Грамматика және оның салалары. Негізгі грамматикалық ұғымдар

Осы шарттардың негізінде М.Оразов қазақ тіліндегі етістіктерді 11лексика- семантикалық топқа бөледі

жүктеу/скачать 156,19 Kb. бет 25/50 Дата 20.04.2023 өлшемі 156,19 Kb. #84943

Бұл бет үшін навигация:

• 2. Қозғалу етістіктері.

Осы шарттардың негізінде М.Оразов қазақ тіліндегі етістіктерді 11лексика- семантикалық топқа бөледі. 1. Амал-әрекет етістіктері. 1) Қоректенуді білдіретін амал-әрекет етістіктері . Мысалы : ішу, жеу, ұрттау, қарпу, жұту, сораптау, жалмау, сору, асау. 2) Жасау, құру етістіктері .Мысалы: құру, жасау, жарату, соғу, тұрғызу, өру, өндіру, салу, тігу, қалпына келтіру. 3) Қырып-жою етістіктері. Мысалы: сындыру, қирату, бұзу, құлату, жермен жексен ету, күлін көкке ұшыру, күл талқан ету, жырту. Осы мағынаға жуық шабу, сою, бауыздау, асу, шабақтау, мойнын бұрау, қабырғасын қирату, басын алу, мұрнын бұзу, пышақтау, балталау. 4) Өзгеру етістіктері. Мысалы : бояу, майлау, ақтау, жану, әшекейлеу, өрнектеу, қырлау, тазалау, сабындау, оюлау, бұйралау, өңдеу. 5) Объектіні қозғалысқа түсіретін амал-әрекет етістіктері. Мысалы : сүйреу, итеру, шашу, жүру, беру, алу, көтеру, лақтыру, ыршу, түсіру, құлату, тарту. 6) Объектіні толық қамтымайтын амал-әрекет етістіктері. Мысалы : керту, шабу, найзалау, сұғу, қамшылау, сипау, түрту, шымшу, шаншу. 7) Объектінің қалпын өзгертетін етістіктер. Мысалы: төңкеру, аудару, құлату, бүктеу, жазу. 8) Даралау және бөлшектеу етістіктері. Мысалы: боршалау, жіліктеу, бөлу, ажырату. 2. Қозғалу етістіктері. 1) Бағыт-бағдарды білдірместен жалпы қозғалыстарды білдіретін етістіктер. Мысалы : жүру, шабу, секіру, сүңгу. Бұл топтағы етістіктер де өз жолымен кіші семантикалық топтарға бөлінеді: а) Жерде болатын қозғалысты білдіретін етістіктер: жүру, шабу, еңбектеу, сырғу, жорту, желу. ә) Суда болатын қозғалысты білдіретін етістіктер: жүзу, сүңгу, малту,қалқу. б) Ауада болатын қозғалысты білдіретін етістіктер: ұшу, самғау, қалықтау, құлау, құлдилау. 2) Қимылдың объектіге жақындығын білдіретін қозғалу етістіктері: кел, жақында, жанас, маңайла . 3) Қимылдың объектіден алыстауын білдіретін қозғалу етістіктері: кет, жөнел, зыт, қаш, табаныңды жалтырат, ұзақтау, алыстау, жоғалу, жөнелу. 4) Қимылдың жоғарыдан төмен қарай бағытталғандығын білдіретін етістіктер: түсу, құлдилау, төмендеу, төгілу, құлау. 5) Қимылдың төменнен жоғары қарай бағытталғандығын білдіретін етістіктер: шығу, өрмелеу, өрлеу. 6) Белгілі бір межемен кедергімен байланысты қолданылатын қозғалу етістіктері: кіру, шығу, өту, асу, аттау, секіру. 7) Қимылдың тездігімен байланысты қолданылатын қозғалу етістіктері: шабу, желу, жүгіру, зырлау, табаны жерге тимеу. 8) Қимылдың орындалу тәсілдерімен байланысты қолданылатын қозғалу етістіктері: жорғалау, аяғының ұшымен басу, ентелеу, балпаңдау, талтаңдау, аяғын майда басу. 9) Сұйық заттардың қозғалуымен байланысты қолданылатын етістіктер: ағу, тамшылау, сорғалау, атқылау, құйылу , жосылу, төгілу, саулау. жүктеу/скачать 156,19 Kb. Достарыңызбен бөлісу: