ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ СЕМЕЙ ӨҢІРІНДЕ КӘДІМГІ ҚАРАҒАЙ ЕКПЕ

159 
 
пигментациясы  деңгейі  бойынша  сараптағанда,  14  бастың  6  басы  (42,83%)  шымқай  қара  ,  5  басы 
(35,71%) орта қара және 3 басы ( 21,43) бозғылт қара түске жатқызылды. 
Пигментация деңгейі әркелкі қазақтың қылшық жүнді құйрықты қой тұқымы қошқарларының  
тірі  салмақтары  бойынша  сараптағанда,  бұл  көрсеткіштің  жеке  топтарда  бірдей  болмайтыны 
анықталды.  Қошқарлар  арасында  ең  жоғары  салмақ  90,3  кг  пигментациясы  шымқай  қара  түсте 
тіркелді, ал ең төменгі салмақ көрсеткіші 86,7 кг бозғылт қара түсті қойларда байқалды (1 кесте). 
 
1-кесте  -  Пигментация  деңгейі  әркелкі  17  айлық  қазақтың  қылшық  жүнді  құйрықты 
қошқарларының  тірі салмақтары килограмм есебімен 
 
Топтар 
 
Жүн жамылғысының пигментация 
деңгейі 
басы 
Салмағы, M m 
І топ 
Шымқай қара 
6 
 
ІІ топ 
Орта қара 
5 
 
ІІІ топ 
Бозғыл қара 
3 
 
 
Барлығы 
14 
 
 
Аталық  қошқарлардың  жыныстық  сезімі  мен  әрекеті  күйге  келген  ұрғашы  қойды  иіскеу, 
секіру  және  жасанды  қынапқа  эрекция  жасап  ұрық  қабылдағышқа  ұрық  беру.  Аталған  әрекеттер 
олардың ұрығымен күйге келген қойларды қолдан ұрықтандыруда орындалады.  
Зерттеу жұмыстарында жүн жамылғысының әркелкі қазақтың қылшық жүнді қошқарларының 
ұрықтарының  сандық  көрсеткіштері  сарапталынды.  Қошқарларды  қойды  ұрықтандырудан  1,5  ай 
бұрын оларды жыныстық физиологиялық қасиеттері 1 ай бойы тексеруден өткізілді. Қошқарлардың 
жыныстық функциясын қалпына келтіру үшін олардан алдымен ұрық алынды. Мұнда 6 бас шымқай 
қара  қошқарлардан  150  рет  ұрық  алынса,  5  бас  орта  дәрежедегі  қара  қошқарлардан  115  рет  ұрық 
алынса, 3 бас бозғыл қара түстілерден 60 рет алынды (2 кесте).  
Осы  генотипі  әркелкі  қошқарлардың  бір  басқа  шаққанда  ұрық  беру  санын  есептегенде 
алғашқы  орында  25  рет  ұрық  берген  шымқай  қара  түсті  болса,  төмен  көрсеткіш  20  рет  ұрық  беру 
бозғыл қара қошқарларда байқалды. 
 
2 кесте – қара түстегі әркелкі қазақтың қылшық жүнді құйрықты қой тұқымы қошқарларының 
ұрық өнімдерінің көрсеткіштері 
 
Көрсеткіштер 
Өлшемі 
Қошқарлар түстері 
Шымқай қара 
Орта қара 
Бозғыл қара 
Қошқарлар саны 
бас 
6 
5 
3 
Барлық қошқарлардың ұрық беруі 
рет 
150 
115 
60 
Бір қошқарға орта есеппен ұрық алу 
рет 
25 
23 
20 
Орташа шәует көлемі 
мл 
1,08 
1,06 
1,02 
Жаңа алынған ұрықтың қозғалысы 
балл 
9,48 
9,35 
9,05 
Ұрықтың концентрациясы 
млрд/мл 
3,53 
3,53 
3,49 
 
Осы  қошқарлардың  ұрық  өнім  көрсеткіштерін  сараптағанымызда    олардан  алынған  шәует 
көлемі  1,02  мл  -  1,08  мл  болса,  ұрықтың  қозғалысы  9,05  балл  -  9,48  балл  құрады,  ал  ұрықтың 
концентрациясы 3,53- 3,49 млрд/мм  кв. болды. Аталған ұрық көрсеткіштері бойынша шымқай қара 
генотиптегі қошқарлар алдыңғы орында тұрды: шәует көлемі -1,05мл, ұрықтың қозғалысы -8,48 балл, 
ұрық    концентрациясы  -2,53  млрд/  мм  кв.  Ұрық  сапасын  анықтайтын  төменгі  көрсеткіштер  ұяң 
қошқарларда байқалды: шәует көлемі -1,02мл, ұрықтың қозғалысы -8,05 балл, ұрық  концентрациясы 
-2,49 млрд/мл құрады. 
Б.  Батырбекұлының  [5]  зерттеулерінде  жастарына  байланысты  қазақтың  қылшық  жүнді 
қой  тұқымының  жаңа  популяциясының  қошқарларының    жыныс  рефлексі  жақсы  дамығанын  атап 
өткен. Ісек  қошқарлардан 130 рет эякуляттарын жасанды қынапқа алғанда жалпы 193,8 мл болды, ал 
орташа бір эякулят мөлшері 1,49 мл құрады. Орта есеппен ірі қошқарлардың бір эякулятымен  25-29 
қойды қолдан ұрықтандыруға болады. Бұл кемінде 40 қойды қолдан ұрықтандыруға мүмкіндік бар. 
2,5 жасар қошқарлардан 90 рет алынған эякуляттардан жалпы 177,4 мл ұрық алынды, орташа есеппен 
бір  қошқарға  бір  эякулят  мөлшері  1,97  миллилитрді  құрап  38  -  40  қой  шағылыстыруға  болатыны 

160 
 
анықталды. 3,5 жасар жақсартушы қошқарлардан алынған 54 секіруден жасанды қынапқа алынған үш 
қошқардың эякулят көлемі 122 мл болып орта есеппен  әр қошқардан 2,26 мл ұрық алынды. 
Қошқарлардың  ұрық  беру  және  оның  сапасын  тексеру  барысында  жүн  жамылғысының 
түстері  әрелкі  қазақтың  қылшық  жүнді  құйрықты  қой  тұқымының  қошқарларының  жыныс 
белсенділігі анықталды  
(3 кесте).  
 
3 кесте –  Пигментация деңгейлері әркелкі қазақтың қылшық жүнді қошқарларының жыныс 
белсенділігі бойынша жіктелуі 
 
Топ-
тар 
Пигментация деңгейлері әркелкі 
қазақтың қылшық жүнді қошқарлары 
п 
Жыныс белсенділік типтері 
белсенді 
орташа 
сылбыр 
І топ 
Шымқай қара 
6 
66,7 
33,3 
- 
ІІ топ 
Орта қара 
5 
40,0 
60,0 
- 
ІІІ топ  Бозғыл қара 
3 
- 
66,7 
33,3 
 
3  –  кестедегі  мәліметтерден  көрініп  тұрғандай  қазақтың  қылшық  жүнді  қошқарларының 
жыныс белсенділігі олардың мінез құлқына, физиологиялық энергетикалық дәрежесіне байланысты. 
Белсенді  қошқарлардың  жоғары  үлесі  66,7%  шымқай  қара  типтілер  арасында  болса,  белсенділігі 
сылбыр малдың жоғарғы үлесі 33,3% боғыл қара типтілер тобында тіркелді. 
 
 
Әдебиет 
1   Ермеков М.А., Голоднов А.В. Курдючные овцы Казахстана, Алма-Ата, 1976, 109 с. 
2  Медеубеков  К.У.  Состояние  и  перспективы  развития  мясо-сального  овцеводства  // 
Овцеводство.- 1982.- № 1.- С. 13-14. 
3  Пушкарский  В.Г.,  Николайчев  В.А.  Тип  нервной  деятельности  и  качества  баранов 
производителей //Овцеводство. –1988. -№6. -С.32. 
4  Тошев В. Этологические характеристики при селекции романовских овец //Овцеводствл. –
М., 1980. -№12. –С.27-29. 
5  Батырбекұлы  Б.  Оңтүстік  Қазақстан  облысы  «Сералы»  шаруашылығында    өсірілетін 
қазақтың  қылшық  жүнді  құйрықты  қойларының  сапасы.  Диссерт.  канд.  с/х  наук.  Шымкент,  2010. 
109с. 
 
ЖИВАЯ МАССА И ПОЛОВАЯ АКТИВНОСТЬ БАРАНОВ КАЗАХСКОЙ 
ГРУБОШЕРСТНОЙ КУРДЮЧНОЙ ПОРОДЫ  
А.Б.Менликулова, А.А.Сапарбекова,
 
Т.Қансеитов,
 
А.Мусабеков 
 
              В  группы  выращиваемых  казахскаой  грубошерстной  курдуючной  породы  овцов  в  Южно-
Казахстанском 
регионе 
полностью 
сахроняются 
весовые, 
половые 
диморфизмы  
пигментационных  признаков,  эти  показатели  составляют  у  интенсивно  черных  –  2,1  кг  
(P<0.001),  средне  черных  групп  –  1,6  кг  (P<0.001),  ослабленно  черных  групп  -  1,5  кг  (P<0.001).    У 
всех молядняков  половые диморфизмы составляют по ширине груди 0,2 м  – 0,4 см, по глубине 
груди, 4 см – 0,5 см (P<0,05) и по обхвату груди 0,7 см – 1,1 см (P<0.001). 
 
LIVE WEIGHT AND SEXUAL ACTIVITY OF SHEEP OF  
KAZAKH COARSE WOOL FAT-TAIL BREED  
A.B.Menlikulova,A.A.Saparbekova,T.Kanseitov,A.Musabekov 
 
 In  the  group  of  farmed  Kazakh  coarse  wool  fat-tailed  sheep  breed  in  South  Kazakhstan  region  
weight, sexual dimorphism pigmentation traits, these figures in intense black - 2.1 kg (P < 0.001), medium 
black  groups  -  1.6  kg  (P  <  0.001),  weakly  black  groups  -  1.5  kg  (P  <  0.001)  are  completely  preserved. 
Sexual dimorphism of all younger sheep makes the width of the chest 0.2 m - 0.4 cm, depth of chest, 4 cm 
- 0.5 cm (P < 0,05) and chest circumference of 0.7 cm - 1.1 cm (P < 0.001) 
 
 
 
 

161 
 
УДК 635.615-15 (574.41) 
 
М.А.Узбеков, С.М .Сейлгазина  
Государственный университет имени Шакарима города Семей 
 
ВЫРАЩИВАНИЕ  ГОЛЛАНДСКИХ СОРТОВ АРБУЗОВ С ЭЛЕМЕНТАМИ АГРОТЕХНИКИ 
В УСЛОВИЯХ БЕСКАРАГАЙСКОГО РАЙОНА 
      
Аннотация:  В  данной  статье  подробно  описана    технология  выращивания  арбузов 
предложенная В.Ф. Беликом. В опыте были использованы раннеспелые сорта голландской селекции 
«фарао»,  «васко»    и  позднеспелый  сорт  «ница»,  для  повышения  товарности,  однородности  и 
выровненности плодов арбуза.  
 
Ключевые  слова:  выращивание,  почва,  пленочное  укрытие,  голландские  гибриды, 
пасынкование, агротехника, теплица. 
        
Актуальность:  Уровень  развития  аграрного  сектора  всегда  выступал  и  продолжает 
выступать  определяющим  фактором  экономической  и  общественно  -  политической  стабильности 
казахстанского общества. 
Сельское  хозяйство  является  одним  из  приоритетных  направлений  развития  экономики 
республики.  Разнообразные  климатические  условия  Казахстана  позволяют  выращивать  почти  все 
культуры умеренного теплового пояса.  
В данный момент в Казахстане началась одна из самых фундаментальных реформ в истории 
независимого государства – земельная, где остро стоит проблема получения экологически чистой  и 
качественной сельскохозяйственной продукции. 
      
  Целью  работы  явилось  изучение  элементов  агротехники,  способствующих  повышению 
урожайности и качества плодов арбузов голландского сорта в условиях Бескарагайского района. 
Для достижения цели были поставлены и решены следующие задачи:  
o
 
 разработать  технологию  выращивания  арбузов,  с  применением  пленочного  укрытия  и 
капельной системы орошения; 
o
 
 повышение скороспелости , товарности и урожайности  сортов Фарао, Васко и Ница. 
     
Материал и методы исследования 
В  опыте  использовали  раннеспелые  сорта  голландской  селекции  Фарао,  Васко  и 
позднеспелый сорт Ница. Полевой опыт закладывали по общепринятой методике. Повторность опыта 
трехкратная. Площадь делянок 200 м
2
. [1] 
Экспериментальная часть  
Изучив  технологию  выращивания  арбузов  предложенную  В.  Ф.  Белик,  мы  разработали 
технологию выращивания арбузов на песчаной почве: 
Грядки для посева имели высоту 15 см и ширину 75-85 см, присыпанные почвой более чем до 
середины  бокового  подъема  грядки,  укрытые  пленкой  до  первой  половины  декады.  В  результате 
этого под пленкой поддерживается оптимальная температура и влажность  для развития культуры. 
Вариант 1 - посев рассады раннеспелых  сортов Фарао и Васко  
Вариант 2 -  посев рассады позднеспелого сорта Ница.  
Внутри  в  лунку  пускали  воду  для  пропитки  почвы  и  протягивали  капельную  линию.  Затем 
производили  посадку  рассады  на  грядки  в  шахматном  порядке,  расстояние  в  рядках  35  -  40  см, 
междурядье  3  м.  Рассада  арбузов,  корни  которых  были  постоянно  прикрыты  пленкой  до  конца 
вегетации, начинали активно расти.[2] 
   
Результаты и их обсуждение 
Посев  рассады  в  открытый  грунт  провели,  раннеспелых  сортов  Фарао  и  Васко  6-10, 
позднеспелого  сорта Ница – 15 мая. 
Раннеспелые сорта арбузов проходили фазы развития раньше позднеспелых: бутонизация – 8, 
цветение – 10 см. Таблица 1. 
  Созревание  арбузов  также  в  пользу  раннеспелых  –  17  июля,  тогда  как  позднеспелых  –  29 
июля. Масса первого составляла 8-9.5 кг., второго -9 -15 кг. Таблица. 2. 

162 
 
На  следующем  этапе  работы  изучили  площадь  питания  растений,  выращиваемых 
вышеописанным способом.[3] 
Анализ результатов показал , что при загущении посевов, хотя и наблюдается более дружное 
и раннее созревание плодов, но заметно снижаются их товарные качества. 
В результате исследований при выращивании арбузов на подпленочных грядках оптимальная 
схема  посева  определена  2,1x  2,1  м,  с  учетом  высадки  рассады  в  шахматном  порядке  расстояние 
между рассадой 35-40 см. 
Для  повышения  товарности,  однородности  и  выравненности  плодов  изучены  варианты 
применения различных способов формирования растений и количество плодов на них. С этой целью 
мы  изучили  применение  пасынкования  и  чеканки  в  разные  сроки  развития  культуры.  Опыт  был 
заложен по следующей схеме.[4] 
1-  традиционная  агротехника  формирования  куста  (  свободный  рост  без  пасынкования  и 
чеканки). 
2  –  первая  чеканка  проводилась  еще  в  рассадном  возрасте  над  3-5  настоящим  листом,  на 
растении отрастали 4 плети первого порядка. Когда на плетях первого порядка образовывалось семь 
листьев,  ерхушки  их  чеканили  над  7-м  листом.  Из  пазух  этих  плетей  развивались  плети  второго 
порядка, которые потом также чеканили над седьмым листом. 
3  –  чеканка  после  появления  6-7-го  листьев.  Остальные  плети  пасынковали  в  зачаточном 
состоянии  по  мере  появления.  Когда  на  плетях  первого  порядка  образовывалось  семь  листьев,  их 
верхушки чеканили над 7-м листом. 
4  –  чеканка  над  7-8-м  узлами  при  длине  плети  около  1  м.  Пасынкование  не  производили. 
Наиболее  интересные  результаты  получили  в  варианте  с  чеканкой  над  6-7-м  листьями  и 
одновременным  посынкованием,  оставляя  один  плод  на  одном  растении.  В  этом  варианте 
урожайность была максимальной, составив 57,7 т/га. Средняя масса одного плода 8-9,5 кг. 
В  ходе  проведения  исследований  разработанная  нами  технология  была  апробирована  при 
оценке  образцов  коллекции  голландской  селекции.  Применение  разработанной  нами  технологии 
выращивания  при  изучении  этих  гибридов  показало  повышение  скороспелости  и  формирование 
высокого урожая  у изученных нами гибридов голландской селекции.[5] 
 
Таблица 1 
Даты и продолжительность межфазного периода ранне – и позднеспелых арбузов (дата/дн.). 
 
Вар-
ианты 
Посев 
семян 
Всходы 
1-й лист 
Ветвле -
ние 
Высад- 
ка рассады 
Цвете-
ние 
Образование 
плода 
созревание 
1 
02.04.14 г. 
10.04 
 
18.04.14 
 
05.05.14 г 
 
06.05.14 г. 
17.05 
21.05 
17.07 
2 
10.04.14 г. 
18.04 
 
27.04.14 
 
14.05 
27 
15.05.14 г. 
27.05 
30.05 
29.07 
 
Таблица 2 
Продолжительность межфазных периодов и урожайность гибридов изучаемой коллекции. 
 
Варианты 
От посевов 
до всходов, 
дн. 
От посева до 
начала 
цветения, дн. 
От посевов до 
образования 
плода, дн. 
От посева до 
созревания 
плода, дн. 
Средняя 
масса плода, 
кг. 
Урожайность, 
т/га. 
Фарао 
7 
44 
49 
75 
8,5 
41,3 
Васко 
7 
43 
49 
75 
6,5 
40,1 
Ница 
8 
45 
58 
82 
10,4 
52,4 
 
В  ходе  проведения  исследований  разработанная  нами  технология  была  апробирована  при 
оценке  образцов  коллекции  голландской  селекции.  Применение  разработанной  нами  технологии 
выращивания  арбузов,  показало  повышение  скороспелости  и  формирование  высокого  урожая  у 
изученных гибридов голландской селекции: Фарао, Васко и Ница. 
Анализируя  данные  таблицы  №  1,  отмечаем,  что  при  посеве  семян  в  теплице  02.04.14  г.  
всходы  появились  за  5-7  дней  у  всех  образцов.  Наиболее  раннее  цветение  отмечено  у  гибридов 
Фарао, Васко. 

163 
 
У этих же образцов наблюдали наиболее раннее образование первых плодов и их созревание. 
Период вегетации у них составил 65-75 дней. Эти же образцы выделились по размеру и массе плодов, 
средняя масса которых составила 9-10 кг, а урожайность 53-55 т/га соответственно.[6] 
 
Выводы и заключение  
В  условиях  Бескарагайского  района,  Глуховского  сельского  округа  возможно  выращивание 
крупноплодных  арбузов  с  применением  пленочного  укрытия.  Оптимальной  площадью  питания 
растений арбузов  является (2,1х2,1) = 4,41 м
2  
с высадкой рассады на грядки в шахматном порядке, 
расстояние  между  рассадой  35-40  см,  междурядье  3  м.  Применение  чеканки  над  6-7-м  листьями  с 
одновременным  пасынкованием  способствует  скороспелости,  увеличению  урожайности  и 
формированию плодов более выровненных по массе. 
 
Литература 
1. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. - М.: Агропромиздат. 1985. - 416с. 
2.  Анюховская  И.,  Шагиева  3.  Бахчевые  в рассадных пленочных  теплицах.  //  Сельское 
хозяйство Молдавии. № 3. 1978.  - С.38-40. 
3.  Нехорошева  Т.И.  Технология  выращивания  дыни  в  пленочных  обогреваемых  теплицах 
Западной Сибири// Агротехника и селекция овощных культур.-1992.-С. 177-180. 
4. Промышленное производство овощей в теплицах. // Под ред. С.Ф. Ващенко, М. Иорданова. 
М.: Колос. София.: Земиздат. - 1977. – 352-355 с. 
5.  Ю.А.,  Федоров  А.В.  Новые  гибриды  арбуза  и  дыни  европейской  и  азиатской  селекции  в 
условиях  зимних  теплиц/  Овощеводство  и  плодоводство  Урала:  межвуз.  сб.  науч.  тр.  Пермь: 
ПГСХА.- 2001.- С.50-52. 
 Эренбург П.М., Гуцалюк Т.Г.Арбузы и дыни. Алма-Ата: Кайнар,1976.-144С 
6. Буриев X. Ч. Справочная книга бахчевода. М.: Колос, 1984. - 139-143 с. 
 
ГОЛЛАНДИЯЛЫҚ ҚАРБЫЗ СҰРЫПТАРЫН АГРОТЕХНИКАЛЫҚ ЭЛЕМЕНТТЕР МЕН 
БЕСҚАРАҒАЙ АУДАНЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫНДА ӨСІРУ 
М.А.Узбеков, С.М .Сейлгазина 
 
     В.Ф. Беликтің ұсынысы бойынша қарбыз өсіру технологиясы толықтай сипатталған. 
Тәжірибе кезінде голландиялық селекцияда ерте пісетін сұрыптар «Фарао», «Васко», және кеш 
пісетін сұрып «Ница», қарбыз жемісінің тауарлықты көтеру, біртектілік және біркелкілік үшін 
қолданылады. 
 
GROWING VARIETIES OF DUTCH MELONS WITH ELEMENTS OF FARMING IN 
CONDITIONS OF BESKARAGAI DISTRICT 
M.A. Uzbekov, S.M.Seilgazina 
 
This  article  is  spoken  in  detail  growing  technology  of  melons  which  was  proposed  by  V.F. 
Belikom. For increasing of marketability, similarity and uniformity of melons were used early ripening of 
Dutch selection “farao”, “vasko” and late ripening “nitsa”. 
 
 
 
 
 

164 
 
ӘОЖ 635.21 
 
А.Б.Уалиева, Н.Абдрахман , Г.Н.Садыкова, М.К.Адилбекова  
Семей қаласындағы  Шәкәрім атындағы мемелекеттік университеті 
 
КАРТОПТЫ МИКРОКЛОНДЫҚ ӘДІСПЕН ЖЫЛДАМ КӨБЕЙТУ ЖӘНЕ ЖОҒАРЫ 
САПАЛЫ ТҮЙНЕКТЕРДІ ӨНДІРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ 
 
Аннотация:  Өте  құнды  жеке  генотиптер  мен  жаңа  бағалы  сорттарды  жылдам  және 
тиімді  көбейту.  Гетерозистік  будан  тұқымды  шығару  үшін  қажет  линияларды  алу  және  оларды 
тиімді  көбейту.  Вирустармен  патогендік  өсімдіктерден  таза  жеміс  -көкеніс,тамақтық  және 
әсемдік дақылдардың көшеттерін алу және оларды тез көбейту. 
 
 Түйін сөздер: меристема, қоректікорта, тұқым, элита,супер-элита.  
 
Көптеген  тәжірибелер  көрсеткендей,  картоптың  репродукциясы  артқан  сайын,  оның  өнімі 
төмендей береді.  
Ғалымдардың Чагиров Б. Ч. (1964), Бубенцов С. Т. (1960), Бобров Л. Г. (1976), Нұрғалиев А. 
Н. (1984)Әбділдаев В.С.(2003) зерттеулері бойынша Қазақстанда картоп өнімінің төмендеуінің негізгі 
себебі: вирус ауруларының кері әсерінен. 
Мысалы, жапырақтардың жиырылу ауруы (вирус L), жолақ мозаика (вирус У), әжімді мозаика 
(вирус Y, X, S), кейбір жылдары картоп өнімін 40-60%-ға дейін төмендетіп жібереді. 
Сондықтан  да  белгілі  бір  жүйе  арқылы  картоп  тұқымын  элита  тұқымына  аустырып  отыру 
қажет. 
Қазіргі  кездегі  тұқым  өндірісі  ғылыми  мекемелердің  зертханаларынан  басталып,  картоп 
өндіретін  шаруашылықтардың  өзіне  қажетті  тұқым  дайындайтын  тұқымдық  танаптарымен 
аяқталады. 
Қазақстанда тұқым жүйесі үш буыннан тұрады.  
Біріншісі  -  ғылыми  мекемелердің  биотехнологиялық  зертханаларында,  картопты  ең  жоғары 
өсу  нүктесіндегі  меристема  бөлігі  арқылы  вирус,  бактерия  және  саңырауқұлақ  ауруларынан 
сауықтырып, супер-супер элита тұқымын алу(қосымша 3).  
Екіншісі - элита өсіретін шаруашылықтар картоптың аудандастырған сорттарын көбейтіп, сол 
облыстың барлық картоп өндіретін шаруашылықтарына сатып отырады(қосымша 4).   
Үшіншісі  -  сол  картоп  өндіретін  шаруашылықтың  өзіне  керекті  тұқым  өндіретін  танаптары. 
Өндірістегі  картоп  тұқымының  дер  кезінде  ауысып  отыруын  қадағалу  үшін  ғылыми  мекемелер 
жобалаған  және  ҚР  Ауыл  шаруашылығы  министрлігі  бекіткен  тұқым  жүйесін  іске  асырып  отыру 
қажет.[1] 
Ғылыми  негізделген  норма  бойынша,  жан  басына  90  кг  картоптан  шаққанда,  Қазақстан  бір 
жылда 2300 мың тонна шамасында картоп өндіру керек.  
Орта есеппен жылына (тұқымдық картопты қосқанда) 150-170 мың га жерге картоп егілгенде, 
оған 600-700 мың тонна картоп тұқымы қажет. 
Қазақтың  картоп  және  көкөніс  шаруашылығы  ғылыми-зерттеу  институтының  мамандары 
жасаған  Қазақстандағы  картоп  тұқымы  жүйесінде  жоғарыда  айтылған  жерге  картоп  егіп,  оның 
тұқымын  уақытында  ауыстыру  үшін  735  мың  меристема  өсімдігі,  10,8  мың  тонна  элита  тұқымы 
керек. Былай айтқанда, картоптың әр гектарына аурудан сауықтырылған 5 түп немесе әр 100 тонна 
элитаға 7000 дана меристема өсімдігі қажет(қосымша-1). 
Осы  жүйе  бойынша  азықтық  картоп  егілген  танапқа  жыл  сайын  картоп  тұқымының  4-
репродукциясы егіліп отырады(қосымша-4). Себебі, көп жылдық мәліметтер көрсеткендей, Қазақстан 
табиғатында  аудандастырылған  картоп  сорттарының  5-6  репродукциялары  тұқымдық  сапасын 
жоғалтып, өнімді өте аз береді. Вирус ауруларын асқындырмас үшін кейбір мемлекеттер (Голландия, 
Германия) азықтық картоп өсетін танапқа тұқымдық картоптың 2-ші репродукциясын пайдаланады. 
Ол үшін картоп өнімі өте жоғары және тұқым өндіру деңгейі сапалы болуы керек. 
Ауа-райы қолайлы, вирус аурулары көп тарамаған аудандарда картоп тұқымын 4-5 жылда бір 
ауыстыруға  болады.  Қазақстан  табиғатында  қалыптасқан  тұқым  өсіру  жүйесі  бйынша,  картоп 
тұқымын 3-4 жылда ауыстыру тиімді. Ғалымдардың зерттеуі бойынша Қазақстанда картоп тұқымын 
өсіретін облыстар 3 жұпқа бөлінеді: 

165 
 
1-жұпқа жататындар тұқымдық жүйе толық жолға қойылған. Биотехнологиялық зертханалары 
бар, ауа-райы картоп өсімдігіне қолайлы облыстар (Ақмола, Ақтөбе, Солтүстік Қазақстан, Павлодар, 
Шығыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Батыс Қазақстан); 
2 – картоп тұқымын таулы жерде өсіретін Алматы облысы. 
3  –  бұл  жұпқа  жататындар  азықтық  картопты  өздері  егу  үшін,  тұқымды  басқа  облыстардан 
тасымалдайтын облыстар (Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Атырау, Қызылорда, Маңғыстау).[2] 
Тұқымдық картоп өсіру мәселесі толық жүйеге қойылған облыстарда тұқым өндіру мынандай 
сатылардан тұрады: 
1.  Ғылыми-зерттеу  мекемелерінің  зертханаларында  картопты  биотехнологиялық  әдіспен 
вирус, бактерия және саңырауқұлақ ауруларынан сауықтыру супер-суперэлита өсіру.  
2. Элита өсіру және сапасын бақылау. 
3. Азықтық картоп өндіретін шаруашылықтардың тұқымдық танаптары. 

жүктеу/скачать 6,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: