Құрметті  ата-аналар!  Бүгінгі «Тәрбие бастауы-отбасынан»  атты  сабағымызға  қош

 
 
109 
біріншіден  тәрбие, екіншіден  білім  қажет” -деп айтқандай,  білім  тәрбие  арқылы  ғана  бойға 
сіңеді  десе, біз  тәрбие  мен  білімнің  әліппесі  отбасында  жатқанын  ұғынуға  тиіспіз.   
ІІ.Топтық тренинг. «Бала тәрбиесі мәселелері, шешу жолдары» 
               (ата-аналар   пікірлері талқыланып, шешу жолдары нақтыланды)          
ІІІ.“Сіздің  жан  дүниеңіздің  тынысы” 
 
(тапсырма ата-аналар арасында топ бойынша орындалды) 
1. Орыс  халқының  қолданылуында 59  жылы  сөз  бар  екен. Ал  қазақ  халқында  одан  да    
көп,  бірақ    соны    қолданамыз    ба?  Сіздерге  берілген    параққа    күнделікті    өмірде    қолданып  
жүрген  жылы  сөздеріңізді  жазуларыңыз  сұралады. 
Қорытынды: 
Өз    баларымызбен    күнделікті    қарапайым    мейірімге  толы,  қарым-қатынас  арқылы    біз  
жақсы    нәтижеге    қол    жеткіземіз.  Сол    қарапайым    сөздер  оларды    адал,    нағыз    азамат    етіп  
тәрбиелеуге    жетелейді.  Ал    жанға    жағымсыз    сөздер    баланың    жан    дүниесіне    әсер    етеді. 
Мұндай  сөздердің  баланың  тек  жанын  күйзелтіп  қана  қоймай, денсаулығына  да  зиян  екенін  
ғалымдар  дәлелдеп  отыр. Мысалы,  сіз баланы  өкпелетіп  жібердіңіз  дейік. Балада  сізге деген  
реніш  тууы    мүмкін.Ол    реніш    оның    ағзасына  теріс    әсер    етеді.  Ренжіген    баланың    тісі,  тоқ  
ішегі, бауыры, ұлпалары  көбірек  ауруға  шалдығады. Көп  қорыққан  балада  қорқыныш туады. 
Ол қорқыныш  ісік, аллергия, стрестік  жағдайлар,  жүйке  жүйесі,  жүрек -қан тамыр  ауруларына  
әкеледі. Сондықтан қүрметті ата-аналар өздеріңіз айтқандай  баланың  жан  дүниесін  жылытатын  
сөздерді  көбірек  қолданайық.           
ІV.«Жан  жүрек  сыры» 
(Берілген сөздердің бала тәрбиесіндегі маңызы туралы ата-аналардың пікірлері   талқы
                          
 
 
 
 
 Жанасу–  бұл    балаға    деген    махаббаттың    ең    мықты    түрі(  құшақтау,  құшырлана    сүю, 
қолын  жұмсақ  алақанымен сүю) 
Сыйлық–бұл  жоспарланбаған  тосыннан  қуаныш  сыйлау 
Марапат– бұл  балаға  жан  жүрегіңізден  жарып  шыққан  ең  жылы  сөздер  сыйлау 
Көмек–  қамқорлық, қай  уақытта  болса  да  көмекке  келе  білу керек.  
Уақыт–балаңызбен  бірге  болу (көзбе  көз), бетпе-бет  отырып, өзара  пікір  алмасу, сезім 
сырларын  ашу, бөлісу. 
Қорытынды: 
Халықтық  педагогикада  жүрек  тәрбиесі, сананың  жетілуі,  ақыл тәрбиесі  бала тәрбиесінде  үлкен  
рөл    атқарады.  Баланың    жан    дүниесіне    үңіліп    түсіне    білуге,    сыйластық,  мейірімділік,    әділдік    пен  
адалдыққа  шақыру,  қарым-қатынастарды  жақсарту  нәтижесінде  жан  жүйесіндегі  түрлі сезімдерді  игеру 
-  әрбір ата-ананың міндеті.                            
Психолог: Жақсы  адам  да  күн  сияқты  айналасына  жылу  береді.  Күн  табиғатқа,  жер  бетіне  жылуын 
таратады. Мына күнді    бере отырып, бір-бірімізге  жүректен шыққан жақсы  тілектерімізді     тілейік  (ата-
аналар шеңбер бойына тұрып бір-біріне тілек айтады). 
V.Өзіндік бағалау. Рефлексия. «Бүгінгі сабақтан не түйдік?» 
(сабақ қорытындысы бойынша ата-аналар пікірлерін айтты) 
 
 
 
 
 
 
 
 
сыйлық 
Көмек 
уақыт 
марапат 
жанасу 

 
 
110 
УДК 957.44.19.20 
Ершова Е.С., магистрант СГПИ 
 
ЭТНОКУЛЬТУРНОЕ РАЗВИТИЕ ВОСТОЧНОГО КАЗАХСТАНА 
 КОНЕЦ  ХХ НАЧ. ХХВЕКА. 
 
С  наступлением  90-х  годов  этнокультурное  развитие  Восточного  Казахстана  начало 
развиваться  скорыми  темпами.  Этносы  стали  объединяться  в  культурные  национальные  центры. 
Одним из первых в республике в 1992году в Усть-Каменогорске был создан Дом дружбы народов. 
В 1995 году начинает функционировать Малая Ассамблея народов Казахстана. Ассамблея народа 
Казахстана играет большую роль укрепляя почву стабильности и взаимопонимания в обществе. В 
области  действует  18  официально  зарегистрированных  национально-культурных  объединений  и 
движений:  общество    «Казак  тiлi»,славянское,  китайское,  корейское,  чечено-ингушское, 
азербайджанское,  еврейское,  немецкое,  отделения  гражданского  движения  «  Азат»,  славянского 
движения «Лад», казачья и русская община.[1, стр.18] 
Самой  многочисленной  национальной  организацией  является  общество  «Казак  тiлi».  Оно 
имеет  свои  подразделения  во  всех  районах  и  городах,  и  оказывает  благотворное  влияние  на 
духовную  и  нравственную  жизнь  населения.  При  его  непосредственном  участии  возрождаются 
национальные  праздники.    Значительна  роль  общества  «Кaзак  тiлi»  и  в  становлении 
государственного языка. Оно имеет связь с общеобразовательными школами, высшими учебными 
заведениями  области.
  Для  разных  групп  населения  проводятся  циклы  лекций,  бесед,  обзоров 
литературы  «Читая  Шакарима»,  «Последняя  осень  поэта».  Так,  в  Зыряновском  районе 
молодежной аудитории адресованы Интернет – путешествия в мир Шакарима, в Шемонаихинском 
районе  литературные  уроки  «Сын  века»,  в  г.Риддере  конкурс  сочинений  «Звезда,  которая  не 
гаснет», в Тарбагатайском, Зайсанском, Курчумском районе популярны литературно-музыкальные 
вечера  «Шығыстың  шынға  біткен  шынары»,  «Шәкәрім  мұрасы  -халықтың  асыл  қазынасы».  В 
Жарминском  районе  проведятся  ежегодные  чтения  «Шәкәрімнің  сырлы  сөзі»,  в  Бескарагайском 
районе - айтыс акынов. 
Проведена  большая  работа  по  изучению  наследия  Шакарима  в  областных  музеях.  В 
историко-краеведческом  музее  г.Семей  организована  экспозиция  по  творчеству  Шакарима 
«Тамырлы  терең  байтерек».  В  областном  историко-краеведческом  музее  состоялась  презентация 
выставки  «Звезда  Шакарима»  при  участии  общественности  и  с  приглашением  СМИ.  Изданы 
первая  энциклопедия  «Шакарим»,  сборник  научных  трудов  «Шәкәрімтану  мәселелері», 
документальный фильм “Шәкәрім елі». Выпущен клавир песен Шакарима, впервые собранные и 
обработанные  местным  автором  Аргынбеком  Ахмеджановым,  создан  документальный  фильм 
«Три истины Шакарима» на двух языках. 
Известно, что в Восточном Казахстане исторически основой общения являлся русский язык. 
И проблема изучения казахского языка в равной степени актуальна для всех народов, населяющих 
область,  в  том  числе    и  для  казахского  народа.  Органы  народного  образования  решают  эту 
проблему. В области за последние годы на 15% увеличилось количество школ, в которых ведется 
обучение  на  казахском  языке,  почти  в  3  раза  возросло  число  смешанных  школ.Постепенно 
рождается  понимание,  что  только  то  общество,  которое  воспитано  в  лучших  традициях  своего 
народа, владеющее своим языком и и осознающее самоценность и самобытность другого языка и 
иной культуры, способно к гражданскому согласию и миру.[2,стр.45] 
Областное  общество  славянской  культуры  принимает  активное  участие  в проведении  дней 
славянской  письменности,  организации  конкурсов  школьных  сочинений,  посвященных  родному 
языку. 
В  области  активно  действует  корейский  культурный  национальный  центр.  Здесь  работают 
кружки  по  изучению  родного  языка,  которые  посещают  не  только  лица  корейской 
национальности. Деятельность центра направлена на изучение и восстановление истории корейцев 
ВКО, оказание практической и методической помощи, создание своей материальной базы, участие 
в благотворительной деятельности, расширение и укрепление как международных отношений, так 
и  межнациональных  связей.      Действуют  коллективы  художественной  самодеятельности. 
Ассоциация  корейцев  установила  связь  с  республикой  Корея.  В  Усть-Каменогорске  работает 
пастор  церкви  евангельских  христиан  –  баптистов.  Велика  роль  этой  церкви  в  возрождении 
культуры,  традиций  и  обычаев,  изучения  корейского  языка.  По  инициативе  Ассоциации  в 
Восточно-Казахстанском  государственном  университете  на  факультете  иностранных  языков 
открыто англо-корейское отделение, где преподают специалисты из Кореи. 2011год был объявлен 

 
 
111 
годом  Кореи  в  Казахстане.  В  рамках  проводимых  мероприятий    члены  Ассоциации  корейцев 
Восточно-Казахстанской области встретили праздник страны утренней свежести – Солнал (Новый 
год).Все  этнокультурные  объединения  приняли  участие  в  этом  празднике.  Этот  праздник 
способствует  взаимообогащению  культур,  позволяет  другим  народам  соприкоснуться    с 
многовековыми обычаями и традициями корейского народа. [4,стр.52] 
Местом  культурного  и  духовного  общения  немцев  Восточного  Казахстана  стал  немецкий 
центр  «Возрождение».  Здесь  проводятся  встречи,  собрания  активистов,  трудармейцев, 
рождественские и пасхальные утренники для детей и вечера отдыха для взрослых. По воскресным 
дням  проходит богослужение  для  верующих.    В центре  имеется  библиотека  на  немецком  языке, 
работает  фольклорная  группа,  открыты  учебные  группы  по  изучению  немецкого  языка.  Центр 
имеет  тесные  связи  с  Германией,  осуществляет  стажировку  специалистов  по  языку  в  ФРГ, 
получают  оттуда  аудио  и  видеоматериалы,  рассказывающие  о  жизни  этой  страны,  записи 
немецких  песен,  танцев,  текстов  курсов  немецкого  языка.  По  инициативе  центра  и  областного 
управления в Усть-Каменогорске уже несколько лет средняя школа №10 работает как базовая по 
изучению немецкого языка. 
Национально-культурные  центры  области  становятся  подлинными  очагами  сохранения  и 
развития  национальных  культур,  обычаев  и  традиций,  они  не  замыкаются  в  рамках  своих 
этнических  интересов,  активно  взаимодействуют.  Объединяющим  центром  культурных  связей 
народов  стал  областной  Дом  Дружбы  малой  Ассамблеи.  Сегодня  Дом  дружбы  –  это  символ 
единения  и  мира  Восточно-казахстанской  области.  Ему  отводится  значительная  роль  в 
выполнении  задач,  поставленных  стратегией  «Казахъстан-2030»  в  реализации  программ 
общественно-политической и этнокультурной сфер. Именно здесь проводится большая работа по 
сохранению,  возрождению  и  развитию  духовного  наследия  представителей  различных 
национальностей  в  Прииртышье.      Ежегодно  вся  многонациональная  семья  проводит  фестиваль 
«Дружба народов».А с недавних пор в Восточном Казахстане стали проводить праздники языков, 
конкурсы  переводчиков,  вечера-портреты,  «круглые  столы»  ,  музыкальные  гостиные  и  другие 
интересные  мероприятия,  способствующие  углублению  диалога  культур,  воспитанию  у  людей 
уважения  к  культурному  наследию  всех  национальностей  и  народностей,  проживающих  в 
Казахстане,  ответственности  за  судьбу  родной  страны.  Этой  же  задаче  служит  Школа 
возрождения  языков  и  культур  –  новый  социальный  институт,  созданный  по  инициативе  малой 
Ассамблеи народа Казахстана. [3,стр.12] 
ГУ  «Школа  возрождения  языков  и  культуры  народов  Восточного  Казахстана»  создана  по 
инициативе  малой  Ассамблеи  области  в  январе  2001  года,  действует  на  базе  областного  Дома 
дружбы  и  получила  статус  государственного  учреждения.  Главное  направление  работы  школы  - 
возрождение  и  изучение  языков  и  культурных  традиций  народов,  проживающих  в  области,  а 
также  изучение  других  мировых  языков,  знание  которых  необходимо  в  современных 
интеграционных  процессах.  В  2010-2011  учебном  году  в  школе  «Возрождение»  организовано 
изучение  14  языков:  казахский,  русский  (углубленное  изучение),  украинский,  белорусский, 
татарский,  иврит,  польский,  чеченский,  корейский,  армянский,  азербайджанский,  китайский, 
немецкий,  английский.  Общая  численность  обучающихся  составила  820  человек,  количество 
учебных классов - 48. 
   По инициативе Дома дружбы была проведена научно-практическая конференция «История 
и  культура  народов  Восточного  Казахстана,  совместно  с  Восточным  гуманитарным  институтом 
издана  книга  «Народы  Восточного  Казахстана»,  на  страницах  которой  дана  информация  о 
восьмидесяти  пяти  этносах.  Дом  дружбы  также  инициирует  научные  исследования  в  области 
межнациональных  отношений,  «Круглые  столы»  -  по  актуальным  вопросам  теории  и  практики 
национальной политики. Бесценную помощь оказывают ученые из восточно-казахстанских вузов. 
Представители  интеллектуального  труда,  педагоги  вошли  в  созданную  по  инициативе  малой 
ассамблеи  Ассоциацию ученых и интеллигенции. Цель этого проекта – духовно – нравственное 
воспитание детей и молодежи.  
Не  менее  важное  событие  для  Восточного  Казахстана-  создание  образца  подлинного 
взаимопонимания  и  взаимоуважения  между  различными  этносами  -  этномузея  под  открытым 
небом,  аналогов  которому  нет  в  Казахстане.  Чтобы  воссоздать  этнокультурную  среду  в 
миниатюре,  построили  18  домов.  Здесь  расположились  чеченская  сакля  и  украинская  хата, 
белорусская  изба  и  корейский  ханок,  русский  дом  и  казахская  юрта  и  ряд  других  
построений….Связующим  звеном  для  всех  построек  стала  казахская  национальная  юрта,  где 
проводятся  совместные  праздники.  Этнодеревня  –  своеобразное  наглядное  пособие,  на 
конкретных примерах, рассказывающее о традициях и обычаях этносов, живущих в регионе. Этот 

 
 
112 
проект  получил  высокую  оценку  главы  государства  Н.А.Назарбаева,  который  на  16  сессии 
Ассамблеи народов Казахстана отметил, что «…такие этнокомплексы нужно создавать и в других 
областях».  
Также    хочется  отметить,  что  скоро  в  области  начнет  выходить  литературный  альманах 
«Звено  Алтая»,  где  будут  публиковаться  произведения  молодых  писателей  Восточного 
Казахстана,  пропагандироваться  многонациональное  культурное  наследие.Особое  значение  в 
работе  национально  –  культурных  центров  отводится  средствам  массовой  информации.  Уже 
восьмой  год  в  областной  газете  «Рудный  Алтай»  выпускается  тематическое  приложение  «Дом 
Дружбы», сейчас такая же страница появилась в газете на казахском языке – «Дидар». 
Национально-культурные  центры  работают  не  только  в  Усть-Каменогорске,  по  области  их 
насчитывается более полусотни, и проявляют они себя очень активно, действуя в тесном контакте 
с  местными  органами  власти  и  общественными  организациями.  По  официальным  данным  в 
Восточно-казахстанской  области  на  сегодняшний  день  в  Усть-Каменогорске  действует  21 
этнокультурное  объединение,  в  Семее-14,  в  Риддере-11,  в  Курчатове-3,  в  абайском  районе-1,  в 
Бескарагайском  районе-  1,  в  Бородулихинском  –  6,  в  Глубоковском  -4,  Жарминском  -3, 
Зайсанском -2, зыряновском -6, Шемонаихинском – 9.[5] 
Вся работа объединений, существующих на территории Восточного Казахстана, направлены 
на  взаимопроникновение,  взаимоизучение  культур,  традиций,  обрядов  и  обычаев  этносов, 
проживающих  в  регионе,  ведь    культура  является  главным  бесценным  богатством  общества. 
Выступая  одним  из  средств  регулирования  взаимоотношений  личности  и  общества, 
этнокультурное возрождение наполнено глубоким смыслом, национальным и интернациональным 
содержанием, служит единению наций и народностей. 
 
Список использованной литературы. 
 
1.Алексеев Н.Е. Культурное возрождение Восточного Казахстана//Наше дело.№ 145.стр.18,2010 г. 
2.Базарбеков Т.К. Культурные традиции и концепции развития Казахстана.//Спектр.№29. стр.45, 2009 г. 
3.Нурланов  А.М.  История  развития    культурного  диалога    Семипалатинского  прииртышья.//Наше 
дело.№38.стр.12,2010 г. 
4. Кан В.Г. История
 
корейцев
 
Казахстана.
 
Алматы,
 
1995.
 
5.Сайт Ассамблеи народов Восточного Казахстана. 
 
957.4:314.7 «18» 
Рамазанов М.С. 
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті 
Семей қаласы 
 
ҚАЗАҚТАРДЫҢ МОНҒОЛИЯҒА ҚОНЫСТАНУЫ ТАРИХЫНАН 
 
В статье рассматривается вопросы переселения казахов в Монголию. 
In this article the problem of Kazakhs migration to Mongolia is considered.   
Қытайдың  батыс  бөлігін  мекендеген  қазақтардың  бір  бөлігі,  дәлірек  айтқанда,  Абақ  керей 
тайпасының  жекелеген  рулары  XIX  ғасырдың  екінші  жартысында  қазіргі  монғол  жеріне  немесе 
қазақтардың өздерінің атауы бойынша Қобда бетіне ауып қоныстанды. Қазақтардың бір бөлігінің 
Алтай  жерінен  Қобда  өлкесіне  қоныстануы  сияқты  көмескі  мәселелерді  анықтау  үшін 
Монғолиядағы  қазақтардың  арасынан  шықкан  ғалымдар  1960  жылдардан  бастап  зерттеулер 
жүргізе  бастады.  Осының  нәтижесінде  қазақтардың  бір  бөлігінің  монғол  жерін  XIX  ғасырдың 
жетпісінші жылдарынан бастап мекен еткендігі дәледеніп отыр. 
Монғол  халқының  тәуелсіздік  үшін  күресінің  нөтижесінде  Моңғолия  Цин  империясының 
бодандығынан 1911 жылы босанып, өз елінің тәуелсіздігін жариялаған еді. Соған дейін Монғолия 
мен  Қытай  Цин  империясының  қарауында  болғандықтан  олардың  арасында  ресми  шекара 
болмаған.  Қазақтардың  кейбір  рулары  осы  жағдайды  пайдаланып,  XIX  ғасырдың  жетпісінші 
жылдарынан  бұрын  да  Монғол  жеріне  мал  бағып,  әсіресе  жаз  айларында  жайлау  ретін  де 
пайдаланған. 
Керей  тайпасының  Шеруші,  Жәнтекей  руларының  монғол  жерінің  кеңдігі,  малға 
жайлылығына сөзі жете келе, XIX  ғасырдың  екінші жартысыңда  біржола көшіп  келіп,  мекендей 
бастайды.  Біздің  бұл  қорытындымызды  көптеген  тарихи  мәліметтермен  дәлелдеуге  болады.  Г.Е. 
Грумм-Гржимайло: "Олар өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының соңынан Алтай тауын асқан 
және қазіргі көші Буянтыдан Қобдаға дейін созылып отыр" - деп жазды. Г.Н. Потанинның айтуына 

 
 
113 
қарағанда,  ол  Алтай  өлкесіне  келерден  (Г.Н.Потанин  Агтай  өлкесіне  1876-1877  жылдары  саяхат 
жасаған)  бірнеше  жыл  бұрын  "Жәнтекей  биі  Көбеш  Алтай  тауының  терістік  бетіне  келіп 
мекендеген  көрінеді".  Ә.  Мініс  пен  А.  Сарай  1960  жылы  жазған  еңбектерінде  керейлердің  бір 
бөлігінің монғол жерін мекендеген уақыты жайлы көптеген құжаттарға сүйене отырып: «Қорыта 
келгенде  қазақтар  Алтай  тауының  теріскей  бетіне  немесе  Қобда  өлкесіне  1868-1869  жылдары 
келгендігі және сонан бері тоқсан бір – тоқсан екі жыл өткендігі даусыз» - [3] деген қорытынды 
жасайды. Моңғолияның қазақтарының тарихы тақырыбымен шұғылданған ғалымдар осы мерзімді 
ғылыми  негізі  бар  қорытынды  деп  мойындайды.  Қобда  бетіне  керей  тайпасының  Шеруші, 
Жәнтекей,  Қарақас,  Молқы  руларының  жекелеген  ауылдары  алғашқы  болып,  көшіп  келген. 
Бұларға  кейініректе  Жәдік,  Ителі,  Шұбарайғыр  руының  ауылдары  қосылған.  Бүгінгі  таңда 
Моңғолияның  Баян-Өлгей  аймағында  керей  тайпасының  жеті  руынан  шыққан  қазақтар 
мекендейді.  
Керей тайпасының он екі руының қалған бес руы мен Ашамайлы керейлер Алтай өлкесіне 
қоныстанған. Сонымен бірге, Баян-Өлгей аумағында керейлермен қатар біршама наймандар бар. 
Әрине,  бұл  айтқандардан  керей  тайпасының  жеті  руы  түгелдей  Моңғолияны,  бес  руы  Қытайды 
мекендейді  деген  қорытынды  шықпаса  керек.  Моңғол  жерін  мекендейтін  рулардың  жекелеген 
ауылдары Алтайды және бұл аймақты мекен еткен рулардың да біразы Моңғолияны мекендейтінін 
жоққа шығаруға болмайды. 
Қазақтардың  бір  бөлігінің  Монғол  жерін  мекендеуі  Цин  империясы  үшін  тиімсіз  болды. 
Қытай  үкіметі  қазақтармен  бірге  оларды  малынан  айырды,  олардың  төлейтін  алым-салығы 
жергілікті үкімет қазынасына түспейтін болды. Қазақтардың монғол жеріне көшіп келуі жергілікті 
халықтардың  да  мүддесіне  сай  келмеді.  Қазақтардың,  жергілікті  халықтардың  мал  жайылымына 
ортақ болғаны олардың наразылығын тудырмай қоймайтын еді. Цин империясы, оның жергілікті 
әкімдері  қазақтарды  монғол  жеріне  көшірмеу,  көшкендерін  қайтару  тұрғысынан  бірсыпыра 
әрекеттер жасады. А. Сарай өзінің соңғы бір еңбегінде: «Қазақтар Алтайдың теріскей бетіне келіп 
мекендегеннен  кейін  Маньчжурия-Қытай  әкімшілігі  кейде  алым-салықты  толық  бермеді  деген 
желеумен  мал-мүліктің  мол  қорынан  айырылмау  үшін  мылтық  пен  найзаның  күшімен  елді 
қайтарып  көшіруді  әрекеттенсе  де  қазақтар  олардың  қойған  ауыр  шартын  орындап,  мекендеген 
жерінен  қозғалмады»  [4]  деп  жазады.  Автор  сондай-ақ,  XIX  ғасырдың  жиырмасыншы 
жылдарында қытайлар қазақтарды үш рет шапқанын, кері көшпесе көп алым-салық талап еткенін, 
алым-салықты  уақытында  жинап  бере  алмағандықтан  қытайлар  Жәнтекей  руының  үкірдайы, 
Көбештің баласы Асылбектің басын алғанын баяндайды. [1] 
Қазақтың  бір  бөлігінің  Алтай  өлкесінен  Қобда  бетіне  көшіп  қоныстануының  көптеген 
экономикалық-әлеуметтік себептері болды.  
XIX  ғасырдың  соңында  қазақтардың  бір  бөлігі  Қобда  бетіне  қоныстанған  кезде,  олардың 
экономикасының  негізі  мал  шаруашылығы  болды.  Мал  қазақтар  үшін  өндірістің  негізгі  құрал-
жабдығының,  сондай-ақ  халықтың  тұтынатын  заттарының  негізін  құрады.  Жер  малмен  қоса 
өндірістің  құрал-жабдығы  рөлін  атқарғанмен,  қазақтар  үшін  олардың  экономикалық  өмірі  үшін 
малдың  алатын  орны  ерекше  маңызды  еді.  Қазақтар  жерді  қауымдасып  пайдаланғандықтан,  мал 
жекеменшікте  болды.  Сондықтан  қазақ  өміріндегі  осындай  маңызды  өндіріс  құрал-жабдығы 
малды  өсіру,  оның  өнімін  арттыру  ерекше  маңызды  екенін  атап  кеткен  жөн.  Бұл  талаптарды 
шешудің  бірден-бір  жолы  шөбі  шүйгін,  суы  мол,  табиғаты  жайлы  жайылымы  болу  шарт. 
Алтайдың  батысы  орыс  елінің  шекарасына  тіреледі,  солтүстігінде  малға  барлық  мезгілде  жайлы 
бола бермейтін Алтай тауы жатыр. Оңтүстігі құмды шөлмен шектесіп, табиғаты қатал, қысы суық, 
қар көп жауатын, жазы өте ыстық болып келеді. Алтайды қыстау мен жайлаудың да арасы ұзақ. 
Алтай өлкесі көлемі жағынан ұлан байтақ болғанмен мал шаруашылығы үшін біршама қолайсыз. 
XIX  ғасырдың  басынан  бастап  Алтай  өлкесінде  егін  шаруашылығының  қауырт  дамуы  мал 
жайылымының  азаюына  әкеп  соқты.  Аталмыш  жағдайлар  XIX  ғасыр  соңында  жер  мәселесін 
шиеленістірді.  Жер  дауы,  жер  үшін  қақтығыстар  кең  етек  жайды.  Жер  мәселесінің  шиеленісуі 
туралы осы кезде Алтай өлкесіне саяхат жасаған орыс ғалымдары атап өткен. Қобда бетіне әуелі 
мал  отарлатып,  кейде  жайлаулатып  келіп-кетіп  жүрген  қазақтар  өлкенің  қолайлы  табиғатын, 
халықтың  сиректілігін  байқап  та  жүрді.  Бұл  жайт  қазақтардың  бір  бөлігінің  Қобда  бетіне  қоныс 
аударуларына түрткі болды.   
 XIX ғасырдың екінші жартысында Кытай елінің ішкі саяси жағдайы шиеленісті және аумалы-төкпелі 
дамуда күн кешті. 
Қытайда өз үстемдігін жүргізіп тұрған Маньчжуриялық Цин үкіметі, тарихта "Қытай мен Ағылшын 
мемлекеттері  арасында  болған  соғыс"  деген  атпен  қалған  ағылшын,  қытай  қақтығысынан  кейін  Нанжин 
келісімі бойынша Қытай мемлекетінің бес портын және Гонконгты - ағылшындықтардың билігіне беріп, осы 

 
 
114 
соғыстың шығынын төлейтін болған. Нанжин келісімі бойынша Қытай мен ағылшын арасында жасалынған 
шартқа Қытай халқы наразылығын білдіріп, осының нөтижесінде Қытайда 1850-1864 жылдар аралығында 
жалпы Қьггайды қамтыған шаруалар көтерілісі болды. 
Бұл  шет  ел  басқыншыларының  қытай  жеріне  қожалық  ете  бастаған  кезі  еді.  Осы  жылдары  болған 
"Тайпиндер  көтерілісі"  атты  қозғалыс  елді  қатты  дүрліктірді.  Қытайлардың  аз  ұлттарға  қарсы  жүргізген 
шовинистік саясатының салдарынан жер-жерлерде ұлт-азаттық қозғалыстар өріс алды. 
XIX  ғасырдың  алпысыншы  -  жетпісінші  жылдары  Қытайдың  батысында  дұңғандар  мен  ұйғырлар 
ұлттық езгіге қарсы көтерілді. Бұл көтеріліс мұсылмандарды, оның ішінде қазақтарды да қамтыды [3]. Қытай 
үкіметі көтеріліске қатысқандарды айуандыкден жазалады. 
Бұл  көтерілістің  мұсылмандарға  әсіресе  қазақтарға  пайдасынан  гөрі  зияны  тиді.  Осы  көтерілістің 
нөіижесінде қазақтар жерінен айрылып, бөтен жұртқа көшуге мәжбүр болды. Қытайдың батыс аймақтарын 
Шәньси,  Ганьсу, 
 
Жоңғар,  Қашқарияны  қамтып,  найманның  байжігіт  аулын  талқандап,  Монғолияның 
батысындағы Қобданы басып алды. Бірақ дербес мемлекет құрмақшы болған дұңгандар мен ұйғырлардың 
мақсаты  іске  аспай,  1878  ж.  Маньчжуриялық  Цин  үкіметінен  жеңілді.  Осы  кезде  қазақтар  үшін  екі  түрлі 
жағдай  тиімді болды.  Яғни  тайпин көтерілісін күшпен  басқаннан кейін көтеріліске  қатысқан  шаруаларды 
"жаңа  жер  игеру"  деген  науқанмен  елдің  батыс  аймақтарына  күшпен  жер  аудара  бастады.  Осы  бір  «жер 
игеру» Шыңжан (жаңа жер) өлкесін мекендеп жатқан қазақтар өлкесінде қамтылды. Қазақтардың көптеген 
мал жайылым жерлері көшіп келген қытайлықтардың егіс даласына айналды. Сөйтіп қазақтың жері малына 
тарлық ете бастады, осы жағдайға байланысты қазақтардың бір бөлігі монғол жеріне көшуіне себепші болды 
[2]. 
"Батыс Қытай өлкесіндегі магометандар көтерілісі, кезіндегі жаугершілік керейлер үшін тиімді болды", 
- Олар Қыран өзенінен өтіп, Алтай тауын асып, Бұлғын, Сақсай басына дейінгі урянхай жерін басып алды" — 
деп жазды [4]. 
Қазақтардың  жекелеген  руларының  монғол  жеріне  қоныс  аударуына  қазақтардың  арасында  билік 
жүргізу  жүйесінің  ерекшелігі  де  әсер  етті.  Алтай  өлкесін  мекендеген  қазақтарды  төрт  би  биледі  де,  оны 
қазақтар "төрт орын" деп атады. 
Г.Н.Потаниннің жазғанына қарағанда, бұл билерді халық сайлайтын болған, соңғы сайлау 1830 жылы 
жүргізілген [4]. Төрт бидің үстінен Цин империясы тағайындаған бір гүн бақылайтын болған. 
Қазақтарды билеген төрт би алғашында сайланғанмен, келе-келе атадан-балаға мирасқорлықпен берілу 
рәсімі қалыптасты. Бұл жекелеген рулардың мүддесіне қайшы келді. Алтайды мекендеген он екі ата керейдің 
ішінен санының көптігі жағынан беделдісі Жәнтекей, Жәдік, Шеруші рулары еді. Г.Н.Потаниннің жазғанына 
қарағанда, беделдісі Жәнтекей мен Жәдік рулары абақ керейлердің тең жартысын құраған [5]. 
Осы  себептен  қазақтарды  билеген  төрт  би  осы  рулардан  сайланған  да,  олар  өз  лауазымын 
мирасқорлыкден жалғастырып отырған. 

жүктеу/скачать 6,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: