Картопты биотехнологиялық әдіспен әр түрлі аурулардан сауықтыру

166 
 
Столдың  бетін,  құрал-саймандарды  және  қолды  әрбір  операциядан  кейін  спиртпен  сүртіп 
отыру қажет. Құрал-саймандар спиртовка жалынында ұсталып дезинфекцияланады. 
Бөлінген  меристема  бөлшегін  тек  пробиркада  емес,  Петри  ыдысында  да  топтап  өсіруге 
болады. 
Меристеманы өсіру 
Меристеманы  арнайы  камерада  (фитотрон)  өсіреді.  Жылулық  +25,  градус  ылғалдылық  70% 
шамасында, ал жарық 16 сағат бойы 10-12 мың люкстен кем болмауы керек (39-сурет). Жарық үнемі 
жанып тұрса, органогенез құбылысын әлсіретеді.  
Меристема  бөліктерін  жасанды  ортаға  орналастырғаннан  кейін,  үлкейгені  және  көгере 
бастағаны  байқалады.  Меристеманы  бөліп  алып,  жасанды  ортаға  ораналстырғаннан,  2-4 
жапырақшасы бар өсімдік өсу мерзімі 2-ден 6 айға дейін созылуы мүмкін. Органогенез құбылысын 
тездету үшін, кішкене өркен пайда болысымен, оны Уайт қоректік заттары бар ортаға ауыстырады, 
бұл  ортаның  өсімдіктің  тамыры  және  сабағы  тез  өсуіне  септігі  бар.  Бұл  жұмысты  арнайы  боксте 
атқарады. 
Егер  өркеннің  айналасына  каллус  бітсе,  оны  қиып  тастап,  өркеннің  өзін  жаңа  ортаға 
ауыстырып отырғызады. 
Қоректік орта 
Меристеманы  өсіру  үшін  қолданатын  қоректік  орта,  картоп  өсімдігіне  керекті  барлық 
қоректік заттар ескеріле отырып жасалады.  
Бұл қоректік  орта құрамына кіретіндер:  минералдық  тұздар,  витаминдер, әсерлі  заттар және 
құрамында қанты бар заттар. 
Қоректік ортаны дистиллятор арқылы заласыздандырған суға дайындайды. 
Меристема  өсетін  орта,  сұйық  немесе  қою  болуы  мүмкін.  Қою  ортаны  агар  қосу  арқылы 
жасайды.  Қоректік  ортаға  0,7-0,8%  агар  қосса,  меристема  бөлігі  жақсы  өседі.  Жай  агар,  жұқа 
қабыршық тәрізді болады, оны дайындау үшін 4 сағат бойы ағынды суға, одан кейін дистиллятордан 
өткен суға жуып кептіреді. Егер Бактоагар болса, оны жумай-ақ қолдана береді.[4] 
Қоректік ортаны дайындау 
Қою қоректік оратны дайындау үшін агарды, керекті заласыз судың төрттен біріне салып, 80-
100
0
С  жылулыққа  дейін  қыздырады.  Агар  құйылған  колбаны,  біркелкі  ерітінді  түзілгенше  шайқап 
отыру  керек.  Содан  соң  осы  ерітіндіге,  алдын-ала  дайындалған  минералды  тұздар,  қанттар, 
витаминдер, әсерлі заттар ерітіндісін қосады. Содан кейін дистиллятордан өткен суды қосып отырып, 
жобалаған көлемге жеткізеді. Уақытты үнемдеу үшін макроэлементтерді алдын-ала концентрациясын 
10  есе  көбейтіп,  микроэлементтердің  және  витаминдердің  концентрациясын  100  есе  көбейтіп 
дайындап алып, тоңазытқышта 4-5 аптаға дейін сақтауға болады. 
Мұндай  ерітінділердің  атын  және  дайындалған  уақытын,  сол  ерітінді  тұрған  ыдыс  бүйіріне 
жазады.  Жұмыс  жасар  алдында  ерітінділерді  тексеріп  алу  қажет,  тұнба  түссе  немесе  түсі  өзгерсе 
қайта жасалады. 
Барлық  ерітінділер  дистиллятордан  өткен  суда  дайындалады.  Минералды  тұздар  және 
микроэлементтер  жеке-жеке  дайындалып,  міндетті  түрде  сүзгіден  өтеді.  Қалған  қоспалар  бөлек 
дайындалады. 
Темір хелатын дайындау: 
1. FeSO
4
   7H
2
O  557мг – 100 мл жеткізбей қайнатады. 
2.  Na
2
  ЭДТА  (трилон  Б)  –  745мг  х  100  мл  жеткізбей  5  мин.  Қайнатады,  содан  соң  100  мл 
жеткізеді. 
 
1-кесте 
Мурасиге-Скуга бойынша макроэлементтердің ерітіндісін дайындау  
(100 мл дистиллятордан өткен суға) 
 
Тұздар  
гр. 1 л 
- 
1. NH
4
 NO
3
 
33 
1 литр қоректік ортаға 
2. KNO
3
 
38 
1 литр қоректік ортаға 
3.CaCl
2
 x 2H
2
O немесе 
 CaCl
2
 x 6H
2
O 
8,8 
13,8 
50 мл ерітінді құяды 
4. MgSO
4
 x H
2
O немесе MgSO
4
 (сусыз) 
7,4 
3,6 
50 мл ерітінді құяды 
5. KH
2
PO
4
 
3,4 
50 мл ерітінді құяды 

167 
 
2-кесте 
Мурасиге-Скуга бойынша микроэлементтердің ерітіндісін дайындау  
(100 мл дистиллятордан өткен суға) 
 
Заттар 
г/мг 100 мл 
- 
1. H
3
BO
3
 
620 мг 
1 л қоректік ортада 1 мл ерітінді құяды 
2. MnSO
4
 x 4H
2
O 
2 г 230 мг 
1 л қоректік ортада 1 мл ерітінді құяды 
3. ZnSO
4
 x 7H
2
O 
860 мг 
1 л қоректік ортада 1 мл ерітінді құяды 
4. KJ 
83 
1 л қоректік ортада 1 мл ерітінді құяды 
5. Na
2
M
0
O
4
 x 2H
2
O 
25 мг 
1 л қоректік ортада 1 мл ерітінді құяды 
6. CuSO
4
 x 5H
2
O 
2,5 мг  
1 л қоректік ортада 1 мл ерітінді құяды 
7. CoCl
2
 x 6H
2
O 
2,5 мг 
1 л қоректік ортада 1 мл ерітінді құяды 
 
Витаминдерді 100 мл дистиллятордан өткен суға дайындау 
1.
 
В
1
 – тиамин 20 мг 
2.
 
В
6
 – пиродоксин 10 мг 
3.
 
С – аскорбин қышқылы 20 мг 
Кинитинді дайындау 
1. Кинитинді NaOH-тың 5%-тік ерітіндісін бір тамшыдан қосып отырып ерітеді.  
2. 100 мл дистиллятордан өткен суға – 4 мг кинитин қосады һ 0,04 мг/л. 
Ферул қышқылын дайындау 
NaOH-тың  5%-тік  ерітіндісімен  кристалдар  ерігенше  бір  тамшыдан  қосып  ерітіп  алып,  1  мл 
дистиллятордан өткен 1 мг құяды. 
ИУК-ты дайындау 
NaOH-тың 5% ерітіндісімен ерітіп алып, 1 мл дистиллятордан өткен суға 1 мг ИУК қосады. 
Қоректік ортаны дайындауға заттардың құйылу реті  
(1 литр дистиллятордан өткен суға) 
 
Заттар  
Көлемі  
1. Макроэлементтер ерітіндісі 
50 мл 
2. Микроэлементтер ерітіндісі 
1 мл 
3. Темір-хелат 
5 мл 
4. Витаминдер 
1 мл 
5. Сахароза 
20 г 
6. Кинитин 
1 мл 
7. ИУК 
1 мл 
8. Казеин гидролизаты 
40 мг 
9. Ферул қышқылы 
1 мл 
10. Агар 
5-7 г 
 
Қалған  қоспаларды:  мезоинозитті,  аденинді,  сахарозаны,  алдын-ала  дайындамайды,  оларды 
аздаған  дистиллятордан  өткен  суға  ерітіп  алып,  қоректік  орта  дайындалған  колбаға  сүзіп  құяды. 
Дайындаған  қоректік  ортаға  агарды  құяр  алдында  оның  қышқылдығын  РН-метрмен  немесе  лакмус 
қағазымен тексереді. Оның қышқылдығы РН-5,7 болу керек. 
Диацид ерітіндісін дайындау 
1.
 
Этанолмеркур хлорид – 0,8 г 
2.
 
N – цетилпиридиний хлорид – 1,6 г 
3.
 
Дистиллятордан екі өткен – 1 л суға 
Қазіргі кезде меристема өсіру үшін пайдаланып жүрген қоректік орта 18-кестеде көрсетілген 
(мг/л). 
Кноп ерітіндісін дайындау (1 л дистиллятордан өткен суға) 
Ca(NO
3
)
2
 – 1 г 
KNO
3
 – 0,25 г 
FeSO
4
 – 0,1 г немесе 
FeCl
3
 бір тамшысы 
KCl – 0,75 г 

168 
 
KH
2
PO
4
 – 0,25 г 
MgSO
4
 – 0,25 г 
Меристема өсіруге арналған қоректік ортаны 20 минут бойы автоклавта 0,7-0,8 атмосферада 
стерильдеу  креек.  Қоректік  ортаны  пробиркаға  құйғаннан  кейін  бір  күннен  соң  30  минут  уақыт 
стерильдейді.  Витаминдер  мен  әсерлі  заттар  бұзылып  кетпес  үшін,  автоклав  қысымын  1 
атмосферадан асырмайды.  
Құрал-саймандарды, ыдыстарды дайындау 
Барлық ыдыстар және басқа да қоректік ортаға қатысы бар құрал-сайсандар таза жуылады. 
Таза  жуу  үшін  ыдыстар,  пробиркалар,  т.б.  ағынды  сумен  бірнеше  қайталап  және 
дистиллятордан өткен сумен тағы 2 қайталап жуылады. 
Егер  ыдыстар  содамен  немесе  кір  ұнтағымен  жуылса,  онда  сумен  көбірек  қайталап  сумен 
шаяды. Ыдыстар жуылып болған соң, +130
0
С ыстық шкафта кептіріледі. 
Әбден  жуылып  кептірілген  пробиркаларды,  т.б.  ыдыстарды  (крафт,  калька)  қағазға  орап, 
140
0
С автоклавта 2 атм. қысыммен 30 минут стерильдейді. 
Осыдан  кейін  ыдыстар,  халаттар,  құрал-саймандар  стерильденген  боксқа  енгізіліп,  тағы  да 
ультракүлгін сәулемен дезинфекцияланады. 
Жұмыс кезінде ыдыстар мен құрал-саймандар спиртовка жалынында стерильдеп отырады. 
Өсімдікті стерильдеу 
Өсімдік  бетін  стерильдеуге  көптеген  заттарды  қолдануға  болады,  соның  ішінде  жиі 
қолданылатындары:  кальцийдің  және  натрийдің  гипохлоридтары,  хлорамин,  хлорлы  әк.  Бұларды 
қолданар алдында дайындап сүзеді. 
Одан басқа стерильдейтін заттарға жататындар спирт, йод ерітіндісі, бром, сулема, диацид т.б. 
Өсімдік  жылы  сумен  сабындалып,  жуылып,  ағынды  суда  шайылып,  сорғыш  қағазбен 
кептіріліп, спиртпен сүртіліп, содан соң стерильдейтін ерітіндіге салынып боксқа әкелінеді. 
Боксты стерильдеу 
Бокстың  іші  хлорамин  ерітіндісімен  мұқият  жуылады.  Кіретін  есік  алдына  аяқ  сүрту  үшін 
хлораминге батырылған мата тастайды. 
Жұмыс  істерден  бұрын,  бактерицид  лампасын  1  сағаттай  жағып  қояды.  Бокстағы  жұмысты, 
ультракүлгін сәулесімен стерильденгеннен кейін 1 сағаттан соң бастайды. 
Бокста жұмыс істеу 
Жұмыс  істер  алдында  бокстың  есігін  жабады,  стерильденген  халат,  маска,  орамал  немесе 
баскиім киіп дайындалады. 
Жұмыс істеп отырғанда бокстың есігі жабық тұруы және артық жүрістер болмау керек. 
Спиртке батырылған стерильденген мақтамен қолды, стол бетін, ыдыстарды сүртіп отырады. 
Стол  бетіне  спиртовканы,  шырпыны,  су  құйылған  стаканды,  Петри  табақшасын,  қоректік 
заттар  құйылған  пробиркаларды  алдын-ала  орналастырады.  Құрал-саймандардан  пинцет,  ұзын  ине, 
стерильдейтін ерітіндіге салынатын өсімдік, оны шаятын стерильді суң құйылған 3 стакан қойылады. 
Меристеаны  отырғызар  алдында,  пробирканың  ернеуін  және  оның  тығынын  жабар  алдында 
спиртовка  жалынына  ұстап  стерильдейді.  Отырғызу  жұмысын  неғұрлым  тезірек  істеген  дұрыс. 
Пробирканы көлбеу ұстап, тығынды стол бетіне қоймай, меристеманы отырғызып үлгеру керек.  
Меристема өсімдігін микроклональдік әдіспен көбейту 
Меристема  бөлігі  7-8  жапырақшасы  бар  өсімдік  болғанда,  оны  пробиркадан  алып,  Петри 
ыдысы ішне салынған сабағын, бір жапырақшадан тұратын бірнеше бөлшектерге бөледі (40-сурет). 
Бұл жұмысты өткір скальпельмен немесе қайшымен жасайды. Осындай бөлшектерді (черенок) жаңа 
қоректік ортаға отырғызады, содан 14-16 күн өткенде 6-8 жапырағы бар жаңа өсімдік пайда болады 
(42-сурет). Сонда бір өсімдіктің өзінен жарты айда 5-6 өсімдік алуға болады. Бұл өсімдіктердің тамыр 
жағына, сабағының бір бөлігінен қалдырып қайта отырғызуға да болады. Әр түрлі инфекциядан сақ 
болу үшін, Петри табақшасын және кесетін құралдарды спиртпен сүртіп, спиртовка жалынында ұстап 
отыру шарт. 
                    
Әдебиет 
 
1  Қ.К  Әрінов,  Қ.М  ,Мұсынов,  А.Қ.  Апушев,  Н.А.  Серекпаев,  Н.А.  Шестаков,  С.С. 
Арыстанғұлов,  “Алматы” ,2011ж., - 475 б. 
2  Жанзақов М.М., Мырзабек К.А. Агрономия негіздері, Қызылорда, “Тұмар” ,2007 ж., - 469 б. 
3  Жарасов  Ш.У.  Методические  рекомендацияи  по  борьбе  с  сорняками  в  посевах 
сельскохозйяственных культур в Казахстане.  Алматы, 2010ж., 8бет. 

169 
 
4 Жанзақов М.М., Мырзабек К.А., Кенбаев Б.Қ. Жалпы егіншілік. Қызылорда, Тұмар,2005ж., 
24 бет. 
5 Кипрушкина, Е. И.; Научное обоснование применения биологических средств защиты для 
обработки и длительногохолодильного хранения  картофеля : диссертация ... кандидата технических 
наук : 05.18.14 Количество страниц: 160 с., ил. Санкт-Петербург: 1995 [drs.rsl.ru] 
6  Верещагин,  Александр  Сергеевич;  Влияние  биотехнологических  методов  оздоровления  и 
размножения  посадочного  материала  на  продуктивность  и  адаптационную  способность  ранних  и 
среднеранних  сортов  картофеля  в  условиях  Северо-Запада:  диссертация  ...    кандидата 
сельскохозяйственных наук : 06.01.05 Количество страниц: 199 с. Новгород : 1998 [drs.rsl.ru] 
 
ПОЛУЧИТЬ СКОРЕЙШЕГО РАЗМНОЖЕНИЕ ВЫСОКОПРОДУКТИВНЫЕ КЛУБНИ 
КАРТОФЕЛЯ СПОСОБОМ МИКРОКЛОНИРОВАНИЕ. 
А.Б.Уалиева, Н.Абдрахман, Г.Н.Садыкова, М.К.Адилбекова 
 
Качественные и очень ценные сорта необходимо очень быстро размножать. Необходимо 
выводить гибридные сорта которые обладают эффектом  гетерозиса. Для пищевых целей 
необходимо выращивать плоды и овощи чистые от вирусных заболеваний. 
 
TO GET THE QUICKEST REPRODUCTION IS HIGHLY PRODUCTIVE TUBERS OF POTATO 
BY A METHOD MIKROCLONING 
A.B.Ualyeva,N.Abdrahman, G.N. Sadykova, M.K.Adylbekova  
 
Quality and very valuable sorts must be very quickly multiplied. It is necessary to destroy sorts that 
possess the effect of heterocyst.  For  food aims it is necessary to grow garden-stuffs and vegetables clean 
from viral diseases. 
 
 
ӘОЖ 633.85 (574) 
 
Н.Абдрахман, А.Б.Уалиева, М.К.Адилбекова  
Семей қаласындағы  Шәкәрім атындағы мемелекеттік университеті 
 
ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ ЖАҒДАЙЫНДА МАҚСАРЫ ЖӘНЕ КҮНБАҒЫС 
СОРТТАРЫНЫҢ ӨНІМДІЛІГІ МЕН МАЙ САПАСЫНА ӘСЕРІ 
      
   Аннотация:  Бұл  мақалада  күнбағыс  пен  мақсарының  дәнінен  сұйық
 
майы  алынып,  халық 
шаруашылығынды  маңыздылығы  жоғарды  .  Өсімдік  майының  90%-ы  осы  өсімдіктің  дәнінен 
алынады.  Сондықтан  майлы  дақылдарды  өсіру  өте  қарапайым  түрін  қолданыламыз,  қаржы 
салымын аз мөлшерде қажет ететін, жоғары рентабельді.  
                                                         
   Кілт сөздер: күнбағыс, мақсары, қышқылдық, йодтық,сабындану.  
 
   Еліміздің  өсімдік  шаруашылығы  саласының  алдында  тұрған  негізгі  міндеттердің  бірі  – 
халықты  жеткілікті  мөлшерде  сапалы  өсімдік  майымен  қамтамасыз  ету,  яғни  майлы  дақылдар 
өнімдерінің  жалпы  түсімін  790-850  мың  тоннаға  жеткізу  және  одан  жылына  150-160  мың  тонна 
өсімдік майын өндіру болып табылады. 
  Соңғы жылдары қалыптасқан нарықтық қатынасқа байланысты өсімдік майына деген сұраныс 
уақыт өткен сайын артып келеді. Ресми деректерге сүйенсек, бүгінгі таңда өсімдік майының өзімізде 
өндірілетін  көлемі  ішкі  сұраныстың  13-17%,  ал  өнім  жоғары  болған  жылдары  24%  құрайды.  Қазақ 
халқын  медициналық  нормаға  сәйкес  өсімдік  майымен  қамтамасыз  ету  үшін  шет  мемлекеттерден 
үлкен  көлемде  өнімді  сатып  алуға  тәуелді  екенбіз.  Сол  себепті  майлы  дақылдарды  өсіру  және 
олардың егіс көлемін арттыру өзекті мәселеге айналмақшы.[1] 
Қазақстан  Республикасында  майлы  дақылдардың  өндірістік  егістік  аумағын    күнбағыс,  рапс 
пен  мақсары  алып  жатыр.  Ауыл  шаруашылығы  министрлігінің  деректеріне  қарағанда    2009  жылы 
майлы  дақылдардың  егістігі  1185,4  мың га болса,  оның  722,2  мың  гектар   күнбағыс  болды.  Майлы 
тұқымның жалпы түсімі 770,2 мың тоннаға жетті, ал өнімділігі – 6,5 ц/га.      

170 
 
Соның ішінде күнбағыс пен мақсары тұқымдарындағы майдың мөлшері мен сапасы бойынша 
майлы дақылдардың салыстырмалы сипаттамасы 1 – кестеде  көрсетілген. 
         
Кесте 1.Майлы дақылдадың тұқымдарындағы майдың мөлшері мен сапасы 
 
дықыл 
Абсолют  құрғақ  тұқымдағы 
майдың мөлшері 
Йодтық саны 
Сабындану 
саны 
Қышқылдақ саны 
Күнбағыс 
29,0-56,9 
119-144 
183-196 
0,1-2,4 
Мақсары 
25,0-32,0 
115-155 
194-203 
0,8-5,7 
 
Күнбағыс - күрделі гүлділер тұқымдасына жататын бір жылдық мәдени өсімдік. Шыққан жері 
-  Солтүстік  Америка.  Қазақстанда  2  түрі  бар:  жер  алмұрты  және  бір  жылдық.  Күнбағыс  –   күрделі 
гүлдесін  тұқымдасына  жататын  өсімдік.  Оның  шамамен   90-ға  тарта  біржылдық  және  көпжылдық 
түрлері кездеседі. Өндіріс циклі көктемде басталып, күзде аяқталады және сорты мен технологиясына 
қарай   бар  жоғы   100-150  күнге  созылады.  Бұл    бастапқы  өніп-шығу  кезеңінен  гүл  жару  кезеңіне 
дейін  суыққа,  құрғақшылыққа  төзімді,  дәлірек  айтқанда  біздің  климатымызға  бейім  өсімдік  болып 
табылады.Сондықтан,  күнбағыс  өсіру  –  аса  қарапайым,  қаржы  салымын  аз  мөлшерде  қажет  ететін, 
жоғары рентабельді, өзін-өзі аз уақыт ішінде ақтайтын ақша табудың түрі. 
Дәнінен  сұйық  күнбағыс  майы  алынады.  Өсімдік  майының  90%-ы  осы  өсімдіктің  дәнінен 
алынады,  сыққаннан  кейінгі  дәніне  қант  қосып,  сығымдап,  тамаққа  қолданылатын  тәтті  тағам 
жасалынады.  Сары  желегін  медицинада  пайдаланады.  Күлінен  сахар  алады,  онда  30  —  36%  калий 
тотығы бар. Күнбағыс күнжарасында — құнарлы мал азығы, онда 38%-дан астам ақуыздық зат, 20 — 
22% көмірсу және 6%-дай май бар. Күнбағысты бұршақ өсімдіктерге қосып сүрлемдік дақыл ретінде 
өсіреді.  100  кг  көктей  орылған  Күнбағыс  құрамында  18  азық  өлшемі,  1,4  кг  сіңімді  протеин  бар. 
Көктей шабылған Күнбағыс га-нан 400 — 500 ц балауса азық алынады. Қазақстанның солт., шығыс 
аудандарында ерте және тез пісетін саратовтық 10; 169, шортандылық — 41, қостанайлық — 91, т.б. 
сорттары аудандастырылған. Осы сорттардың 1 га-нан 10 — 12 ц күнбағыс майы алынады. [2] 
Биологиялық  сипаттамасы.  Күнбағыстың  биікт.  2  м-дей,  сабағы  тік,  жуан  өзегі  қуыс,  сырты 
қалың түкті, кіндік тамыры тармақты, 2 - 3 м тереңдікке бойлайды. Үлкен жалпақ жапырағы сабақта 
кезектесіп  орналасады.  Гүл  шоғыры  көп  гүлді  себет.  Оның  сыртын  бір  немесе  бірнеше  қатарға 
орналасқан гүл жапырақтары қоршаған. Бұлар өсімдік гүлін сыртқы қолайсыз жағдайдан сақтайды. 
Себеттерінің диам. 10 - 60 см-ге дейін жетеді. Себеті күн көзі бойымен бұрылып отырады. Жемісі — 
тұқымша, онда 22 — 27% май болады. 
Күнбағыс  өсіру.  Күнбағыс  –   күрделі  гүлдесін  тұқымдасына  жататын  өсімдік.  Оның 
шамамен  90-ға тарта біржылдық және көпжылдық түрлері кездеседі. Бұдан бөлек, бұл өсімдік  басын 
үнемі күнге қаратып,  шығыстан батысқа дейінгі  күн ізімен оның соңынан еретін ерекше қабілетке 
ие.   Өндіріс  циклі  көктемде  басталып,  күзде  аяқталады  және  сорты  мен  технологиясына  қарай   бар 
жоғы  100-150 күнге созылады. Бұл   бастапқы өніп-шығу кезеңінен гүл жару кезеңіне дейін суыққа, 
құрғақшылыққа  төзімді,  дәлірек  айтқанда  біздің  климатымызға  бейім  өсімдік  болып  табылады. 
Сондықтан,  күнбағыс  өсіру  –  аса  қарапайым,  қаржы  салымын  аз  мөлшерде  қажет  ететін,  жоғары 
рентабельді, өзін-өзі аз уақыт ішінде ақтайтын ақша табудың түрі.  
  Мақсары – көп еңбек сіңіруді қажет етпейді, тұзға, қуаңшылыққа шыдамды. 
  Мақсары  –  күрделігүлділер  тұқымдасына  жататын  шөптесін  өсімдік,  майлы  дақыл.  Негізгі 
отаны  –  Эфиопия  мен  Ауғанстан.  Сабағы  тік,  бұтақты  келеді,  түксіз,  биіктігі  90  см-ге  дейін  өседі. 
Жапырақтары сопақша, шеттері тікенектеу болады. Гүл шоғыры – себет, бір өсімдікте 5–6-дан 30–50-
ге дейін себет болады. Гүлдері сары немесе қызғылт-сары түтік тәрізді. Тұқымы пісіп-жетілген кезде 
жерге  төгілмейді.  1000  ұрығының  салмағы  20–50  г.  Мақсары  жылу  сүйгіш,  шөлге  өте  төзімді.  Өсу 
мерзімі  90–150  күн.  Айқас  тозаңданады  (жәндіктер  және  жер  арқылы),  өздігінен  тозаңдануы  да 
мүмкін. Топырақ талғамайды. 1 гектарға 6–10 кг тұқымды 5–6 см тереңдікте, жүйек аралығын 45–60 
см етіп себеді. Әр гектардан 8 ц-ге дейін  өнім алынады. Мақсары тұқымынан 25–35%, дәнінен 46–
60% май, гүлінен бояу алынады. Мақсарыдан алынатын май сапасы жағынан күнбағыс майынан кем 
емес.  Тамаққа  және  маргарин  жасау  үшін  қолданылады.  Күнжарасы  –  құнарлы  мал  азығы,  10  кг 
күнжарасында 55 мал азықтық өлшем бар. Ауыл шаруашылығында тыңайтқыш және отын ретінде де 
қолдануға  болады.  Мақсары  сүрлемге  қосылады,  тұқымы  құстарға  жақсы  азық  болып  табылады. 
Тұқымы  пісіп  жетілгенде  комбайнмен  жиналады.  Қатты  әрі  көп  тікенекті  болып  келетіндіктен 
Мақсарыны кейде егістік алқапқа мал түспес үшін айналдыра 10 — 15 м жерге егіп отырады. [3] 
 

171 
 
2- кесте  Мақсары дақылына жүргізілген жер өңдеу  технологиясы 

жүктеу/скачать 6,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: