Хабаршы №5 филологиялық Ғылымдар әож 81'366-512. 1 11/13

12.
 
Қазақстан  Республикасының  «Сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  кҥрес  туралы»  1998  ж.  2 
шілдедегі №267 - 1 Заңы. //Казахстанская правда. - 1998 ж. 9 шілдедегі. - №132. 
13.
 
Ӛзгерістер  мен  толықтырулар  еңгізілген  Қазақстан  Республикасының  «Сыбайлас 
жемқорлыққа қарсы кҥрес туралы» 2007 ж. 21 шілдедегі - №308 Заңы. //Казахстанская правда. 
– 2007 ж.- 27 шілдедегі .- №315. 
 
 
ӘОЖ: 344.1. 
 
ЛАУАЗЫМДЫҚ ӚКІЛЕТТІГІН АСЫРА ПАЙДАЛАНУМЕН КҤРЕСТІҢ 
ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖӘНЕ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ. 
магистрант Каххаров С.,  з.ғ.к., аға оқытушы БекмуратовЕ 
Аймақты әлеуметтік – инновациялық университеті , 
ҚР, ОҚО, Шымкент қ. 
 
Сыбайлас  жемқорлық  мәселесін  зерттеген  кезде  мынадай  сауал  туындайды:  сыбайлас 
жемқорлықтың  пайда  болу  себептері  қандай  және  осы  қҧбылыс  неліктен  осындай  тҥрде  жҥзеге 
асады.
 
Сыбайлас жемқорлықтың пайда болу себептерін зерттеу барысында бірқатар киындықтарға 
тап  боламыз.  Кейде  бір  фактіні  сыбайлас  жемқорлықтың  себептері  ме  әлде  салдары  ма  екенін 
анықтау  да  қиындық  туғызады.  Сыбайлас  жемқорлықтың  пайда  болу  себептері  жҥйеленіп, 
мынадай  жіктелім  ҧсынылады:  әлеуметтік-экономикалық,  саяси,  ҧйымдастырылған,  қҧқықтық 
себептер,  сондай-ақ  мәдени-этикалық  сипаттағы  факторлар.  Осы  себептердің  әрқайсысына 
тоқталайық.
 
Әлеуметтік-экономикалық  себептер.  Сыбайлас  жемқорлықтың  кеңістік  ерекшеліктерін 
талдау кезінде айқындалғандай, елдегі сыбайлас жемқорлықтың ӛріс алу дәрежесі экономиканың 
даму деңгейіне тікелей байланысты. Алайда керісінше фактіні байқауға да болады. Халықаралық 
Валюта  қоры  жҥргізген  зерттеудің  нәтижесі  бойынша  сыбайлас  жемқорлық  ел  экономикасының 
дамуына  едәуір  кедергі  келтіреді.  Сондай-ақ  сыбайлас  жемқорлық  елге  келетін  инвестициялар 
легін  қысқартатыны,  дарынды  адамдарды  ӛнімсіз  жҧмысқа  тартатыны,  бай  табиғи  ресурстарды 
тиімсіз  пайдалануға  жол  беретіні,  сонымен  қатар,  сыбайлас  жемқорлық  қҧрылымдық 
экономикалық  ӛркендеуді  арттыруға  бағытталған  реформалардың  жҥргізілуін  тежейтіні 
айқындалды. Елдің табиғи ресурстармен (орман, минералдық, су ресурстары) жақсы қамтылуы да 
сыбайлас  жемқорлықтың  дамуының  бір  факторы  болып  есептеледі.  Елдегі  бҧндай  байлыққа  екі 
тҧрғыдан  қарауға  болады.  Бір  жағынан,  елде  бай  табиғи  ресурстардың  болуы  ел  экономикасы 
ӛркендеуінің  негізі  болып,  сыбайлас  жемқорлықтың  тӛмендеуіне  себеп  болуы  керек.  Екінші 
жағынан,  табиғи  байлық  ел  экономикасының  ӛркендеуін  емес,  ӛзіне  пайда  алуды  мақсат  тҧтқан 
сыбайлас  жемқорлық  субъектілерін  қызықтырады.
 
Халықаралық  Валюта  қоры  жҥргізген  зерттеу 
кӛрсеткендей,  сыбайлас  жемқорлық  мемлекетке  тҥсетін  жылдық  табысты  тӛмендетеді,  себебі 
салық  тӛлемеудің,  салық  тӛлеуден  заңсыз  босатудың  мҥмкіндіктері  пайда  болады  немесе  салық 
басқармасы  әлсіз  жҧмыс  істейді.  Жемқорлықтың  ӛріс  алу  себептерінің  аса  маңыздысы  - 
мемлекеттік  және  жеке  секторлар  қызметкерлерінің  еңбекақы  кӛлемі.  Әрине,  еңбекақысы  тӛмен 
болғандықтан,  шенеуніктер  қосымша  табыс  кӛздерін  іздестіреді,  осындай  жағдайда  шенеуніктер 
ресми қызметтік міндеттерін асыра пайдаланып, пара алады. Мемлекеттік қызметшілердің табысы 
ҥлкен кӛлемді болғандықтан, олар ӛз қызметінің қауіпсіздігін және тҧрақтылығын қамтамасыз ету 
ҥшін  қарамағындағы  қызметкерлерінің  сыбайлас  жемқорлық  әрекеттерін  жасамауына  жағдай 
туғызады: қызмет бабында ӛз міндеттерін адал да мінсіз орындаған қызметшілерді кӛтермелейді, 
сыйақы беруге ҧсынады, заңды тҥрде лауазымын кӛтереді. Осындай жағдайда лауазымды тҧлғалар 
ӛз қҧзыреті шеңберінен шықпауға, заңды бҧзбауға, әділ әрі адал болуға тырысады.
 
Білім  беру  жҥйесі  экономиканың  ӛрістеуінің  аса  маңызды  жетістіктерінің  бірі  болып 
саналады.  Қоғамның  білім  деңгейі  неғҧрлым  жоғары  болса,  соғҧрлым  моральдық-адами  және 
қҧқықтық  нормалардың  бҧзылуы  ӛте  сирек  кездеседі.  Осыған  орай,  қоғамның  білім  деңгейі  мен 

сыбайлас жемқорлықтың даму деңгейінің арасында тиісті дәрежеде байланыс бар деген ойдамыз. 
Айтылғандарды қорытындылай келе, айтатымыз: 
-  жағымсыз  элеуметтік-экономикалық  факторлар  кез  келген  мемлекетте  сыбайлас 
жемқорлықтың пайда болуы, ӛрістеуі және таратылуының себептері болып табылады. 
-  алайда  жоғарыда  кӛрсеткеніміздей,  әлеуметтік-экономикалық  факторлар  белгілі  бір 
жағдайларда сыбайлас жемқорлықтың алдын алу ҥшін қолданылған қҧралдар болуы әбден мҥмкін. 
Саяси  себептер.  Тәжірибе  кӛрсеткендей,  сыбайлас  жемқорлық  мемлекеттің  экономикалық 
және  саяси  дамуына  кері  әсер  етеді.  Сыбайлас  жемқорлықтың  дамуына  ықпалын тигізетін  саяси 
факторларға  мемлекеттік  қҧрылымның  ерекшеліктерін  жатқызуға  болады.  Қоғамның 
демократиялануына  байланысты  сыбайлас  жемқорлық  «жаңа»  салаларды  игерді,  бҧл  –  саяси 
партияларды,  электораттық  лауазымдық  қылмыстарды  қаржыландыру,  сайлауда  сайлаушылар 
дауысының  басым  кӛпшілігін  алуды  қамтамасыз  ету  ҥшін  саяси  демеушілер  жҥйесін  дамыту. 
Демократияландыру  ҥдерісі  саяси  қызметті  жҥзеге  асыру  ҥшін  орталық  биліктің  біршама 
ӛкілеттіктерін  аймақтық  және  жергілікті  билікке  беруді  кӛздейді,  ал  бҧндай  жағдай  кейбір 
басшыларға жаңа конституциялық ӛкілеттіктерін асыра пайдалануға мҥмкіндік береді. Осы пікірге 
Швейцария  мемлекеті  дәлел  бола  алады,  ондағы  демократияның  тарихи  тамыры  тереңде  жатыр. 
Тарихи  дерек  кӛздер  кӛрсеткендей,  мемлекетте  басқару  нысанының  кҥрт  ӛзгеруі  де  мемлекеттік 
қҧқық бҧзушылықпен қатар жҥреді, ал халық ондаған жылдар бойы саяси тҧрақсыздықтан зардап 
шегеді.  Мемлекетте  қоғамдық  -  саяси  бостандықтың  орнығуы  азаматтардың  ӛзін  мемлекеттің 
толық  қҧқылы  мҥшесі  ретінде  сезінуге,  билікті  жҥзеге  асыруға,  қоғамның  істеріне  араласуға 
бейімдейді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы кҥрестің қҧралы ретінде әлеуметтік-қҧқықтық бақылау 
Жапония мен АҚШ-та кең ӛріс алды. 
Сӛйтіп, жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды шығаруға болады: 
-  бостандыққа  ие  азаматтық  қоғам  -  мемлекетте    жемқорлық  деңгейі  ӛте  тӛмен  болуының 
кепілі. 
-  саяси  тҧрлаулылық,  ҥкіметтің,  басшылардың  жиі  ауысуы,  сыбайлас  жемқорлықтық 
ӛрістеуінің басты шарты. 
-  мемлекеттің  жалпы  саяси  бағытының  жиі  ӛзгеруі  елдегі  әлеуметтік  -  экономикалық 
ахуалдың тҧрақсыздығына әкеп соғады. 
Ұйымдық-институционалды  себептер.  Соңғы  кездері  жҥргізілген зерттеулер  кӛрсеткендей, 
сыбайлас  жемқорлық  мемлекеттіліктің  институционалды  негіздеріне  сіңіп,  олардың  қызметінің 
тиімсіздігі, дҧрыс ҧйымдастырылмауы салдарынан, есеп беру және бақылау жҥйесінде нақтылық 
болмағандықтан  кең  ӛріс  алуда.  Мемлекеттің  ҧлттық  экономикаға  араласу  факторына  нақтырақ 
тоқталайық.  Экономика  саласында  мемлекеттің  ӛкілеттігі  кең  тараған  жағдайда  сыбайлас 
жемқорлықтың  дамуына  алғышарттар  қалыптасады,  ал  бҧл  –  «мемлекет  қоятын  шектеулерден 
қашудың  бірден  бір  тәсілі».
 
Шектеулер  неғҧрлым  кӛп  болса,  соғҧрлым  сыбайлас  жемқорлық 
ӛрістеп,  тамыры  тереңдей  тҥседі.  Осы  пікірді  дәлелдеу  ҥшін  АҚШ-тың  Халықаралық  даму 
жӛніндегі  агенттігі  жасаған  Инвесторларға  арналған  нҧсқаулықтарды  талқылайық.  Осы 
Нҧсқаулықта  әлемнің  40  мемлекетінде  инвестиция  салуға  және  іскерлік  операциялар  жҥргізуге 
келтірілентін процессуалдық және әкімшілік кедергілер туралы баяндалады және осы кедергілерді 
еңсеру тәсілдері ҧсынылады. Осы Нҧсқаулықта кӛрсетілген бағдар барлық жағдайда бірдей емес: 
егер инвестордың жҥргізетін жҧмысы кӛп уақыт алатын, қымбат бағаланатын және кҥрделі болса, 
ол  жоғары  деңгейдегі  сыбайлас  жемқорлыққа  ҧрынуы  мҥмкін.  Мемлекетке  инвестиция  тарту 
ісінде  жоғары  лауазымдағы  тҧлғалар  елеулі  рӛл  атқарады.  Мемлекеттік  қызметке  қабылдау 
кезінде ҥміткердің кәсіби біліктілігіне, мінез-қҧлқына, моральдық – этикалық ҧстанымдарына баса 
назар  аудару  қажет.  Нҧсқаулықтарды  талдау  барысында  барлық  40  Нҧсқаулыққа  тән  заңдылық 
байқалды:  инвесторларға  келтірілетін  бюрократиялық  кедергілер  мемлекеттің  қҧқықтың 
жҥйесімен  тығыз  байланысты.  Қҧқықтық  жҥйесі  жалпы  қҧқыққа  негізделген  мемлекеттерде 
(Ҧлыбритания,  АҚШ,  Канада,  Австралия,  Жаңа  зеландия)  бюрократиялық  кедергілер  жоқтың 
қасы, іс жҥргізуде ашықтық басым, сол себептен сыбайлас жемқорлық деңгейі тӛмен.
 
Билік және 
сыбайлас  жемқорлықты  бақылау  бір-бірімен  тығыз  байланысты  екені  баршамызға  мәлім. 
Сыбайлас  жемқорлық  –  биліктің  қауқарсыздығының  кӛрсеткіші.  Нақты  институционалды 

ҧйымның  болмауы,  қызметтің  егжей  -  тегжейлі  регламенттенбеуі,  қҧқық  бҧзушылықтың 
бақыланбауы  және  жасалған  қылмыс  ҥшін  жауапқа  тартылмауы  -  басқару  аппаратының 
қауқарсыздығына және сыбайлас жемқорлықтың дамуына әкеп соғады. 
 
Құқықтық  сипаттағы  факторлар.  Сыбайлас  жемқорлық  -  бҧл  әлеуметтік  жауыздық, 
біріншіден  мемлекетке  ҥлкен  қаржылық  нҧқсан  келтіреді,  екіншіден  мемлекеттік  биліктің 
беделіне залал келтіреді, ҥшіншіден қоғам мен мемлекет билігінің ӛкілеттіктерін моральдік тҥрде 
қҧлатады.  Мемлекеттік  аппараттың  тиімсіз  ҧйымдастырылуының  салдарынан  қоғамда  қҧқықтық 
реттеудің  кемшіліктері  де  орын  алуы  ықтимал.  Қҧқықтық  реттеудің  кемшіліктеріне  кейбір 
елдердің заңнамасында сыбайлас жемқорлық сипатындағы мәмілелер жасасқаны ҥшін қылмыстық 
жауапқа  тарту  және  жазалау  жҥйесінің  болмауы,  мемлекеттік  қызметті  ӛтеу  жӛніндегі  нақты 
ережелер мен регламенттің жоқтығы жатады. Ал бҧндай жағдай ҧйымдасқан қылмыспен астасып 
жатқан  кәсіпкерліктің  және  биліктің  тығыз  байланыста  жҧмыс  істеуіне  ӛте  тиімді.  Осыған  орай 
фаворитизм, протекционизм, лоббизм ӛркендеуде. Сонымен қатар непотизм мен саяси демеушілік 
те  кең  тараған.  Сыбайлас  жемқорлық  қалыпты  нормаға  айналады.  Ал  бҧл  –  қҧқық  қорғау 
органдарының,  кӛп  жағдайда  осы  органдардың  ӛзі  де  сыбайлас  жемқорлыққа  малынған, 
біріншіден,  институционалды  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  кҥрес  жҥргізуге  кҥші  жетпейді, 
екіншіден  қҧқық  қорғау  органдарын  сыбайлас  жемқорлық  субъектілері  ӛз  заңдарына 
бағындырады.  Қылмыс  жасағандардың  басым  кӛпшілігі  жазаға  тартылмағандықтан,  қылмыстық 
істерін  одан  әрі  жалғастыра  береді.  Кӛп  жағдайда  сот  жҥйесі  сыбайлас  жемқорлық  субъектісіне 
қатысты  ӛз  бетінше  және  тәуелсіз  шешім  шығара  алмайды.  Тәуелсіз  қҧрылымдар  енгізілген 
бірқатар  елдер  (АҚШ-та  тәуелсіз  прокурор,  Гонгконгта,  Сингапурде,  Малайзияда,  Тайванда 
тәуелсіз  комиссия)  сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  кҥрес  ісінде  нақты  жетістіктерге  қол  жеткізді. 
Бҧндай  мекемені  қҧру  кезінде  билік пен  мҥлік,  саясат  пен  ақша  мәселесі  жҥйелі  шешімін  табуы 
керек.  
Мәдени-этикалық  сипаттағы  факторлар.  Сыбайлас  жемқорлыққа  мәдени  -  этикалық 
факторлардың  ықпал  етуіне  баға  беру  жеңіл  емес,  себебі  бҧл  сала  «материалды  емес».  Алайда 
қоғамның  мәдениеттілігін  сыбайлас  жемқорлықтың  негізгі  себебі  ретінде  қарастыруымыз  тиіс. 
Дін,  мәдениеттің  ажырамас  бӛлігі  бола  тҧрып,  қоғамда  сыбайлас  жемқорлықтың  дамуының 
алғышарттары болуы мҥмкін. Сондықтан қоғамда бір әрекет норма деп танылса, оны қылмыс деп 
жариялау  қиындық  келтіреді.  Осы  жағдайға  орай  мынадай  мысал  келтірейік.  Қытайда  басты 
идеология конфуциандық болғанын білеміз, оның қағидаттары бойынша халық жоғары қызметтегі 
адамдарды  «әкеміз»  деп  қарастырған.  Сондықтан  қабылдауға  келмегеннен  гӛрі,  қабылдауға 
сыйлықсыз  келгені  наразылық  туғызған.  Байқағанымыздай,  бір  елде  кейбір  қҧбылыс  сыбайлас 
жемқорлықтық  деп  танылса,  екінші  елде  оны  сыпайылық  танутышылық  деп  біледі.  Мәселен, 
«керек»  адамды  мейрамханаға  шақыру,  «ерекше»  бір  кӛмегі  ҥшін  біреуге  қҧнды  сыйлық  беру, 
жоғары оқу орнына тҥсуге кӛмектесу тағы сол сияқты этикаға жатпайтын қылық деп танылмайды.  
Сӛйтіп,  сыбайлас  жемқорлық  -  бҧл,  біріншіден,  мемлекетке  ҥлкен  қаржылық  нҧқсан 
келтіреді,  екіншіден,  мемлекеттік  биліктің  беделіне  залал  келтіреді,  ҥшіншіден,  қоғам  мен 
мемлекет билігінің ӛкілеттіктерін моральдік тҧрғысынан қҧлдыратады. 
 
Тҥйін 
Сыбайлас жемқорлықтың мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігін едәуір тӛмендететіні, қоғамда 
демократиялық қайта қҧруларды жҥзеге асыруды тежейтіні, елдің халықаралық беделіне кӛлеңке 
тҥсіретіні белгілі. Ең бастысы – адамдардың қоғамдық демократиялық негізіне деген сеніміне, заң 
мен  әділдікке  деген  сеніміне,  тҥптеп  келгенде,  билікке  деген  сеніміне  сызат  тҥсіретіні  даусыз. 
Ҧсынылып отырған зерттеудің негізгі ӛзектілігі де осында. 
Abstract 
Significantly  reduces  the  competitiveness  of  the  state  of  corruption  in  the  society,  the 
implementation  of  democratic  reforms,  the  international  reputation  of  the  country's  shadow.  Most 
importantly, public confidence in the democratic basis of people, their faith in law and justice, ultimately, 
confidence in the government revealed undeniable. The relevance of the proposed research here. 
Key  words:  higher  court  activities,  fact,  democracy,  law,  responsibility,  constitution,  confidence, 

judicial problems, crime process. 
 
Пайдаланған әдебиеттер: 
1.
 
«KR KIGK»  Almati 2012. 
2.
 
«KR KK»  Almati 2008. 
3.
 
«KR Prokurorski nadzor».  
4.
 
Нормативтік - қҧқықтық актілер 
5.
 
Қазақстан  Республикасының  Конституциясы.  1995  ж.  30  тамыз  //Алматы:  Жеті  жарғы,  -  100 
бет. 
6.
 
Қазақстан – 2030: Барлық қазақстандықтардың ӛсіп ӛркендеуі, қауіпсідігі және әл-ауқатының 
артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы: Білім, 2001. – 96 бет. 
7.
 
Мемлекет  басшысының  «Қазақстан  халқының  әл-ауқатын  арттыру  –  мемлекеттік  саясаттың 
басты мақсаты» атты 2008 ж. 6 ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауы. 
8.
 
Қазақстан  Республикасының  Қылмыстық  Кодексi.  2003  ж.  25  қыркҥйектегі  №484  Кодексі. 
//Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. 2003 ж. - № 15-16, 211 - қҧжат 
9.
 
Қазақстан Республикасының Әкімшілік қҧқық бҧзушылық туралы Кодексі. 
10.
 
2001 ж. 30 қаңтардағы №155 Кодексі. Егемен Қазақстан. - 2001ж. 13 ақпандағы. №31-34. 
11.
 
«Қазақстан Республикасының қаржы полициясы органдары туралы» 2002ж. 4 шілдедегі №336 
Заңы. //Егемен Қазақстан. – 2002ж. 12 шілдедегі. - №158 - 159. 
12.
 
Қазақстан  Республикасының  «Сыбайлас  жемқорлыққа  қарсы  кҥрес  туралы»  1998  ж.  2 
шілдедегі №267 - 1 Заңы. //Казахстанская правда. - 1998 ж. 9 шілдедегі. - №132. 
13.
 
Ӛзгерістер  мен  толықтырулар  еңгізілген  Қазақстан  Республикасының  «Сыбайлас 
жемқорлыққа қарсы кҥрес туралы» 2007 ж. 21 шілдедегі - №308 Заңы. //Казахстанская правда. 
– 2007 ж.- 27 шілдедегі .- №315. 
 
 
ӘОЖ: 341.12. 
КОММЕРЦИЯЛЫҚ ЕМЕС ҦЙЫМДАРДЫҢ ҚҦҚЫҚТЫҚ ОСПЕКТІЛЕРІ ЖӘНЕ 
МӘРТЕБЕСІ 
магистрант Калиев А. оқытушы Абдразаков Б.Б  
Аймақты әлеуметтік – инновациялық университеті ,  
ҚР, ОҚО, Шымкент қ.  
 
Азаматтық  қҧқықтық  нормалармен  реттелетін  қоғамдық  қатынастар  азаматтық  қҧқық 
объектісі деп аталады. Мҥліктік және жеке мҥліктік емес игіліктер, сондай-ақ қҧқықтар азаматтық 
қҧқық объектілері бола алады. Азаматтық қҧқық объектілеріне кеңінен тізбе келтірілген:  
1)  мҥліктік  игіліктер  ен  қҧқықтарға  жататындар:  заттар,  ақша,  шетел  валютасы,  қҧнды 
қағаздар,  жҧмыс,  қызмет,  шығармашылық-интеллектуалдық  қызметтердің  объектіге  айналған 
нәтижелер,  фирмалық  атаулар,  тауарлық  белілер  және  бҧйымдар  дараландырудың  ӛзге  де 
қҧралдары, мҥліктік қҧқықтар мен басқа да мҥлік жатады; 
2)  жеке  мҥліктік  емес  игіліктер  мен  қҧқықтарға  мыналар  жатады:  жеке  адамның  ӛмірі, 
денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі атақ, іскерлік бедел, жеке ӛмірге қол сҧқпаушылық, жеке 
қҧпия  мен  отбасы  қҧпиясы,  есім  алу  қҧқығы,  автор  болу  қҧқығы,  шығармаға  қол  сҧқпаушылық 
және басқа да материалдық емес игіліктер мен қҧқықтар.    
Мҥлік  кешені  ретінде  кәсіпорын  қҧрамына  оның  қызметіне  қажетті  деген  барлық  мҥлік 
тҥрлері  енеді.  Соның  ішінде  ҥйлер,  ғимараттар,  қҧрылыстар,  қҧрал-жабдықтар,  шикізаттар, 
ӛнімдер, жер учаскелеріне қҧқық, талап ету қҧқығы, борыштар, сонымен бірге атауын белгілейтін 
белгілер.  
Заттар-азаматтық  қҧқық  қатынастарының  объектілері.  Азаматтық  қҧқық  қатынастарының 
объектілері  деп  заттарды,  жҧмыс  пен  қызметті,  ақпаратты,  материалдық  деп  есептелмейтін 
игіліктер  мен  интеллектуалдық  меншікті,  яғни  әдеби  шығарма,  ӛнертабыс  және  тағы  да 
басқаларының  айтамыз.  Заттар  азаматтық  айналымдағы  қатысына  орай  шектеулі  айналым 

қабілетіне  байланысты  азаматтық  айналымнан  шығарылмаған  және  азаматтық  айналымнан 
шығарылған деп бӛлінеді. Азаматтық айналымнан шығарылмаған заттарды олардың иелері ӛзгеге 
еркін  тҥрде  бере  алады,  сӛйтіп,  ол  ешқандай  шектеусіз  қолдан  қолға  ӛте  береді.  Былайша 
айтқанда,  мҧндай  заттар  азаматтық  айналымға  емін-еркін  қатысады.  Айналым  қабілеттілігі 
шектелген  заттар  азаматтық  айналымға  қатысушылардың  белгілі  бір  бӛлігіне  қатысты  немесе 
айналымы ерекше тәртіппен жҥзеге асады. Осы объектілердің шеңбері заңмен айқындалады. Оған 
у, қару-жарақ, оқ-дәрі, қымбат бағалы металдар мен тастар, мәдени және тарихи ескерткіштер, т.б. 
жатады. Айналым қабілеттілігіне қарай мҥлікті айналымнан алынып тасталған, айналым қабілетті 
және  айналым  қабілеттілгі  шектеулі  мҥлікке  беледі.  Заң  актілерінде  белгіленген  жағдайларда 
мҥлік  айналымнан  алынып  тасталған  немесе  айналым  қабілеттілігі  шектеулі  болады.  Заттар 
жылжымайтын  және  жылжымалы  мҥлікке  белінеді.  Мҥлік  бӛлінетін  және  белінбейтін  болуы 
мҥмкін.  Бӛлінетін  мҥлік  дегеніміз-бҧл  бӛлу  нәтижесінде  ӛзінің  шаруашылық  мақсатын 
жоғалтпайтын мҥлік. Бӛлінбейтін мҥлік дегеніміз-бҧл  бӛлу кезінде ӛзінің бҧрынғы шаруашылық 
маңызынан  айрылатын  мҥлік.  Егер  әр  текті  заттардың  бipiгyі  мақсаты  бойынша  пайдалануға 
мҥмкіндік беретін бҥтін бip затты қҧрайтын болса, олар кҥрделі зат ретінде тҥсініледі. Кҥрделі зат 
заң жҥзінде ол біртҧтас зат ретінде бағаланады, ал кҥрделі затқа қатысты жасалған мәмілелер, егер 
шартта ӛзгеше кӛзделмесе, оның барлық қҧрамдас белігіне таралады. Басты зат және керек-жарақ. 
Заттар  жалпы  шаруашылық  мақсаты  бойынша  олардың  бipeyi  (керек-жарақ)  екіншісіне  (басты 
затқа)  қызмет  ететіндей  болып  байланысуы  мҥмкін.  Егер  заңдарда  немесе  шарттарда  ӛзгеше 
белгіленбесе, керек-жарақ басты затқа ілесіп жҥреді. 
Заттарды  бӛлінетін  және  бӛлінбейтін  деп  жіктейді.  Бӛлінетін заттар  бӛлінген  кҥннің  ӛзінде 
тҧтынушылық  қасиетінен,  бастапқы  сапасынан  айырылмайды.  Мысалы,  бір  бӛлке  нанды 
алайықшы, оны қанша жерден бӛлсеңіз де нан кҥйінде қалады, ал бӛлінбейтін заттарды бӛлсеңіз 
пайдаға аспай қалады. Егер кесені немесе отырғышты (орындық) екіге бӛлсеңіз, тҧтыну қасиетінен 
айырылады.  
Заттар қозғалатын және қозғалмайтын деп бӛлінеді. Оның қозғалмайтынына жермен тығыз 
байланысы  бар  жер  учаскелері,  учаске  қойнауы,  кӛпжылдық  ӛсімдіктер,  ғимараттар  мен 
қҧрылыстар  жатады,  Сонымен  бірге,  ҚРАК  әуе  мен  теңіз  кемелері  және  ғарыш  объектілері  де 
жатқызылады.  Қозғалмайтын  мҥлікке  берілетін  қҧқық  мемлекеттік  тіркеуден  міндетті  тҥрде  ӛтуі 
тиіс.  Қозғалатын  заттар  бір  орыннан  екінші  орынға  ауысқанда  ӛзінің  қасиетін  жоғалтпайтын 
заттарды айтамыз.  
Қосалқы және бастапқы заттар. Дербес пайдалануға келмейтін, тек басқа затпен ғана біреуге 
пайдалануға  болатын  заттар  қосалқы  заттар  деп  аталады.  Жалпы  ережеге  сәйкес  қосалқы  зат 
бастапқы заттың заңдылық тағдырына әсер етеді. Мысалы: қҧлып пен кілт, есік пен қҧлып, ҥй мен 
есік.  
Ақша және бағалы қағаздар. Ақша негізгі екі нысанда шығарылады: ақша белгілері (қолма-
қол  ақша)  нысанында  және  клиенттерілің  банктегі  есеп-шоттарындағы  жазбалар  тҥрінде 
банктердің ақшалай міндеттемелері нысанында.  Кез келген басқа мҥлікке айырбасталатын ерекше 
қасиеті  бар  заттық  қҧқық  ретіндегі  (қолма-қол  ақша),  сондай-ақ  міндеттемелік  қҧқық  ретіндегі 
(қолма-қол  емес  ақша)  азаматтық  қҧқықтар  объектісі.  "Валюталық  реттеу  туралы"  ҚР  заңы 
валюталық  қҧндылықтарға  шетел  валютасынан  басқа,  номиналы  және  (немесе)  қҧны  шетел 
валютасымен  кӛрсетілген  бағалы  қағаздарды,  тӛлем  қҧралдарын,  қҧйма  тҥріндегі  тазаланған 
алтынды, сондай-ақ олармен резиденттер мен резидент еместер арасында операциялар жасалатын 
жағдайда  номиналы  ҧлттық  валютамен  керсетілген  ҧлттық  валютаны,  бағалы  қағаздарды  және 
тӛлем  қҧжаттарын  жатқызады.  Валюта-бҧл  мемлекеттердің  заңды  тӛлем  қҧралы  ретінде 
қабылданған  ақша  бірлігі  немесе  банкноттар,  қазынашылық  билеттер  мен  тиындар,  оның  ішінде 
бағалы  металдардан  жасалған  (айналымнан  алынған  немесе  алынатын,  бірақ  айналымда  жҥрген 
ақшалармен  айырбастауға  жататынын  қоса  есептегенде)  тҥріндегі,  қолма-қол  және  аудару 
нысандарындағы  қҧндардың  ресми  стандарттары,  сондай-ақ  есеп-шоттардағы,  оның  ішінде 
халықаралық ақша немесе есеп айырысу бірліктеріндегі қаражаттар ("Валюталық реттеу туралы" 
ҚР  заңының  1-бабы).  Бірден-бір  тӛлем  қҧралы  ҧлттық  валюта  "теңге"  болып  табылатындықтан, 
заң  резиденттер  арасындағы  барлық  келісім-шарттар  мен  операциялар,  валюта  операцияларын 

жҥргізу  ережелерінде  кӛзделген  жағдайлардан  басқа  реттерде,  тек  ҚР  валютасымен  жасалын, 
жҥзеге  асырылуға  тиіс  деп  белгілеген.  Экономистер  халықаралық  экономикалық  қатынастарда 
пайдаланылатын ақшаны валюта деп тҥсіндіреді.  
Заң тҧрғысынан қарағанда, шетел валютасы, ақша секілді азаматтық қҧқық объектісі болып 
табылады. Ақша-бҧл  тектік ҧғым, ал валюта тҥрлік ҧғым.  Мҥліктік қҧқықтарды куәландыратын 
белгілі  бip  жазбалардың  және  басқа  белгілердің  жиынтығы  бағалы  қағаз  болып  табылады. 
Белгіленген  нысан  мен  міндетті  реквизиттерді  сақтай  отырып,  жҥзеге  асырылуы  тек  оны 
кӛрсеткенде ғана мҥмкін болатын мҥліктік қҧқықтарды куәландыратын қҧжат бағалы қағаз болып 
табылады. Бағалы қағаздар, ең алдымен, мҥліктік қҧқықтарды куәландырады, бҧл, атап айтқанда, 
олардың  қҧндылығын  айқындайды.  Бҧған  қоса,  эмиссиялық  және  эмиссиялык  емес  бағалы 
қағаздар болады. Бағалы қағаздар мемлекеттік және жеке бағалы қағаздарға бӛлінеді. Егер бағалы 
қағазды шығару шарттары бойынша оны осы эмитенттің басқа тҥріндегі бағалы қағазға ауыстыру 
қҧқығы  кӛзделген  болса,  ол  айырбасталатын  бағалы  қағаз  деп  аталады.  Объектісі  басқа  бағалы 
қағаздар болып табылатын қҧқықты куәландыратын бағалы қағаздар туынды бағалы қағаздар деп 
аталады. Мәселен, опцион туынды бағалы қағаз болып табылады. ҚРАК 129-бабы облигацияны, 
коносаментті,  акцияны  бағалы  қағаздарға  жатқызады  және  ол  заң  актілерімен  толықтырылуы 
мҥмкін.  Атап  айтқанда,  жылжымайтын  мҥлік  ипотекасы  туралы  жарлықтың  12-бабына  сәйкес, 
ипотекалық  куәлік  ордерлік  бағалы  қағаз  болып  табылады.  Чек  пен  вексельде  бағалы  қағаздың 
барлық белгілері сақталын, олар дәстҥрлі тҥрде бағалы қағаздарға жатқызылғанымен, олар 1997 ж. 
11  шілдедегі  заң  арқылы  ҚРАК  бҧрынғы  130-бабындағы  бағалы  қағаздар  тізбесінен  алынып 
тасталды.  Заң  қҧжаттарында  кӛзделген  реттерде  бағалы  қағазбен  куәландырылған  қҧжаттарды 
жҥзеге асыру және беру ҥшін арнайы  (жай немесе компьютерленген) реестерде бекітілген бағалы 
қағаз шығаруды жҥзеге асырушы және онда айтылған міндеттемелер бойынша сондай-ақ бағалы 
қағаздармен жасалған мәмілелерді тіркеуді жҥзеге асыратын бағалы қағаздар рыногына кәсіпқой 
қатысушылардың  жауап  беретін  адамы-эмитенттің  айғағы  жеткілікті.  Бағалы  қағаздарға: 
облигация, коносамент, акция және заң актілерінде немесе соларда белгіленген тәртіппен бағалы 
қағаздар  қатарына  жатқызылған  басқа  да  қҧжаттар  жатады.  Бағалы  қағаздардың  тҥрлері:  ҚРАК 
бағалы қағаздардың:  
1) ҧсынбалы;  
2) атаулы;  
3) ордерлік тҥрлерін ҧсынады. 
Атаулы  бағалы  қағазбен  куәландырылған  қҧқықтар  онда  аталған  адамға  тиесілі  болады. 
Ҧсынбалы бағалы қағазбен куәландырылған қҧқықтар бағалы қағазды ҧсынушыға тиесілі болады. 
Ордерлік  бағалы  қағазбен  куәландырылған  қҧқықтар  онда  аталған  адамға  тиесілі  болады,  ал  ол 
бҧл  қҧқықтар  ҚРАК  132-баптың  3-ші  тармағында  кӛрсетілген  тәртіп  бойынша  берген  жағдайда-
басқа қҧқықты адамға тиесілі болады. Бағалы қағаздардың белгілі бір тҥрін атаулы не ордерлік не 
ҧсынбалы қағаз ретінде шығару мҥмкіндігіне ҚРАК және басқа заң қҧжаттарында жол берілмеуі 
мҥмкін.  Заң  қҧжаттарында  бағалы  қағаздардың  әр  тҥрінің  белгілерін  ҧштастыратын  бағалы 
қағаздарды  шығару  мҥмкіндігі  де  кӛзделуі  мҥмкін.  Бағалы  қағаздармен  куәландырылатын 
қҧқықтардың тҥрлері, бағалы қағаздардың міндетті реквизиттері, бағалы қағаз нысанына талаптар 
және  басқа  да  қажетті  талаптар  заң  қҧжаттарымен  немесе  соларда  белгіленген  тәртіп  бойынша 
белгіленеді. Бағалы қағаздың міндетті реквизиттерінің болмауы немесе бағалы қағаздың ол ҥшін 
белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыз болуына әкеліп соқтырады.  
Ҧсынушыға  бағалы  қағазбен  куәландырылған  қҧқықты  басқа  адамға  беру  ҥшін  бағалы 
қағазды  сол  адамға  тапсыру  жеткілікті.  Атаулы  бағалы  қағазбен  куәландырылған  қҧқықтар 
талапты (цессияны) жеңілдету ҥшін белгіленген тәртіп бойынша беріледі. Бағалы қағаз бойынша 
қҧқық  беруші  адам  ҚРАК  347-бабына  сәйкес  бҧл  талапты  орындау  ҥшін  емес,  тиісті  талаптың 
жарамсыздығы  ҥшін  жауапты  болады.  Атаулы  бағалы  қағаз  бойынша  қҧқықтарды  басқа  адамға 
берген  кезде  берілетін  қағаз  жойылады,  ал  оның  жаңа  иесіне  басқа  бағалы  қағаз  беріледі.  Заң 
актілерінде атаулы акциялар бойынша қҧқықтарды беру кӛзделуі  мҥмкін. Ордерлік бағалы  қағаз 
бойынша  қҧқықтар  бҧл  қағазға  берілгенін  жазу-индоссамент  арқылы  беріледі.  Ордерлік  бағалы 
қағаз  бойынша  қҧқық  беруші  адам  (индоссант)  қҧқықтың  болуы  ҥшін  ғана  емес,  оның  жҥзеге 

асырылуы  ҥшін  де  жауапты  болады.  Бағалы  қағазда  жасалған  индоссамент  бағалы  қағазбен 
куәландырылған  барлық  қҧқықтарды  бағалы  қағаз  бойынша  қҧқықтар  берілетін  адамға  – 
индоссатқа немесе соның бҧйрығына ауыстырады. Индоссамент бланкілік болуы мҥмкін. Бағалы 
қағазбен  куәландырылған  қҧқықтарды  жҥзеге  асыру,  бҧл  қҧқықтарды  индоссатқа  бермей-ақ 
индоссаментке  тапсырумен  ғана  шектелуі  мҥмкін.  Бҧл  жағдайда  индоссат  ӛкіл  ретінде  әрекет 
жасайды. 
Бағалы  қағазды  берген  адам  және  оны  индоссиялаған  барлық  адамдар  оның  заңды  иесінің 
алдында  бірге  жауап  береді.  Бағалы  қағазды  заңды  иесінің  сондай  қағазбен  куәландырылған 
міндеттемесін  бағалы  қағаз  бойынша  міндеттенгендердің  арасынан  бір  немесе  бірнеше  адамның 
орындалуы туралы талабын қанағаттандырған ретте олар бағалы қағаз бойынша ӛздерінен бҧрын 
міндеттенген ӛзге адамдарға кері талап қою қҧқығына ие болады. Міндеттеменің негізі болмауын 
не оның жарамсыздығын сылтауратып бағалы қағазбен куәландырылған міндеттемені орындаудан 
бас  тартуға  жол  берілмейді.  Бағалы  қағаздың  жалғандығын  немесе  жасандылығын  байқаған 
бағалы  қағаз  иесі  ӛзіне  қағазды  берген  адамға,  бағалы  қағазбен  куәландырылған  міндеттемені 
лайықты орындау туралы және залалдардың орнын толтыру туралы талап қоюға қҧқылы. Заңсыз 
иеленушінің  қолындағы  бағалы  қағаз  бойынша  қҧқықтар  жҥзеге  асырылмауға  тиіс.  Жоғалған 
бағалы қағаз бойынша және ордерлік бағалы қағаз бойынша ҧсынушы қҧқығын қалпына келтіруді 
іс  жҥргізу  заңдарында  кӛзделген  тәртіппен  сот  жҥргізеді.  Заң  қҧжаттарында  белгіленген 
жағдайларда немесе оларда белгіленген тәртіппен арнайы лицензия алған ҧйымдар атаулы немесе 
ордерлік  бағалы  қағаз  бекіткен,  соның  ішінде  қҧжатталмаған  нысанда  бекіткен  қҧқықтарды 
тіркеуді арнайы лицензия алған ҧйымдар жҥзеге асыра алады 
 

жүктеу/скачать 3,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: