Хабаршы №5 филологиялық Ғылымдар әож 81'366-512. 1 11/13

АӘИУ, Шымкент, ҚР 
 
Ойынның  қай  тҥрі  болмасын  баланың  ӛмірінде  маңызды  орын  алады.  Бірақ 
тҥрлі  ойындардың  арасынан  шапшаң  қимылды  ойындарды  айрықша  бӛліп  айтуға 
болады, ӛйткені оларда барлық ойынға қатысушылар ӛте белсенді қимыл-қозғалыс 
әрекеттеріне  қатыстырылады.  Бҧл  әрекеттер  ойынның  ережелері  мен  ағымына 
байланысты  және  балалардың  алдына  ҥлкендер  немесе  олардың  ӛзі  қойған  белгілі 
бір  шартты  мақсатқа  жетуге  бағытталған.  Ауыл  және  қалада  жастар  арасында 
шапшаң  қимылды  ойындар  кең  тараған.  Ешбір  халық  мерекелері  оларсыз  ӛткен 
емес. 
Халық арасына кӛп тараған шапшаң қимылды ойындар ӛздігінен еркін пайда 
болды, олардың ҧзақтығы шектелмеді; ойынның қарапайым ережелері, қимылдарға 
қойылатын  талаптар  ойынға  қатысушылардың  жалпы  келісімімен  қалыптасты, 
ойнаушылар  әрқашан  қай  жерде,  қашан  ойнауды,  қайда  қашуға  болатынын, 
жҥргізушіге қанша адамды ҧстап алу керектігін және т.с.с. ӛздері шешті. 
Педагогикалық  ойдың  дамуына  байланысты  халықтық  ойындардың  ішінен 
тәрбиелік  маңызы  ӛте  жоғарылары  біртіндеп  таңдалады.  Ҧзақ  тәжірибенің 
арқасында  олардың  мазмҧны  айқындалып,  ережелері  қалыптастырылды,  арнайы 
тәрбиелік мақсаттарды кӛздеген жаңа ойындар жасалды. 
Мазмҧны мен балаларды ҧйымдастыруы жағынан ойындардың сан алуандығы 
олардың ішінен кҥн мезгіліне, ӛткізілу шарттарына сай, балалардың жасына қарай, 
олардың деңгейін ескеріп, сондай-ақ педагогтың алдына қойған мақсаттарына тура 
келетіндей етіп таңдап алуға мҥмкіндік береді. 
Балалардың  денін  сауықтыру  мен  бекіту,  қажетті  қимылдарға  бейімділігін 
қалыптастыру,  балалардың  кӛңіл-кҥйінің  кӛтеріңкі  болуына  жағдай  жасау,  оларды 
тәртіп  пен  достық  қарым-қатынастарға,  ӛз  қҧрдастарының  арасында  іс-әрекет 
жасауға  баулу,  олардың  сӛз  байлығы  мен  сӛйлеу  дағдыларын  жетілдіру  -  міне, 
педагогтың  саналуан  ойындық  тапсырмалар  арқылы  іске  асыра  алатын  тәрбиелік 
мақсаттары. 
Халық ойындарын іс-жҥзінде ӛткізу оларды тереңірек зерттеп, іріктеуді қажет 
етеді.  Халық  ойындарына  толыққанды  сипаттаманы  олардың  пайда  болуын  және 
дамуын  зерттеуді  оларды  этнографиялық  зерттеу,  педагогикалық  бақылау  мен 
пікірлерге сҥйене отырып жҥргізгенде ғана беруге болады. 
Этнографиялық  зерттеулер  барысында  қазақтың  ҧлттық  ойындарының  пайда 
болуы мен дамуына ерекше мән беріледі. Ойындардың мазмҧны халықтың ӛмірі мен 
тҧрмысының ӛзгеруіне сай ауысып отырды. 
Қазақтардың  ойындарына  ӛз  кезінде  Орта  Азия  халықтарының  ойындары 
әсерін  тигізіп  отырды,  сол  сияқты  керісінше,  кейбір  Орта  Азия  халықтары 
қазақтардың бірқатар қызықты ойындарын ӛздеріне бейімдеді. 
Сіздердің назарларыңызға ҧсынылып отырған қазақтардың ҧлттық ойындары 
жоғары қызығушылыққа ие: бҧл дене тәрбиесінің тамаша қҧралы; олар мазмҧны мен 
сыртқы тҥрі жағынан да ӛте саналуан. 
Қазақтың ҧлттық ойындары командалық және командалық емес деп бӛлінеді. 
Кейбір  ойындар  спорттың  тҥрлеріне  және  жергілікті  ойындарға  дайындық  ретінде 
қолданылуы мҥмкін. 

Осы  жҧмыстың негізгі  мақсаты  -  кейбір  қазақтың ҧлттық ойындарын мектеп 
оқушыларының дене тәрбиесі бағдарламасында пайдалануға ҧсыну. 
Қазақтың  ҧлттық  ойындарын  оқушылармен  жҧмыста  қолдану  мынаны 
кӛрсетті: бҧл ойындар  оқушылардың дене  тәрбиесінің негізгі  мәселелерін  табысты 
шешуге,  олардың  денсаулығын  жақсартып,  ӛмірлік  маңызды  қимылдық 
бейімділіктерін қалыптастыруға ӛте пайдалы. 
Олар  оқушыларға  белгілі-бір  тәрбиелік  әсерін  тигізеді:  батырлық  пен 
батылдыққа,  табандылыққа,  ҧстамдылыққа,  ҧйымшылдыққа,  жолдастық  ӛзара 
кӛмекке, саналы тәртіпке ҥйретеді. 
Ҧсынылған  ойындар  сауықтыру  мәселелерін  шешуге  де  ӛз  ҥлесін  қосады: 
жҥру, жҥгіру, секіру, лақтыру икемділіктерін дамытады. 
Кейбір  ойындар  оқушыларға  гимнастика,  жеңіл  атлетика  және  спорттық 
ойындарда алған біліктерін жетілдіруге кӛмектеседі. Бҧл ойындарды біз жеке спорт 
тҥрлеріне дайындық топтарына жіктедік. 
Ҧлттық  ойындарда  кейбір  қиындықтар  бар,  оларды  жеңу  ҥшін  оқушылар 
тиісті кҥш-жігер жҧмсауы тиіс. 
Қазіргі заман педагогикасында білімдік және тәрбиелік мақсаттар ӛзара тығыз 
байланыста. Сондықтан, білімдік мәселелерді шеше отырып, тәрбиелік мақсаттарды 
орындаймыз,  ойын  барысында  табандылық,  ҧстамдылық,  сабырлылық,  жеңіске 
деген қҧлшыныс сияқты кӛптеген тҧлғалық қасиеттер қалыптасады. 
Қазақ  ҧлттық  ойындарында  ойыншылар  арасында  белгілі  қарым-қатыныстар 
орнататын ережелер бар. Әрбір ойында ойыншылар сол ережелерге сай әрекет етуі 
тиіс. Ақырында, сол ережелерге сай ойыншылар тиісті іс-әрекеттерді таңдауы керек 
болады.  Осы  мақсатқа  сай  жинақталған  ойындардың  ішінен  тӛмендегілері  таңдап 
алынды: "Айгӛлек", "Соқыр теке", "Шамаң келсе тартып ал", " Таяқ ойыны",  "Әуе 
таяқ" және т.б. 
 
Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 
1.
 
Оңалбек  Ж.К.  Болашақ  мҧғалімдерді  оқушылардың  дене  шынықтыру-
сауықтыру  жҧмыстарын  ҧйымдастыруға  дайындаудың  ғылыми-педагогикалық 
негіздері: пед.ғыл.док. ... дис. – Тҥркістан, 2007. – 330 б. 
2.
 
Сапарбаев  М.Б.  Теория  и  практика  подготовки  учителей  физической 
культуры  в  системе  непрерывного  педагогического  образования:  дис.  ... 
доц.пед.наук. – Алматы,1993. – 249 б. 
3.
 
Тойлыбаев Б.А.   Қазақстан   Республикасы   ІІМ   жоғары   оқу   орындары 
тыңдаушыларының  ӛзін-ӛзі  тәрбиелеуінің  педагогикалық      негіздері:  пед.  ғыл. 
докт... дис: 30.01.02. - Алматы, 2002. – 410 б. 
4.
 
Қуанышев  Т.Ш.  Ҧлттық  ойындарды  дене  шынықтырудан  болашақ         
мҧғалімдер әзірлеу қҧралы: пед.ғыл.канд. ... дис.: 15.05.94. – Алматы, 1994. – 129 б. 
 
Резюме 
В  статье  рассматривается  методика  использования  национальных  игр  на 
уроках физической культуры в школе. 
 
Summary 

The  article  considers  the  methods  of  using  national  games  at  physical  training 
lessons at school. 
 
 
 

ӘОЖ 372.8:796 
 
ҚАЗАҚ КҤРЕСІНІҢ АЙЛА ТӘСІЛДЕРІ 
п.ғ.к., доцент Валиев А., магистрант Кулубаева А.А. 
АӘИУ, Шымкент, ҚР 
 
Ӛзге халықтар сияқты қазақтың да ертеден қалыптасқан, атадан балаға мҧра 
болып  жалғасып  келе  жатқан  ҧлттық  ойын-сауық  тҥрлері  бар.  Зер  салып  байқап 
отырсақ,  ол  ойын-сауықтар  қазақтың  ҧлттық  ерекшелігіне,  кҥнделікті  тҧрмыс-
тіршілігіне тығыз байланысты туған екен және адамға жастайынан дене тәрбиесін 
беруге,  оны  батылдыққа,  ептілікке,  тапқырлыққа,  кҥштілікке,  тӛзімділікке  т.б. 
әдемі адамгершілік қасиеттерге баулуға бағытталған. Осындай спорт тҥрінің бірі  - 
қазақша кҥрес. Бҧл спорт тҥрі қазіргі таңда дҥние жҥзілік деңгейге жетіп отыр.  
Осы  қазақ  кҥресінің  тәсілдерін  атап  ӛтіп,  оларға  қысқаша  сипаттама  беріп 
кетейік. 
Ҧстасу – қолмен орындалатын әрекеттер, балуан шабуылдау, қорғану немесе 
қарсы шабуылдау мақсатында қарсыласының кимінің бір жерінен ҧстай алуы; 
Бір  жақты  ҧстау  –  оң  қолымен  қарсыласының  оң  қолынан  (сол  қолымен  сол 
қолынан) ҧстау; 
Әр  жақты  ҧстау  –  оң  қолымен  қарсыласының  сол  қолынан  (сол  қолымен  оң 
қолынан) ҧстау; 
Ырғақ  –  білектерін  айқастыру  әдісі,  саусақтарына  қармақтап  ілмектеп, 
қҧлыптап, бір-бірімен ҧстастырады; 
Шалу  –  аяқпен  жасалатын  қимыл,  бҧл  кезде  балуан  балтырын,  жіліншігін 
қарсыласының тізесінен тӛмен қойып, сырттан шалады. 
Ілу  –  аяқпен  жасалатын  қимыл,  бҧл  кезде  балуан  қарсыласының  денесінің 
қандай  да  болмасын  бір  бӛлігін  ҧстап,  ӛзіне  немесе  бір  жағына  қарай  тартады. 
Аяқты бҥгіп тҧрып жіліншікпен немесе табанмен орындалады; 
Орау – аяқпен жасалатын қимыл. Балуан қарсыласын қимылдатпай ҧстап, оны 
ӛзіне  немесе  бір  жағына  қарай  тартып,  онымен  бір  мезгілде  жіліншігімен  және 
табанымен аяғынан іледі. 
Қағу  –  аяқ  қимылы.  Балуан  табан  жағымен  табанның  ішкі,  сыртқы 
қырларымен қарсыласын аяқтан қағады. 
Кӛтере  қағу  –  аяқ  қимылы.  Балуан  санының  артқы  жағымен  қарсыласын 
аяғынан немесе екі аяғынан бірдей артқа кӛтере қағады. 
Тізеден қағу – аяқ қимылы. Балуан қарсыласының аяқтарын кілемге тигізбей 
кӛтеріп алып, тізесімен қағады. 
Кӛтере итеру – аяқ қимылы. Балуан қарсыласын санымен немесе жіліншігімен 
ӛзінің алдынан жоғары кӛтере итереді. 
Адымын айқастыру – қарсыласының жанына немесе артына шығу мақсатымен 
балуан аяғын оның аяқтарының артына қояды. 
Еңкею – дененің тік тҧрған кҥйінен жазықтық кҥйге қозғалту; 
Тікею – денені жазық кҥйден тік кҥйге келтіру; 
Шалқаю – денені артқа қарай шалқайтып доғаша иілу; 

Айналу  –  артқа  қарай  қҧлаған  кездегі  дененің  қозғалысы:  балуан  шалқалап 
қҧлап бара жатқанда кеудесімен тҥсетіндей болып айналады; 
Жҧлқу  –  балуан  қарсыласын  ӛзінен  ары  қарай  немесе  қапталға  қарай  қатты 
итереді. 
Әдіс – балуанның толық аяқталған әрекеті, қарсыласының басым тҥсу немесе 
оны жеңу амалы; 
Қорғану – қарсыласының шабуылын балуанның тойтаруына мҥмкіндік беретін 
әрекеттері; 
Қарды әдіс (амал) – қарсыласының әдісіне қарсы қолданылатын әдіс. 
Лақтыру  –  қарсыласын  кілемнен  кӛтеріп  алып  жауырынымен  немесе 
кеудесімен тҥсіруге мҥмкіндік беретін әдістер. 
Жығу  –  тҥрегеліп  тҧрған  қарсыласты  кілемнен  кӛтеріп  алмай-ақ  кеудесімен 
немесе арқасымен тҥсіруге кӛмектесетін әдістер; 
Арқадан асыра лақтыру – қарсыласқа арқасын бере айналып, содан соң еңкею 
немесе алға қарай қҧлау арқылы орындалады. Айнала берген кезде еңкейе қалу бҧл 
әдістің негізгі элементі болып табылады. 
Шалқайып (тӛспен) лақтыру – шалқаю арқылы орандалады. Бҧл әдістің негізгі 
элементі – денені артқа қарай доғаша иіліп шалқайту; 
Еңкейіп  лақтыру  –  кеуденің  және  аяқтың  кҥші  арқылы  қарсыласты  кілемнен 
кӛтеріп алып, содан соң еңкейіп, оны кілемге тҥсіру жолымен орындалады; 
Ілу  –  тҥрегеліп  тҧрғанда  орындалатын  әдіс.  Қарсыласының  аяғын  балуан 
бҥгілген ӛз аяғымен іліп алып жығады немесе лақтырады; 
Сҥріндіру  –  лақтыру  әдісі.  Кедергі  етіп  қойған  ӛзінің  аяғынан  қарсыласын 
ӛткізе сҥріндіріп лақтырады; 
Иықтан асырып лақтыру – балуан арқасын беріп денесін айналдырып барып, 
қарсыласын иығынан асырып лақтырады; 
Орау – тҥрегеліп тҧрғанда орындалатын әдіс. Қарсыласының аяғын балуан ӛз 
аяғымен  (жіліншігімен  және  табанымен  бір  мезгілде)  орап  алып  жығады  немесе 
лақтырады; 
Тактикалық  даярлық  амалдарды  –  балуанның  шабуылдау  немесе  қарсы 
шабуылдау ҥшін қолайлы жағдай жасайтын әрекеттері; 
Барлау  –  балуанның  қарсыласы  жӛнінде  мәліметтер  алуына  кӛмектесетін 
тактикалық әрекеттері; 
Бҥркемелеу  –  балуанның  қарсыласынан  шын  ойын  жасыру  ҥшін  жасайтын 
тактикалық әрекеттері; 
Қауіп  тӛндіру  –  балуаннның  қарсыласын  қорғанысқа  мәжбҥр  ететін 
тактикалық әрекеттері; 
Жалған  әрекеттер  –  ақырына  дейін  жеткізілмеген  және  қарсыласты  тиісті 
қорғанысқа кӛшуге мәжбҥр ететін амалдар, қарсы амалдар, ҧстау, жҧлқу, итеру және 
басқа да деректер; 
Алдау – ол да жалған әрекеттер; 
Қайталап  алдау  –  балуанның  ӛзінің  шын  амалын  қарсыласына  жалған  амал 
етіп кӛрсетуге бағытталған тактикалық әрекеттер; 
Шақыру – балуанның қарсыласының еркін қимылдауына мҥмкіндік бермейтін 
тактикалық әрекеттер; 

Тепе-теңдіктен  шығару  –  балуанның  ӛзінің  шабуылға  шығуына  ыңғайлы,  ал 
қарсыласын  тепе-теңдігін  сақтай  алмай  қолайсыз  кҥйге  тҥсуге  мәжбҥр  ететін 
тактикалық әрекеттер; 
Шабуыл  –  тактикалық  әрекет,  оның  мақсаты  –  басым  тҥсу  немесе  жеңіске 
жету; 
Қайталап  шабуылдау  –  бірдей  қимылдар  қатар  орындалатын  тактикалық 
әрекеттер, ол қимылдардың тек соңғысы ғана шешуші, ал қалғандары жалған болып 
табылады; 
Қиыстыру  (комбинация)  –  белгілі  бір  нәтижеге  жету  ҥшін  орындалатын 
әрекеттерді  тактикалық  жағынан  ҧштастыру  немесе  олардың  бірінен  соң  бірінің 
орындалуы; 
Ҧстау (әдіс) комбинациясы – қарсыласы ҧстаудың бір тҥрінен қорғана жҥріп, 
келесілерін орындауға қолайлы сәтін туғызатындай етіп ҧстау тҥрлерін ҧштастыру; 
Алдын  алу  –  балуанның  қарсыласының  шабуылымен  бір мезгілде  жҥргізетін 
шабуылдау  әрекеттері,  бірақ  балуан  қарсыласының  алдын  алу  ҥшін  оны 
шапшаңырақ орындайды. 
Бҧл  ҧсынылып  отырған  кҥрес  ережелері  тек  қана  қазақ  кҥресіне  тән.  Қазақ 
кҥресі  спорттық  жекпе-жек  тҥрі  ретінде  толық  танылғандықтан,  елімізде  ҧлттық 
кҥрес  федерациясының  аясында  ӛсіп,  ӛркендеп  келеді.  Қазақ  кҥресінде 
қарсыластарының  киімдерінен  ҧстап  тартуға,  шалып,  лақтыруға  рҧқсат  етіледі. 
Сондай-ақ аяқ-қолмен бірдей әдіс-айла (аяқтан ҧстаудан басқа) жасауға болады. 
 
Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 
1.  Бҥркітбаев  Ә.  Спорттың  ҧлттық  тҥрлері  және  оның  тәрбиелік  мәні.  –
Алматы, 1985. – 83 б. 
2. Сағындықов Е. Қазақтың ҧлттық ойындары. – Алматы, 1991. – 77 б. 
3.  Бҥркітбаев  Ә.  Спорттың  ҧлттық  тҥрлері  және  оның  тәрбиелік  мәні.  –
Алматы, 1985. – 84 б. 
 
Резюме 
В данной статье рассматриваются методы казахской борьбы. 
 
Summary 
This article considers the methods of using kazakh wrestling. 
 
 
 
5. СЕКЦИЯ. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР 
 
ӘОЖ 338.43:658.51(574.5) 
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КЛАСТЕРЛІК КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
С.Джаксыбаева 
Аймақтық әлеуметтік-инновациялық университеті, Шымкент қ. 
 
Нарықтық  экономика  еркін  кәсіпкерлікті  меншіктің  әртҥрлі  нышандар  негізінде  ӛндірістің 
барлық саласында кең дамуын қамтамасыз етеді. Кәсіпкерлік барлық уақытта елдің экономикалық 

дамуының  негізгі  факторы  болып  табылады.  Әсіресе,  бҥгінде  республика  экономикасын  қайта 
қҧру  ісіне,  оның  деңгейін  кӛтеруге  кәсіпкерліктің  қай  тҥрі  болса  да  олардың  қосар  ҥлесінің 
қомақты  екені  белгілі.  Сонымен  қатар,  нарықтың  ӛрлеп  ӛркендеуі  жеке  кәсіпкерлердің 
қызметтеріне де айтарлықтай дәрежеде тәуелді болады. 
Қазіргі таңда жҥзеге асырылып жатқан жеке кәсіпкерлік мәселелері жалпы әлемдік дамудың 
бағыты  ретінде  республикамызда  орын  алған  нарықтық  экономиканың  басты  ерекшелігімен 
айқындалады.  
Қазақстанның  ҧлттық  экономикасының  ерекшеліктерін  ескере  отырып,  ӛтпелі  қоғам 
экономикалық  реформа  шартында  жеке  кәсіпкерліктің  қалыптасып  даму  мәселелері  әлде  болса 
толыққанды  шешімін  тапқан  жоқ.  Бҧған  себеп  жеке  кәсіпкерлік  біздің  елімізде  біраз  уақыт 
зерттеліп  қаралған  жоқ.  Жеке  меншік  және  кәсіпкерлік  категориялары  капиталистік  қоғамға  тән 
және  оның  идеологиялық  сарапталуы  арқылы  анықталған.  Ӛткен  ғасырдың  90  -  шы  жылдары 
қазақстандық  қоғамда жҥргізілген реформа тҧрғындарға елеулі  әсер етіп, оның тіршілік әркетіне 
терең ӛзгерістер әкелді.  
Бҧл  мәселенің  зерттелу  деңгейі  ғылыми  тҧрғыдан  қазіргі  талапқа  сай  емес  және  тақырып 
арнайы  зерттелмеген.  Қазіргі  кезеңде  Қазақстандағы  кластерлік  кәсіпкерліктің  қалыптасуы  мен 
даму ерекшеліктерін, оның мазмҧны мен шешілмек мәселелерін теориялық экономика тҧғысынан 
зерделеп,  кластерлік  кәсіпкерлікті  республикамызда  нақты  жҥзеге  асыру  шарттарын  қҧрастыру 
маңызды болып отыр. 
Бҧл мақсатқа жету ҥшін тӛмендегідей міндеттерді шешуді қажет деп таптық: 
-
 
кластерлік  кәсіпкерліктің  теориялық  негіздерінің  қарастырылуы  және  қалыптасуының 
қажеттілігі  (орны,  мақсаты)  және  де  оның  дамуының  шетелдік  тәжірибесін  зерделей  отырып, 
Қазақстан экономикасына оны қолдану мҥмкіндіктерін кӛрсету; 
-
 
кластерлік  кәсіпкерліктің  экономикалық  және  қҧқықтық  табиғатын  айқындауға 
байланысты  мәселелерді  ғылыми  тҧрғыдан  зерттеу  арқылы  кластерлік    кәсіпкерліктің  алғашқы 
даму кезеңінен қазіргі кезге дейінгі жағдайларына салыстырмалы талдау жасау; 
-
 
шағын  кәсіпкерліктің,  оның  ішінде  кластерлік  кәсіпкерліктің  қазіргі  жағдайын  талдау 
және шешілмек мәселелерін анықтау; 
-
 
нарықты  экономикада  жеке  –  дара  кәсіпкерліктің  тиімді  әрекет  етуіне  байланысты 
жағдайларды  айқындау,  яғни  жеке  –  дара  кәсіпкерліктің  дамуына  негіз  болатын  ішкі 
қайшылықтарын  -  әлеуметтік  –  экономикалық,  ҧйымдық  –  басқару  қатынастарын,  заңды 
қҧқықтарының  ерекшелігі  мен  қауқарын  ӛзара  тәуелді  тҧрғыдан  байланысын  ашып  кӛрсету. 
Басқаша айтсақ, жеке – дара кәсіпкерлікті Қазақстан экономикасының елеулі аялы және де қазіргі 
рынокты экономиканың маңызды субъектісі ретінде қарастыру.  
Кластерлердің  пайда  болу  себептері  ҧлттық  артықшылықтардың  себепшілерімен  тікелей 
байланысты  және  олардың  жҥйелік  сипатының  кӛрінісі  болып  табылады.  Бір  бәсекеге  қабілетті 
сала  ӛзара  нығайтушы  қатынастар  процесінде  екінші  салалық  бәсекеге  қабілеттілігін  жасауға 
кӛмектеседі. Мҧндай сала кӛбінесе ӛзі тауарлар мен қызметтің аса талапшыл сатып алушы болып 
келеді.    Ондай  саланың    елде  бар  болуы    жабдықтаушы  саланың  бәсекеге  қабілеттілігінің  ӛсуін 
анықтаушы  маңызды  факторлар  болып  табылады.  Бәсекеге  қабілетті  жабдықтаушылар  да  елде 
бәсекеге  қабілетті  тҧтынушы  салалардың  дамуына  мҥмкіндік  тҧғызады.  Олар  екіншілерін 
технологиялармен  қамтамасыз  етеді,  ортақ  ӛндірістік  факторлардың  дамуын  ынталандырады, 
жаңа  ӛндірушілерді  туындатады.  Кластер  қалыптасқан  кезде  оның  қҧрамындағы  барлық 
ӛндірістер  бір-біріне  ӛзара  қолдау  кӛрсете  бастайды.  Тиімділік,  пайда  байланысының  барлық 
бағыттары  бойынша  тарайды.  Бір  саладағы  белсенді  бәсекелестік  кластердің  басқа  салаларына 
тарайды, соның арқасында қосылған қҧн тізбесін ӛсіре тҥседі. 
Салалардың  толып  жатқан  кластерлерінің  болуы  –  ішкі  бәсекелестік  тобы  бар  жерде 
факторларды  тудыру  процесін  тездетеді.  Ӛзара  байланысты  салалар  кластерінің  барлық 
фирмаларды маманданған, бірақ та біртектес технологияларға, ақпаратқа, инфрақҧрылымға, адам 
ресурстарына инвестициялар жасайды, бҧл ӛз кезегінде жаңа фирмалардың жаппай пайда болуына 
әкеліп соғады. Кластер тҧтас алғанда ірі капитал жасауға және мамандануға мҥмкіндік тудырады. 

Бәсекеге қабілетті салалар кластерді оның жеке бӛліктерінің жай ғана қосындысынан ҥлкен 
болып  шығады.  Оның  ҧлғаю  тенденциясы  бар,  ӛйткені,  бір  бәсекеге  қабілетті  сала  басқасын 
туындатады.  Мҧндай  ӛсудің  бағыты  кластерлердің  қҧрамына  бағынышты  және  олар  әр  елде 
әртҥрлі. 
Айқын екі мысал: Жапонияда кластерлердің кӛлденең бағытта даму тенденциясы байқалады, 
ӛйткені  танылған  Жапон  компаниялары  тектес  салаларға  кіруге  белсенді  тҥрде  тырысады,  бҧған 
олардың  мақсатының  табиғаты  мен  ішкі  әртараптануға  деген  бейімділігі  мҥмкіндік  тудырады. 
Италияда  кластерлер  тік  бағытта  дамуда,  ӛйткені,  жаңа  компаниялар  бҧрынғыдан  кӛбірек 
маманданған  орындарға  қызмет  кӛрсету  ҥшін  бӛлініп  шығады  және  жабдықтаумен  шҧғылдана 
бастайды. 
Кластерлер  даму  процесінің  негізінде  сатып  алушы  салалар,  жабдықтаушылар  және 
біртектес  салалар  арасында  қажеттілік,  техника  мен  технология  жӛнінде  ақпарат  алмасу  жатыр. 
Осындай  ӛзара  алмасу  жҥзеге  асырылған  кезде  және  сонымен  қатар,  әр  салада  белсенді 
бәсекелестік қолдау тапқанда бәсекеге қабілеттіліктің ӛсуі ҥшін ең қолайлы жағдай жасалады. 
Әртҥрлі  елдерде,  ал  елдердің  ішінде  -  әртҥрлі  салаларда  кластерлердің  сипатында  және 
қызметтің  тиімділігінде  қатты  айырмашылықтар  байқалады.  Қай  жерде  ҧлттық  ерекшеліктер 
кластер ішінде ӛзара алмасуға мҥмкіндік тудырса, елдің маңызды артықшылыққа қолы сол жерде 
жетеді. 
 
Резюме 
В статье говорится о путях развития кластерного предпринимательства в РК. 
Summary  
In article it is told about development ways klaster businesses In RК. 
 
Әдебиеттер:  
1.  Ахметов Р. Совершенствование структуры управления регионального 
АПК // АПК: экономика, управление, 2003, №2, с.12-19. 
2.  Әбділдин С. Агробизнесті ҧйымдастыру. А.: Қазҧлтагру, 2001. - 456 б. 
 
ӘОЖ 331.34:316.334:2 
ХАЛЫҚТЫҢ ӚМІР СҤРУ ДЕҢГЕЙІ, МӘНІ ЖӘНЕ ҚҦРЫЛЫМЫ 
А.Менисова  
Аймақтық әлеуметтік-инновациялық университеті, Шымкент қ. 
 
Қазіргі заманғы кезеңде Қазақстан қоғамының алдында тҧрған кӛптеген мәселелер арасында 
халықтың  ӛмір  сҥру  деңгейін  арттыру  мәселесі  маңызды  рольді  атқарады.  Халықтың  ӛмір  сҥру 
деңгейін анықтау ӛкіметпен ӛткізілетін әлеуметтік саясаттың тиімділігін тәуелсіз бағалауды қажет 
ететін, ерекше қоғамдық кӛзқарастың ӛзекті мәселесі болып табылады. Бірақ, бағалау шарттарын 
таңдаудағы  алуан  тҥрлі  әдістердің  болуы,  әртҥрлі  әлеуметтік  мәдени  топтардың  ӛкілдерін 
салыстыру қажеттілігін байланыстыруда, осы мәселені бірқатар кемшіліктермен шешеді. Осыған 
қарамастан,  Қазақстан  аймақтары  бойынша,  аймақтың  ерекшеліктерін  ескере  отырып,  халықтың 
ӛмір  сҥру  деңгейін  шынайы  бағалаудың  болмауы,  елдегі  ӛмір  сҥру  деңгейін  арттыруға 
бағытталған,  тиімді  басқарушылық  шешімді  қабылдауды  біршама  кҥрделендіруі  анық. 
Республиканың  кейбір  жеке  аймақтарында  табыс  деңгейі,  қоғамның  әлеуметтік  жіктелуі, 
жҧмыссыздықтың  жоғарғы  деңгейі  бойынша  ӛте  ҥлкен  алшақтық  байқалады.  Осындай  жағдай, 
қалыптасатын  ҥрдістерді  теориялық  бағалаудың  маңыздылығын,  сонымен  бірге,  халықтың  ӛмір 
сҥру  деңгейінің  аймақтық  бағалауын  анықтауда  және  белсенді  халықты  әлеуметтік  қорғауды 
ӛткізуді шартастырады. 
Әлеуметтік  саясат  халықтың  ӛмір  сҥру  жағдайын  қалыптастыру  мен  қамтамасыз  етуде 
әлемнің  дамыған  елдерінің  қазіргі  заманғы  әлеуметтік  кӛрсеткіштерінің  деңгейіне  сәйкес 
талпынуы  қажет.  Ескеретін  жағдай,  қазақстандық  қоғамда  оң  ӛзгерістерді  есепке  ала  отырып, 
әлеуметтік  мақсаттар  мен  міндеттерді  тиімді  жҥзеге  асыру  ҥшін  оның  барлық  обьективті 

шарттары  бар.  Әлеуметтік-  бағдарланған  нарықтық  экономикаға  ӛту,  қоғамның  әлеуметтік- 
экономикалық  даму  ӛзгерістерімен  сипатталады  және  халықтың  ӛмір  сҥру  деңгейіне  сәйкес 
келетін  стандарттармен  шарттастырылған,  сондықтанда,  осы  мәселені  терең  теориялық  –
әдістемелік зерттеу қажеттілігі туындайды.  
Әлеуметтік  сала  кӛрсеткіштері  адамның  ӛмір  сҥру  деңгейін  ғана  емес,  сонымен  бірге  ӛмір 
қалпын да анықтайды. Олар келесілер: 
- білім беру (мектепке дейінгі, жалпы білім беру мекемелерінің, бастауыш, орта және жоғары 
кәсіби білім беру, қосымша білім беру мекемелерінің қызметін сипаттайтын кӛрсеткіштер жҥйесі); 
-  мәдениет  пен  ӛнер  (мәдениет  пен  ӛнер  мекемелерінің  жҧмысын  сипаттайтын,  сонымен 
бірге кітап, журнал, газет ӛнімдері басылуын кӛрсететін кӛрсеткіштер жҥйесі); 
-  денсаулық  сақтау  (денсаулық  сақтау  статистикасының,  халықтың  ауыруының, 
мҥгедектіктің, ӛндірістік жарақат алудың кӛрсеткіштер жҥйесі); 
-  туризм,  демалу,  дене  шынықтыру  және  спорт  (санаториялық-курорттық  мекемелердің, 
демалыс  және  туризм  мекемелерінің,  спорттық  мекемелер  желісінің  жағдайын,  дамуын  және 
пайдалануын сипаттайтын кӛрсеткіштер жҥйесі); 
-  коммуналдық  шараушылық  (халықты  сумен,  жылумен,  газбен,  қонақ  ҥй  және  басқа  да 
жабдықталуымен  қамтамасыз  ететін  кәсіпорындар  мен  мекемелердің  ӛндірістік  қызметін 
сипаттайтын кӛрсеткіштер жҥйесі); 
-  ақылы  қызметтер  (халыққа  әр  тҥрлі  қызметтерді  ҧсынуды  сипаттайтын  кӛрсеткіштер 
жҥйесі:  тҧрмыстық  қызметтер,  жолаушылық  кӛліктер,  байланыс,  қҧқықтық  қызметтер,  банк 
қызметтері және т.б.) 
 «Ӛмір  сҥру  деңгейі»  тҥсінігінің  ӛте  кҥрделілігі  мен  кӛп  қырлылығы  оның  әлеуметтік 
тҧрғыдан  маңыздылығында  болып  табылады.  Олай  болса,  зерттеліп  отырған  экономикалық 
категорияның әлеуметтік астары халықтың аз қамтылған (тҧрмысы нашарлар), ең аухатты, жҧмыс 
беруші  мен  жҧмысшылардың,  зейнеткерлердің,  жанҧяның  және  нақты  адамның  ӛмір  сҥру 
деңгейлерін қарастырады. 
Ӛмір  сапасы  және  адамның  жан-жақты  дамуы  –  бҧл  санаттар  экономикалық  ӛсу  және 
қоғамның  дамуы  проблемаларының  қазіргі  заманғы  тәсілдерінің  мазмҧндық  сипаттамасын 
қҧрайды.  Бҧл  проблемалардың  қойылуы  және  ӛзектілігі  XX  ғасырдың  соңында  жаңа  болып 
кӛрінген жоқ. Ғылыми ойдың дамуының әртҥрлі кезеңдерінде ойшылдар бҧл тақырыпқа жҥгінген. 
философиялық, экономикалық, әлеуметтану жҧмыстарының негізгі мәселесі болды. Адамның ӛмір 
сапасы  және  дамуының  қазіргі  заманғы  тҧжырымдамаларын  кӛне  ойшылдардың  еңбектерінен, 
кӛптеген  мәдениеттерден  және  діндерден  табуға  болады.  Бірақ  адамның  проблемалары  –  оның 
ӛмір  сапасы  және  дамуы  –  екінші  кезекте  болған  кезде  экономикалық  ғылымда  ерекше  айқын 
пайда  болған  ҧзақ  мерзімді  кезең  бар.  Ӛткен  ғасырда  экономикалық  мақсаттарға  қол  жеткізу 
ретіндедамуға қадам басу басым болды. Адам экономикалық теорияларда тек қана ӛндіріс қҧралы 
ретінде  тҥсіндіріліп,  «адам  факторына»  айнады.  Дегенмен  60-жылдардан  бастап  адамның  ӛмір 
сапасы және дамуы проблемалары қайтадан әлемдік экономикалық ғылымның әртҥрлі мектептері 
мен  бағыттарының  назарын  барынша  аудара  бастайды.  Танымал  халықаралық  ҧйымдар  және 
зерттеу  орталықтары  бҧл  проблемаларды  ӛздерінің  ғылыми  әзірлемелері  мен  талқылауларында 
кӛтере  бастады.  Алайда  тек  қана  XX  ғасырдың  соңғы  онжылдықтарында  экономикалық  және 
әлеуметтік  теорияда  бҧл  проблемаларға  елеулі  бетбҧрыс  байқалды.  Бҧл  процесте  мынадай 
факторлар  елеулі  орын  алды:  ол  ҥшін  адамның  экономикалық  мақсаттарға  және  міндеттерге 
бағынышытылығы ерекше тән даму проблемаларының неоклассикалық тәсілінің барынша айқын 
болып  келе  жатқан  шектелгендігі;  әлеуметтік  қарама-қайшылықтардың  кҥрт  тереңдеуі  және 
оларды  экономикалық  теорияның  дәстҥрлі  тәсілдері  негізінде  шешудің  мҥмкін  еместігі; 
институционализмнің  қарқынды  дамуы  және  институционалдық  тәсілдің  қолдану  аясының 
кеңеюі;  экономикалық  ӛсуді  қамтамасыз  етуде  адамның  орнын  ӛзгерту;  әлеуметтанудың 
экономикалық ғылымға әсерінің кҥшеюі. Адам қҧқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 
(ағылш.  Universal  Declaration  of  Human  Rights,  UDHR)  25  бабына  сәйкес  Әр  адам  ӛзінің  және 
отбасы мҥшелерінің ден-саулығын әл-ауқатын қамтамасыз ететіндей, тамақты, киімді, баспананы, 
медициналық  кҥтімді  қамтыйтын  ӛмір  сҥру  деңгейіне  қҧқылы  және  де  жҧмыссыз  қалған  кҥнде, 

науқас  болған  кезде,  мҥгедек  болып  қалған, жесір  болып  қалған  кҥнде,  қартайған  шақта, немесе 
ӛзіне  байланысты  емес  басқа  да  себептермен  тіршілік  ету  мҥмкіншілігінен  айырылып  қалған 
жағдайда қамсыздандырылуына қҧқылы. Дегенмен, мҧндай тҥсіндірме әдебиеттерде «тар мағына» 
деп  аталады.  Оның  аясында  ӛмір  сҥру  деңгейі  игіліктер  мен  қызметтерде  халықтың  тҧтынуын 
қанағаттандыру деңгейі мен дәрежесі ретінде анықталады. Керісінше – тҧтынуды қанағаттандыру 
деңгейі  халықтың  ӛмір  сҥру  деңгейімен  анықталады.  Халықтың  ӛмір  сҥру  деңгейі,  кең 
мағынасында – материалдық және рухани игіліктерді пайдалану ӛлшемдерін білдіретін қоғамдық 
ҥдерістердегі  қалыптасқан  белгілі  бір  талаптар  мен  нормалар  аясынан  туындаған  әлеуметтік-
экономикалық категория деп тҥсіндіруімізге болады. Ал тар мағынасында белгілі бір параметрлер 
бойынша  қҧрылған  халықтың  әл-ауқатының  жалпы  бағдарын  анықтайтын  сапалық  кӛрсеткіш 
болып табылады. Себебі, бҧл  ҧғым ӛмір  сапасымен де тығыз байланысты болғандықтан, сандық 
кӛрсеткіштерден  гӛрі  нақты  практикалық  параметрлерге  бағындырылады.  Ӛмір  сапасы,  кең 
мағынасында алғанда – ӛмір ағымындағы адам қызметі мен жағдайларының алғышарттары болып 
табылатын биологиялық қажеттіліктері мен рухани мҥдделерінің бірлігінен тҧратын жҥйелі ҧғым 
десе  де  болады.  Тар  мағынасында  алғанда,  салыстырмалы  тҥрде  ҧсынылатын  заманауи 
талаптардың қойылған шарттарының тікелей ӛмір сҥруге қатысты деңгейлері. Себебі, «сапаның» 
ӛзі  біріншіден,  заман  ағымына  байланысты  ӛзгеріп  отырады,  екіншіден,  ол  бәрібір  басқа 
мемлекеттердегі жағдайлармен барып салыстырылғанда ғана толық ашыла тҥседі.  
Әлемдік  ӛркениет  ілгерілеген  сайын  ӛмір  сапасына  қойылатын  талаптар  да  кҥшейе  тҥседі, 
заманауи  техника  мен  ғылымның  жетістіктерінің  адамзатқа  қызмет  етуі  тиістілігі  және 
қаншалықты деңгейде қызмет етіп отырғандығы ӛмір сапасын жаңа белестерге ҧмтылдырады. Бҧл 
әрбір мемлекеттегі дамудың деңгейімен де байланысты болып келеді. Сондықтан ӛмір сапасының 
ӛзі  дамушы  мемлекеттердегі  саяси-экономикалық  жағдайлар  мен  дамыған  елдердегі  осындай 
жағдайларға  да  тікелей  қатысты,  осыдан,  тҧрмыс  қалпының  сапалы  деңгейін  ӛркениетті 
мемлекеттер  ӛзгелер  ҥшін  идеалға  айналдырады.  Бірақ  осы  тҧста  ӛмір  сапасының 
идеалдандырылуы  мен  ҧмтылатын  басты  қҧндылық  деп  есептелуі  және  оған  қарсы  кӛзқарастар 
бар екендігін атап ӛткіміз келеді.  
Ӛмір  сапасын  жақсарту  және  оған  деген  шексіз  ҧмтылыс  адамзаттың  гедонистік 
мҥдделерінен  туындайды,  яғни,  адамның  тәндік  және  рухани  ләззат  алуы,  биологиялық, 
психологиялық,  рухани  қажеттіліктерінің  табиғи  мӛлшерлерін  қанағаттандырып  қою  ғана  емес, 
адамзат  ӛзі  тудырған  жаңа  талаптарды  да  қоса  қамтып  отыруды  кӛздейді.  Сондықтан  да  ол 
ҧмтылыс  шексіз  және  заманға  байланысты  салыстырмалы  болып  келеді.  Мысалы,  ол  техника 
жетістіктерін  пайдалануда  анық  байқалады:  бос  уақытты  кӛбейтуге  ҧмтылуда,  физиологиялық 
жағынан  кҥш  шығындамауда,  тіпті  есте  сақтауға  салмақ  тҥсірмейтін  компьютерлік  жҥйелерді 
пайдалануда т.б. тҧрмыстың сапалылық ӛлшемі болып белгіленеді.  
 

жүктеу/скачать 3,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: