады.Тілегімді орындамасаң, ақ шашымды жаямын. Ауыспалы келер шақтың ауыспалы осы шақтан айырмашылығы сөйлемде мезгіл мәнді басқа сөздермен де байқатып отырады. Бүгінге місе тұтпай, ертеңге көз жібереміз(Мәуленов). Қазір біз жақын жолмен жүріп келеміз(Момышұлы). Жақ категориясы Морфологиялық көрсеткіш ретіндегі жіктік жалғау үш жақтың әр жағында бөлек-бөлек болып түрленіп, сол арқылы, бір жағынан, тұтас біртектес грамматикалық мағынаны білдіріп, екінші жағынан, әр жақты, әр түрлі грамматикалық формалар арқылы бір-біріне қайшы грамматикалық мағына білдіріп, морфологиялық түрлену жүйесінің жиынтығын құрау арқылы грамматикалық категория болып танылады. Сөздің жіктелу жүйесі, бір жағынан, морфологиялық түрлену тұлғаларының жүйесі, екінші жағынан, сол арқылы берілетін грамматикалық мағыналар жиынтығы арқылы грамматикалық категория болып танылады. Сонымен бірге осыған негіз болып отырған жіктік жалғаулардың синтаксистік қызметі мен сөйлем құраудағы сипаты ерекше екенін естен шығаруға болмайды. Жіктік жалғаудың сонымен бірге осыған негіз болып отырған жіктік жалғаулардың синтаксистік қызметі мен сөйлем құрауға, сөйлемді тиянақтап, ой білдіруге тікелей қатысы бар, өйткені сөйлемнің діңгегі, ойдың көрінісі, негізі болып есептелетін сөйлемнің баяндауышы жіктік жалғау арқылы, бір жағынан, ойдың қазығы, қимыл, іс-әрекеттің иесі бастауышпен қиыса байланысып тұрса, екінші жағынан, ойды тұжырымдап, тиянақтап, сөйлемді аяқтап тұрады. Сондықтан да түркологияда жіктік жалғауын баяндауыш қосымшасы немесе баяндауыш категориясының тұлғасы деп атайды. Қазақ тіл білімінде жіктелуді, жіктік жалғауды бірде тек жақтық мағынамен байланысты қарап, оны жақтық мағынаны, предикативті мәнмен барабар деп түсінушілік бар. Ы.Мамановтың « Қазіргі қазақ тілі» атты еңбегінде : «Жіктік жалғауы өзінің жалғанған сөзіне тек қана жақтық мағына үстейді, яғни предикативтік реңк береді» - деп пайымдалған. Жіктік жалғауы есім сөз таптарынан гөрі етістікке тән десек те, оның өзіндік ерекшеліктері бар. Біріншіден, етістік түбір тұлғада тікелей жіктелмейді, ал есім сөздер тікелей түбір күйінде жіктеледі және 1-2 жақтарында тек адамға байланысты есімдер ғана жіктеледі. Екіншіден, етістіктің жіктелетін тұлғаларын өзі бірдей, біркелкі жүйемен жіктелмейді. Атап айтқанда, қазақ тілінде етістік 5 түрлі жіктеледі, 4 түрлі жіктік жалғауы жалғанады. 1) Етістіктің есімше тұлғалы түрі (-ған,-ген,-атын,-етін,-ар,-ер,-с,-мақ, -мек) және отыр, жатыр, тұр, жүр деген 4 қалып етістігі,-уда,-уде тұлғалы тұйық етістік есім сөздердей жіктеледі. Онда жіктік жалғаудың үшінші жағы болмайды, нольдік формада тұрады. Мен оқығанмын. Біз оқығанбыз. Сен оқығансың. Сендер оқығансыңдар. Сіз оқығансыз. Сіздер оқығансыздар. Ол оқыған. Олар оқыған. 2) Етістіктің көсемше тұлғалы түрі (-а,-е,-й,-ып,-іп,-п ) жіктеледі. Мен келіппін. Біз келіппіз. Сен келіпсің. Сендер келіпсіңдер. Сіз келіпсіз. Сіздер келіпсіздер. Ол келіпті. Олар келіпті. Көсемше жіктелгенде 3-жақта арнайы -ды,-ді,-ты,-ті көрсеткіші болады, жіктелудің нәтижесінде көсемшенің осы тиянақсыз тұлғасы тиянақтылық сипатқа, аяқталғандық мәнге иеленеді. 3) Етістіктің шартты райы мен жедел өткен шақ түрлері шағындалған қосымшалар жалғану арқылы жіктеледі. Мен айтсам, айттым. Біз айтсақ, айттық. Сен айтсаң,айттың. Сендер айтсаңдар, айттыңдар. Сіз айтсаңыз,айттыңыз. Сіздер айтсаңыздар, айттыңыздар. Ол айтса, айтты. Олар айтса, айтты. Етістіктің бұл тұлғалары жіктелгенде 3-жақта арнайы көрсеткіш болмайды. 4) Етістіктің бұйрық рай тұлғасы ерекше жіктеледі. Ол ерекшелік, біріншіден, бұйрық райда жіктік жалғаудың бүтіндей өзгеше болуында болса, екіншіден, етістіктің түбір тұлғасы мен бұйрық рай тұлғаларының сырттай ұқсас, бірақ екеуі бір емес екендігінде, яғни түбір сөз формаларына негіз болатын сөздің статикалық күйіндегі тұлғасы да, бұйрық райдың 2-жақ жекеше анайы тұлғасы – түбірден бөлек сөз формасы, грамматикалық түрлену парадигмасының бір көрінісі боп табылады.Сондықтан да етістіктің түбірі мен бұйрық райдың 2- жақ жекеше анайы түрі омоним формалар болады. Мен барайын. Біз барайық. Сен бар. Сендер барыңдар. Сіз барыңыз. Сіздер барыңыздар. Ол барсын. Олар барсын. Бұйрық райдың 2 жақ анайы жекеше түрінде бір кезде арнайы тұлға болса керек. Бір жағынан басқа түркі тілдерімен, екінші жағынан 2 жақтық басқа түрлерімен салыстырсақ, бұйрық райдың екінші жағында -ың,-ің,-ң қосымшасы болғандығы байқалады. Кейін ол түсіп қалып, етістіктің түбір тұлғасымен сәйкес болып қалыптасқан. Бұлай болуға етістіктің түбір тұлғасының тікелей жіктеле алмайтыны және сөйлемде етістік түбірдің сол күйінде қолданылмайтыны себеп болуы мүмкін. Қазіргі кейбір түркі тілдерінде бұл форма кейде сақталып жұмсалады : сен алың, келиң. Қазақ тілінде 2-жақ сыпайы тұлғасында және көпше тұлғалары –ыңыз, -ыңдар бұйрық райдың 2 жағының жалғауы – ың,-ің сақталған, демек, сыпайлықты және көптікті білдіріп тұрған – қосымшаның – ыз,-із және көптікті білдіріп тұрған – қосымшаның – ыз, -із және –дар, -дер бөлшектері ғана. Бұйрық рай – етістіктің грамматикалық категориясының бір түрі ретінде өзіндік жіктелу парадигмасы бар тілдік құбылыс. Бұйрық райдың басты мағынасы қимылдың, іс-әрекеттің, орындалуы-орындалмауында біреуге бұйыру, тілек ету, түрткі болу сияқты мәндермен байланысты болса, бұйыру мәні 2 жақта айқын болады, 3- жақта бұйыру - өтіну мәні басым болады, ал 1-жақта бұйрықтан гөрі ниет - өтініш мәні басым болады. 4) Етістіктің ерекше жіктелетін түрі қалау рай тұлғасы. Қалау рай тұлғасы (-ғы,-гі) тәуелдік жалғау арқылы жаққа жіктеледі, қимыл, іс-әрекет иесі,жақ иесі ( жіктеу есімдігі ) атау тұлғада емес, ілік септігінде тұрады. Менің айтқым келеді. Сенің айтқың келеді. Сондай –ақ –у тұлғалы тұйық етістікке тәуелдік жалғауы үстеліп, керек, қажет, мүмкін, тиіс сияқты модаль сөздердің тіркесуінен жасалған баяндауыштарда осы тәріздес жіктеледі. Менің баруым қажет. Сенің баруың қажет. Оның баруы қажет. ҮСТЕУ Қазіргі қазақ тілінде үстеу лексика-семантикалық, морфологиялық жағынан ерекшеленген дербес сөз табы болып табылады. Үстеудің лексика-семантикалық сипаты Қазіргі қазақ тіліндегі үстеулер қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі белгісін, жүзеге асу амал-тәсілін, мекенін, себебін, мезгілін, жай-күйін білдіретін және грамматикалық тұлғалармен түрленбейтін сөздер. Биыл Абай он үшке толған еді (М.Әуезов). Кейін баспай, ілгері бас (Шәкәрім). Болады осындай қыз, некен-саяқ... Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста (Абай). Берілген мысалдардағы биыл, кейін, ілгері, некен-саяқ, бірдей сөздері мағынасы мен тұлғалық ерекшеліктеріне қарай үстеу болып табылады. Мұндағы биыл толу етістігінің жүзеге асу мезгілін білдіріп, қашан? деген сұраққа жауап беріп тұр. Кейін, ілгері сөздері басу қимылының мекенін, орнын, бағытын білдіріп, қайда? деген сұраққа жауап береді. Некен-саяқ сөзі болу іс-әрекетінің мөлшерін білдіріп, қашан? деген сұраққа жауап беріп тұр. Бірдей үстеуі ұстау қимылының жүзеге асу амалын білдіріп, қалай? деген сұраққа жауап беріп тұр. Жоғарыдағы көрсетілген мысалдардағы талданған сөздер етістіктермен тіркесіп, олардың әр түрлі белгісін, қасиетін (мекенін, мезгілін, амалын, мөлшерін т.б.) білдіреді. Қазақ тілінде осы тәрізді қимылдың әр түрлі сипаттарын білдіретін кейбір есім сөздер мен етістіктің көсемше тұлғалары да бар, бірақ олар үстеу орнына қолданылғанымен, яғни қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі белгісін, мекенін, амалын, мезгілін т.б. білдіргенімен сөз табы жағынан үстеу болып танылмайды. Жалғанда болмас жұбаныш (Абай). Құздарында бал бұлағың (Ә.Сәрсенбаев). Бозторғай шырылдайсың жерге түспей (К.Әзірбаев). Аспандап алыс кеткен не бір мықты (Қ.Аманжолов). Жоқ-барды ертегіні термек үшін (Абай). Осы сөйлемдердегі жалғанда, құздарында, жерге сөздері қимылдың орнын, мекенін білдіріп, қайда? деген сұраққа жауап беріп тұрса, аспандап сөзі іс-әрекеттің амалын білдіріп, қалай? деген сұраққа, ал термек үшін амалдың мақсатын білдіріп, не үшін? деген сұраққа жауап беріп тұр. Сөйте тұрса да бұлар үстеу емес, пысықтауыш қызметінде жұмсалып тұрған есімдер мен көсемше тұлғалы етістіктер болып табылады. Қазіргі қазақ тіліндегі үстеулер етістікпен тіркесіп, пысықтауыштық қатынаста жұмсалады. Кейбір үстеулер морфологиялық өзгеріске түсіп, субстантивтенеді, яғни көптеледі, септеледі, тәуелденеді. Мысалы: Бүгініміз – беймаза, өткеніміз өкініш пе? («Ег.Қаз.»). Бүгіндері тек ыммен түсініседі (Ә.Тарази). жүктеу/скачать 156,19 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|