Хабаршы «Филология ғылымдары» сериясы

 
24 
әскерімен Минчузды алды” (1877, N19), ”Өйткені бір паре істер тақырыпты судиа 
куәдан  сөз  сұрайды//  бір  паре  істер  тақырыпты  куәның  сөзі  жүрмейді”  (1875, 
N6). 
Көре шылауы «Түркістан уәлаятының газетінде» қазіргі қарай шылауының 
орнында  кездеседі.  ”Сақалына  көре  іскегі//  Сабасына  көре  піскегі”  (1877,  N1), 
”Сарт  өз  қазыларына  бекерден  бекер  көп  исанып  қазы  болса  жұртдың  исанына 
көре  жақсылық  қылмайды”  (1880,  N2).  Көне  түркі  тілінде  көре  ”согласно‚ 
соответственно”  сөздерінің  мағынасында  қолданылған.  Л.Будагов  бұл  шылаудың 
”ради‚ касательно в отношении” деген аудармаларын береді. Э.Наджип басқа орта 
ғасыр  ескерткіштерінде  ”по‚  согласно‚  в  соответствии”  мағынасында  қолданылған 
көре ”Мухаббат намеде” кездеспейтіндігін айтады. 
«Түркістан  уәлаятының  газеті»  тіліндегі  көне  түркілік  сөздер  ретінде 
қарастырылған  бұл  тұлғалар  қазіргі  тіліміз  тұрғысынан  көнерген  сөздер 
болғанымен‚  газет  шығып  тұрған  кезең  үшін  актив  жұмсалмаса  да‚  тілдік 
қолданыстан  толық  шыға  қоймағаны  көрінеді.  Кез  келген  тіл  барлық  кезеңде 
бірдей‚  біркелкі  қалыпта  тұрып  қалмайды‚  Уақыт  озған  сайын  тіл  дамып‚  байып 
отырады‚  кей  элементтер  сұрыпталып‚  қолданыстан  шығып  қалады‚  кейбірі  көп 
уақыт өтсе де бұрынғы күйінде не сәл өзгеріспен айналыста жүре береді. ХІХ ғ. ІІ 
жартысында  шығып  тұрған  ТУГ-де  де  көне  және  орта  ғасырлық  түркі  жазба 
ескерткіштеріндегі  тілдік  фактілердің  кездесуі  қазақ  әдеби  тілі  қалыптасуындағы 
үздіксіз бірізділікті‚ сабақтастықты көрсетеді. 
 
 
 
Жолшибекова К.Ж., 
Сейтхадырова А.С.,  
студент Тасбулатова А. 
 
DISTINCTIVE FEATURES OF METAPHOR  
AND SIMILE IN IMAGERY OF R.L. STEVENSON 
 
В данной статье рассматриваются основные различия между метафорой 
и сравнением на материале произведений Р. Стивенсона. 
Бұл  мақалада  Р.  Стивенсонның  шығармасын  және  метафоралар 
арасындағы негізгі айырмашлықтар қарастыралады.  
 
 In this article we try to illustrate the role of metaphor and simile in the belles letters 
texts. We stress on imagery titled “Strange case of Dr. Jekyll and Mr. Hyde”, which was 
written by famous Scotland writer, the author of  world adventure stories and  novels, the 
biggest  representative  of  English  neoromantism  Robert  Luis  Stevenson.  The  metaphors 
and similes are lavish  in this book, however  it is  hard to find  out these stylistic  devices, 
because it was written in classical style.  
 First, we offer you extracts with metaphors and similes from his imagery revealing 
them: 
1.“…so that the shop fronts stood along that thorough fare with an air of invitation, 
like rows of smiling saleswoman.”  

 
25 
 Simile with unexpected comparison describes the way how the shop fronts stood. In 
his  extract  there  are  two  similes:  a)  “the  shop  fronts  stood  with  an  air  of  invitation”, 
describes the action. How did the shop fronts stand? With an air of invitation. b) “an air 
of  invitation,  like  rows  of  smiling  saleswoman”,  describes  the  object.  What  kind  of 
invitation? Like rows of smiling saleswoman.  
2.“…the  street  shone  out  in  contrast  to  its  dingy  neighborhood,  like  a  fire  in  a 
forest.”  It  is  simile,  predicate  is  revealed,  introduced  by  a  preposition  in  comparative 
phrase like. “Shone out, like a fire in a forest.” Frequently, when predicate is described in 
comparison with another phenomena or object, simile is used. 
3.“All lighted up as if for a procession and all as empty as a churchtill.”  
 In one sentence there are two similes. “All lighted up as if for a procession”, simile 
is  introduced  by  conjunction  in  comparative  clause  as  if,  described  circumstance  of  an 
action.  “All  as  empty  as  a  churchtill”,  introduced  by  preposition  in  comparative  phrase 
as….as, compared two different objects. 
4.“It wasn’t like a man; it was like some damned Juggernaut.”  
 There  can  be  a  confusion  with  like,  being  bowed  to  metaphor  or  simile.  It  is  faux 
simile. We will attempt to prove it. Taking under consideration I.Gurova’s interpretation 
as metaphor, let us look at the whole extract: 
 “All at once, I saw two figures: one a little man who was stumping along eastword 
at a good walk and the other a girl of may be eight or ten who was running as hard as she 
was able down a cross street. Well, sir, the two ran into one another naturally enough at 
the  corners;  and  then  came  the  horrible  part  of  the  thing;  for  the  man  trampled  calmly 
over the child’s body and left her screaming on the ground. It sounds nothing to hear, but 
it was hellish to see. It wasn’t like a man, it was some damned Juggernaut.” 
 The  words  like  or  as  are  widely  known  hallmarks  of  the  simile,  but  there  are  so 
many  faux  similes  bearing  these  hallmarks  that  further  appraisal  is  always  necessary. 
According  to  the  extract  we  see  that  the  man  was  so  awful,  that’s  why  the  author 
substituted him with Juggernaut. Metaphor is more powerful than simile, so, it is suitable 
to define it as a metaphor. 
 Juggernaut is a term,  which is used to describe appeared unvisible power, showing 
to somebody, who possess through all troubles unmentioining the difficulties. One of the 
names of Krishna, which means “Chief of the world”. However, R.L. Stevenson used this 
term  in  negative  meaning  as  a  mutant  and  awful  man.  Sometimes,  we  will  build  both  a 
metaphor  and  a  simile  from  the  same  parts,  showing  how  incredibly  close  these  two 
stylistic devices are. Perhaps this is due to the fact the word like means both similar and 
the same. 
 Some  sources  define  simile  as  an  explicit  comparison  introduced  by  such  words 
like, as… as , as though, but this definition  is  not enough, it is  not full. We  would  offer 
such  definition  as  simile  is  an  explicit  comparison  of  two  objects  belonging  to  different 
classes  and  with  limited  meaning,  if  it  is  introduced  by  like,  there  should  be  further 
explanation  of  their  similarities.  In  the  example  above  we  see  that  man  and  Juggernaut 
belong to one class, this is another reason of considering it as a metaphor. 
5. “It was but for  one  minute that I saw  him, but the  hair stood upon  my  head  like 
quills.”  
 Somebody considers it as simile, but indeed it is set expression, which means to be 
afraid of something. 

 
26 
6.  “An  ivory-faced  and  silvery-haired  old  woman”,  hyphenated  metaphors  close  to 
epithet. There is implicit comparison. Simple metaphor is revealed. 
7. “Stood huddled together like a flock of ship.”  
 It  is  a  metaphor  based  on  logic  motivation.  Dead  metaphor,  because  this  term 
widely used in our society, it is mundane, it is not new for us. Look at the whole extract: 
“The hall, when they entered it, was brightly lighted up; the fire was built high; and about 
the  hearth the  whole  of the servants,  men and  women, stood  huddled together like flock 
of  sheep.”  The  author  implies  that  men  and  women  are  a  flock  of  sheep.  This  type  of 
metaphor also can be complex and compound. 
8.“Blank silence followed, no one protesting; only the maid lifted her voice and wept 
loudly.”  
 It  is  implicit  metaphor,  the  full  subject  is  not  explained,  but  is  implied  from  the 
context of the sentence. They may still be found within colloquial contexts. 
9.“Hold  your tongue! Pool said to  her, with a ferocity of accent that testified to  his 
own  jangled  nerves;  and  indeed,  when  the  girl  had  so  suddenly  raised  the  note  of  her 
lamentation, they had all started and turned towards the inner door with faces of dreadful 
expectation.” 
 Hold your tongue is a  dead  metaphor,  with a ferocity of accent that testified to his 
own jangled nerves is a dormant metaphor, where the connection between the vehicle and 
the subject is not clear, raised the note of her lamentation is an active metaphor, they had 
all  started  and  turned  towards  the  inner  door  with  faces  of  dreadful  expectation  is  a 
simile based on emotive motivation. There metaphors based on logic motivation, they are 
imagery expressions. 
10. “The cook, crying out Bless God! It’s Mr. Utterson, ran forward as if to take him 
in her arms”. Simile is based on emotive motivation, described the action. 
11. “Well, when that masked thing like a monkey jumped from among the chemicals 
and whipped into the cabinet, it went down my spine like ice.”  
 Masked  thing  like  a  monkey  is  a  simile,  it  is  emotionally  motivated  imagining  in 
front of his eyes, it went down my spine like ice is a simile, is motivated by emotions.  
12. “With ape-like fury, he was trampling his victim”, simile which includes in itself 
a metaphor. Ape-like fury is a dead metaphor. With ape-like fury, he was trampling. This 
part answers to question how he was trampling? A simile, which introduced by the word 
with describes the predicate, the action. 
13.  “At  one  table,  there  were  traces  of  chemical  work,  various  measured  heaps  of 
some  white  salt  being  laid  on  glass  sources,  as  though  for  an  experiment  in  which  the 
unhappy man had been prevented.” 
 A  simile  is  introduced  by  the  conjunction  as  though,  describes  the  predicate  with 
emotions. 
14.  “I  never  saw  a  circle  of  such  hateful  faces;  …,  with  a  kind  of  black  sneering 
coolness-frightened to,…, really like Satan.” 
 Face is really like Satan is a simile with explanation, introduced by the preposition 
in comparative phrase like and is created emotionally, it describes an object. 
15.  “His  friends  were  those  of  his  own  blood  or  those  whom  he  had  known  the 
longest; his affections, like  ivy,  were the  growth  of time, they implied  no aptness in the 
object.”  
 Friends of his own blood is a dead metaphor. His affections were the growth of time, 
like ivy is a metaphor which  is created logically. It is an active  metaphor. There  ivy is a 

 
27 
plant,  which  grows  on  suitable  surface  for  climbing,  including  trees,  natural  rock 
outcrops. 
 So,  there  are  given  above  fifteen  extracts,  which  includes  similes  and  metaphors 
from R.L. Stevenson’s imagery. To  make a conclusion it  is enough to analyze the given 
extracts  above.  There  we  see  the  peculiarities  of  author’s  style  and  his  representing  of 
stylistic  devices  as  metaphor  and  simile.  The  given  imagery  is  classic,  that  is  why  its 
every line includes many stylistic devices. Metaphors and similes are frequently complex. 
The main peculiarity of Stevenson’s style is that he used several metaphors and similes in 
one  sentence,  one  simile  includes  another  one.  And  simile  includes  a  metaphor,  while 
metaphor may include an epithet. Dead and active or live metaphors are also bountiful. 
 Wide  readership  could  have  a  confusion  while  interpreting  the  stylistic  devices 
introduced  by  like,  because  this  word  is  used  in  set  expressions,  in  metaphors  and  in 
similes. If we know the rules it will be easy to differentiate among them. The rule which 
we suggest  is rather simple, if the stylistic  device introduced by the  word like  is created 
emotionally, that is a simile, if it is created logically, that is a metaphor. 
 
References: 
1. 
www.merriam-webster.com./dictionary/simile
 
2. 
Steinbeck J. 1937. of Mice and Men, Sprangler, ISBN 0-14-017739-6 
3. 
Conrad J. 1902. Heart of Darkness. Blackwood’s Magazine 
4. 
Shakespeare, William 1623. Julius Caesar 
5. 
www.vistualsalt.com/rhetoric.htm
 
6. 
Stevenson.  R.L.  1886.  Strange  case  of  Dr.Jekyll  and  Mr.Hyde.  UK.  ISBN  0-553-
21277-X 
 
 
 
Шындалиева М.Б. 
 
ҚАЗАҚ ЖУРНАЛИСТИКАСЫНДАҒЫ МЕНЕДЖМЕНТТІҢ ДАМУЫ 
 
В  данной  статье  рассмотрены  особенности  развития  менеджмента  в 
казахской журналистике.  
This article examines the development of management in the Kazakh journalism. 
 
Бірнеше мемлекеттік кәсіпорындар бір өндірістік орталыққа бағындырылуы 
мүмкін.  Кәсіпорынның  бір  түрі  концерн  –  экономикалық  тұрғыда  дербес, 
техникалық саясат пен стратегиялық сұрақтар төңірегінде бір орталыққа бағынады. 
Меншік  иеленушінің  шешіміне  бағына  отырып  немесе  ортақ  шешімге  келіп, 
концерн  қатысушылары  ортақ  саясатты  жүргізуге  қажет  қаржыны  бөледі.  Әдетте, 
медиа бірлестіктер бір  орталыққа бағынып, саяси және идеялық жағынан бағыттас 
болады.  Ал  мемлекеттік  жүйеде  редакторлар  мен  ұжымдардың  субьективті 
көзқарасы байқалады. Холдинг, холдингтік компаниялар – бақылаушы акция пакеті 
бір құрылтайшының қолына жинақталған кәсіпорындар тобы. Әдеттегідей, холдинг 
басшылығы  қаржылық  қорды  өздері  жүргізеді.  Холдинг  жүйесіне  кіретін  барлық 
кәсіпорындардың дамуына бағытталған ортақ стратегия қабылданады.
 
2008 жылы 4 
шілдеде Қазақстанда «Арна Медиа» ұлттық ақпараттық холдингі құрылды. Бірінші 

 
28 
рет  холдинг  төрағасы  болып  Қуандық  Бишембаев  тағайындалды.  Холдинг 
құрамына:  «Республикалық  «Қазақстан»  телерадиокомпаниясы  АҚ,  «Хабар» 
агенттігі АҚ, "Егемен Қазақстан" Рспубликалық газеті АҚ, «Казахстанская правда» 
республикалық 
газеті 
АҚ, 
«Қазақ 
ақпарат 
агенттігі» 
АҚ, 
«Қазақстан 
телекоммуникация»  (КАТЕЛКО)  АҚ,  «Казтелерадио»  АҚ,  «Жас  өркен»  ЖШК, 
«Қазақ газеттері» ЖШК кірді.
 
 
2010  жылы  12  наурызда
 
«Арна  Медиа»  ұлттық  ақпараттық  холдингі 
қысқартылып,  оның  құрамындағы  бұқаралық  ақпарат  құралдарының  барлығы 
Қазақстан  Республикасы  Байланыс  және  ақпарат  министрлігіне  берілді.
 
Мысалы, 
осы кезеңде Ресейде бірнеше холдингтер дағдарысқа төтеп бере алмағандықтан, өз 
жұмыстарын 
тоқтатты. 
Олардың 
ішінде 
қаржылық-өндірістік 
топтармен 
байланысты  медиа-бірлестіктер  де  болды.  Қаржылық  өндірістік  топтар  бір 
орталықтың,  яғни  банктің  немесе  фирманың  капитал  концентрациясының 
нәтижесінде  дамиды.  Олар  өзара  қаржылық,  сауда  және  өндірістік  капиталдың 
бірігуімен  өз  қызметтерін  түрлі  салада  дамыту  жолдарын  қарастырады,  соның 
ішінде  БАҚ-та  осы  жүйемен  дамиды.  Капиталдардың  мұндай  салымдары  пайда 
табу  мақсатында,  сонымен  қатар  кәсіпкерлік  ортаны  қалыптастыру  және  бизнес 
жүргізуді  тиімді  ете  түсу  үшін  қоғамға  әсер  етудің  идеологиялық  және  саяси 
мақсаттың  туындауы  мүмкін.  Мемлекет  БАҚ-ты  пайдалана  отырып  қоғамға  әсер 
етіп,  өз  идеологиясын  қалыптастыруды  көздейді.  Бұл  қоғамды  басқарудың  сара 
жолы болып табылады. Қазақстанда мемлекет өз медиа-холдингінің негізін қалады.
 
Телерадиокомпания,  ақпарат  агенттіктері,  газет-журналдардың  көпшілігі  «Нұр-
медиа»  холдингіне  кірді  және  оның  негізі  2008  жылы  қаланды.  Медиахолдингтің 
құрамына  «Литер»,  «Айқын»,  «Дала  мен  қала»,  «Страна  и  мир»,  «Түркістан», 
«Нұр-Астана», «Известия-Казахстан» басылымдарымен қоса, «Астана» телеарнасы, 
«РДВ»,  «NS-Radio»  радиостанциялар  кіреді.
 
Әдетте,  өз  ішінде  бірнеше  баспаны 
топтастырған  бірлестіктер  баспа  үйлері  деп  аталады.  Бұл  бір  меншік  иесіне 
бағытталған, бір салада кәсібиленген компаниялар тобына жатады. Баспа үйлерінің 
құрамында  күнделікті  шығып  тұратын  газет,  апталық  газет,  бір  немесе  бірнеше 
журнал  және  көбіне  полиграфиялық  кәсіпорындар  кіреді.  Мысалы,  «Дәуір»  баспа 
үйі  («Жетісу»  күнделікті  газеті,  «Алматы  ақшамы»  және  «Заман-Қазақстан» 
апталықтары, «Парасат» және «Қазақстан әйелдері» журналдары) шығарады. 
 
Бизнес  басылымдардың  негізінде  медиа  бірлестіктер  жұмысын  дамыту 
мүмкін  болмады.  Алайда,  оған  талпыныс  қадам  ретінде  "Деловая  Неделя" 
апталығының  кәсіби  мамандарға  арналған  қосымшалары,  «Бизнес&Власть» 
апталық іскерлің газетінің шығуы, ал «Zona KZ» интернет газеті экономика, бизнес, 
қаржы  мәселелері  бойынша  сараптамалық  материалдарды  көптеп  жазатынын  атап 
кетуге болады. Қазақстанда трест – медиа өте сирек кездесетін бірлестік. Негізінен 
трест  ортақ  даму  жолдарына  бағытталып,  ол  монополияға  қарсы  саясатқа  әкеледі. 
Газеттік  тресттер  АҚШ  пен  Ұлыбританияға  тән.  XIX  ғасырда  АҚШ-та  Морган 
мұнай  трестін  құрып  керосин  алуды  орталықтандырғандай,  бұқаралық  газеттерді 
шығару  монополияланып,  кейіннен  ымонополияға  қарсы  заңның  қабылдануына 
байланысты трестер өз пішінін өзгертті. 
Ақпарат  нарығындағы  жағдайдың  өзгеріп  отыруы  редакциялық  менеджер 
алдында түрлі маркетинг әдістерін пайдаланып, мақсатты аудиторияның жағдайын 
зерттеуге және оның мерзімді басылым имиджін қабылдауын анықтау қажеттілігін 
оятады.  «Имидж»  ағылшын  тілінен  аударғанда  «image»  «бейне»,  «сурет»  деген 

 
29 
мағынаны  білдіреді  [1,60-б].  Газет,  телерадио-бағдарлама,  ақпараттық  хабардың 
бейнесі,  тұрақты  көрінісі.  Ақпаратын  тұтынушылардың  санасында  мерзімді 
басылым  туралы:  оның  сипаты,  көзқарасы  мен  позициясы,  оның  мазмұнының 
ерекшеліктері,  көркемдігі  және  т.б.  сақталып  қалады.  Белгілі  бір  деңгейде 
баршамыз  оны  газеттің  немесе  өзге  де  БАҚ-тың  «беті»  ретінде  қабылдаймыз.  Ол 
газеттің сыртқы көркемдігін ғана жеткізіп қоймай, сонымен қатар, оның мазмұндық 
ерекшеліктерін  сипаттайды.  Мерзімді  басылымның  имиджі  ұзақ  уақыт  бойы 
қалыптасады.  Ол  басылымның  нарықтан  орын  алуы  және  мақсатты  аудиторияны 
бекітуі  кезінде  үлкен  рөлге  ие.  «Егемен  Қазақстан»  газеті  өз  оқырманын  өзінің 
қалыптасқан,  жоғары  кәсіби  обьективті  басылым  екендігімен  қызықтырады. 
«Караван» газетінің де өзіндік имиджі бар, бірақ ол арзан сенсацияларға құрылатын 
газет  болғандықтан,  оның  астарындағы  ақпараттың  шын-өтірігіне  көбіне  мән 
берілмейді.  Бірақ,  бұл  имидж  талғамайтын  адамдардан  құралған  үлкен 
аудиторияны өзіне тартып отыр. 
БАҚ имиджі бәсекеге қабілеттілікті қамтамасыз ету кезінде үлкен мағынаға 
ие. Оны жасау қиын болғанымен, мақсатты аудиторияның жартысынан айырылып 
қалатындай  нұқсан  келтіріп  алуға  болады.  Газет  немесе  бағдарламаның  нақты 
имиджін қалыптастыру үшін оның барлық сипаттамасы, жұмысының барлық қыры 
маңызды.  Бұл  жерде  адами  фактор  да  белгілі  бір  рөл  атқарады,  мерзімді  басылым 
бетінде  немесе  эфирде  жұмыс  істейтін  журналистердің  танымалдылығы,  белгілі 
тұлға болуы, өзіндік жеке имиджіне әсер етеді. Мысалы, «Қазақстан» арнасындағы 
«Көршілер»  телебағдар-ламасының  танымалдылығы  белгілі  бір  деңгейде  сол 
бағдарламаның 
жүргізушісі 
Нұртілеу 
Иманғалиұлының 
жеке 
имиджіне 
байланысты.  Ал,  «Егемен  Қазақстан»  газеті  бұрындары  өзінің  көп  оқырмандарын 
белгілі 
журналистер 
Ш.Мұртаза, 
К.Смайылов, 
А.Сейдімбек, 
С.Ақтаев, 
Қ.Салғараның аттарымен қызықтырып, тартып отырған.  
Басылымның  композициялық  моделіне  сәйкес  ақпаратты  ұйымдастырып 
оны  жүйелеп,  ең  бастысын  бөліп,  оқырман  немесе  тыңдарманға  түсінікті  түрде 
тізбектегеннен  кейін  ғана  оған  қалаулы  аудитория  назар  аударады.  Ақпараттық 
нарықта кең мағынадағы «брэнд» термині қолданылады. «Брэнд» ағылшын тілінен 
аударғанда  «brand»  «фирмалық  белгі»,  «сорт»  деген  мағынаны  білдіреді  [1,15-б]. 
Мерзімді  басылымның,  телерадиокомпанияның  имиджі  мен  оның  сауда  белгісін 
біріктіретін ұғым. Брэнд ұғымына басылымның, телерадиокомпанияның түрі, оның 
деңгейі  мен  сапасы,  белгілі  бір  мақсатты  аудиторияға  бағытталуына  байланысты 
ұғым. 
Кеңес  газеттерінің  атауы  бірыңғай  ұқсас  және  стандартты  болды.  Орталық 
«Правдадан»  басқа  кеңес  елінің  бұрыш-бұрышында  ондаған  «Правдалар»  мен 
«Ленинские  путилар»  шығып  жатты.  Олар  Орталық  басылымдардан  аймақтық 
толықтырулары арқылы ғана ерекшеленіп отырды. Қазіргі уақытта бұл жағдай түп-
тамырымен  өзгерді.  Жаңа  БАҚ-тың  құрылтайшысы  оған  қалаған  атауын  беруге 
құқылы.  Себебі,  ол  осы  атаудың  ғана  емес,  оның  мағынасының,  логотипінің  және 
бейнесінің  де  иесі.  Газет  немесе  телебағдарламаның  атауы  сауда  белгісінің 
брэндіне  айналады.  Ақпарат  нарығында  өз  орнын  алуды  мақсат  тұтқан  басылым 
атауы ерекше мағынаға ие болуы керек. Атауы оның қандай мақсатты аудиторияға 
бағытталғанын  және  оның  қандай  ақпаратты  жеткізетінін  хабарлайды.  Оқырман 
қолына «Экономика и право Казахстана» газетін немесе «Kazahstan», «Деловой мир 
Казахстана»  журналын  алса,  ол  бұл  басылымдардың  бизнесмендер  мен 

 
30 
кәсіпкерлерге арналғанын түсінеді. Сонымен қатар, «Күндізгі жаңалықтар» немесе 
«Осы  сағатта»  бағдарламаларын  қосқан  көрермен  одан  мемлекет  ішінде  және 
әлемде  болып  жатқан  жедел  жаңалықтарды  көретінін  біледі.  Сондықтан  ескі 
басылымдар  мен  телеарналардың  басым  көпшілігі  қалыптасқан  жаңа  жағдайларға 
бейімделе отырып, өздерінің атауларын өзгертті.  
Алайда, олардың ішіндегі бірқатары өз атауларын өзгертпегенді жөн көрді. 
Ресейде  кеңестік  емес,  ал  комсомолдар  мүлде  жоқ  болса  да,  «Советская  Россия», 
«Комсомольская  правда»  немесе  жоғарыда  атап  өткен  «Московский  комсомолец» 
газеттері  өз  атауларын  өзгеріссіз  қалдырды.  Бұл  ретте  газет  басшылары  оның 
бірнеше  себептерін  айтады  екен.  Бір  жағынан,  басылымның  ескі  атауы  оның 
журналистері  мен  басшылары  ұстанатын  саяси  және  идеологиялық  позицияларды 
сақтап,  өзінің  осы  бағыттағы  мақсатты  аудиториясын  сақтап  қалған.  Екінші 
жағынан,  бұл  нарықтық  психологияны  есепке  ала  отырып  жасаған  қадам  болып 
есептеледі.  Басылым  атауы,  біз  білетіндей,  оны  фирмалық  аты.  Егер  фирма,  газет 
редакциясы  ондаған  жылдар  бойы  бір  атаумен  мындаған,  тіпті  миллиондаған 
тұтынушыларға  танымал  болса,  онда  оның  атаудан  бас  тартуы  компания  немесе 
редакцияның  құлдырауына  әкеліп  соғуы  мүмкін.  Себебі,  газеттің  жаңа  атауы 
көптеген  оқырмандарға  бұрынғы  басылымның  жойылуы  ретінде,  ал  оның  орнына 
мүлде  жаңа  басылымның  шыққаны  сияқты  әсер  етеді.  Сондықтан  редакция 
қызметкерлерінің  бұқараға  қалыптасқан  жағдайды  түсіндірмек  болған  барлық 
талпынысы жоққа  шығып,  олар  көпшілік  оқырманын  жоғалтып  алады. Сондықтан 
оқырмандар  психологиясының  инерциалылығын  ескере  отырып,  «Московский 
комсомолец»  газетінің  басшылары  оның  атауының  өзгеруін  ұзақ  уақыттық 
процеске айналдырды. Айлар бойы ақырындап олар газеттің үйреншікті атауының 
жазылуын  ұсақтай  түсті  де,  бір  уақытта  газет  бетінің  ортасындағы  «МК»  деген 
аббревиатураны  үлкейте  түсті.  Бұл  процесс  ескі  басылымның  атауының  –  газеттің 
фирмалық  атауының  –  мүлде  басылым  бетінен  де,  оқырмандар  санасынан  да 
жоғалып,  оның  орнын  «МК»  деген  танымал  астаналық  басылымның  қысқа  – 
фирмалық  белгісінің  басуымен  бірақ  аяқталды.  Қазіргі  уақытта  мерзімді 
басылымдар нарығында  және  газет  пен  журнал  беттерінде  фирмалық  белгілер  кең 
пайдаланылады.  Олар  өзіндік  таңба,  баспасөз  басылымдарының  түрлі  сауда 
белгілері.  Әдетте  олар  аббревиатуралар,  қысқартылған  атаулар:  «ЕҚ»  –  «Егемен 
Қазақстан», «ҚӘ» - «Қазақ әдебиеті», «АТ» – «Ана тілі», «ЗГ» –  «Заң газеті» және 
т.б.  Кей  кездерде  басылымның  фирмалық  белгісі  ретінде  оның  атауына  ерекшелік 
беретін  белгілі  бір  литера  да  қолданылуы  мүмкін.  Мысалға:  Ъ  –  революцияға 
дейінгі  курсивъ  сөзінің  соңына  жазылатын  қатаңдық  белгісі,  белгілі  іскерлік 
басылымның  фирмалық  белгісіне  айналды.  «Курсивъ»  Қазақстанда  2004  жылдан 
бері шығатын іскерлік басылым. 
Фирмалық белгілердің мағынасын телевидение мен радиода да ескереді. Ірі 
хабар  таратушы  телерадиокомпаниялар  мен  арналар  фирмалық  белгіні  өздерінің 
бағдарламалары  мен  хабарларының  басталуын  оқырмандар  мен  тыңдармандарға 
хабарлау  үшін  пайдаланады.  Телевидениедегі  бейнелеуіш  заставкалар  немесе 
радиодағы  дыбыс  заставкалары  –  сигналдар  аудиторияның  назарын  өзіне  аудару 
үшін қолданылады. «Ел Арна» телеканалы – «ЕА» таңбасымен, «КТК» телеканалы, 
«НТК»  және  «СТВ»  телеканалдарындағыдай  –  аббревиатуралар,  «7  арнаның»  7 
саны  және  өзге  де  фирмалық  белгілер  қазіргі  таңда  телевидения  мен  радионың 
аудиториямен  байланысын  қалыптастырып,  табысты  пайдаланылып  келе  жатыр. 

 
31 
Газетке,  телерадиобағдарламаға  өзіндік  көркемдік  атауын  және  оның  фирмалық 
атауы мен фирмалық белгісін – қысқарту, таңбалы сурет, заставка табуға көмектесу 
дегеніміз  –  оның  ақпаратын  қолданушыларға  қосымша  жол  салу,  оның нарықтағы 
орынын тұрақтыру дегенді білдіреді. 
Редакциялық  менеджменттің  тағы  бір  бағыты  мерзімді  басылымның 
мақсатты 
аудиториясымен 
байланыстарын 
бекітуге 
арналады. 
Мұндай 
байланыстарсыз 
басылым 
ақпараттық 
вакуумның 
ішінде 
қалып 
қояды. 
Оқырмандардың  немесе  көрермендердің  белгілі  бір  мәлімдемеге  немесе 
бағдарламаға  қалай  әсер  еткені  жөнінде  ақпараты  жоқ  ұжым  басшыларының 
басылымды дайындау мен жоспарлаудың экономикалық тиімді саясатын жүргізуге 
мүмкіндігі  болмайды.  Редакция  немесе  компанияның  аудиториямен  кері 
байланысын  орнату  үшін  оның  ақпаратын  пайдаланушыға  уақытпен  тексерістен 
өткен  байланыс  әдістерін  пайдаланады.  Мұндай  табысты  әдістердің  біріне 
бұқаралық,  яғни  кеңес  басылымдары  да  сәтті  жүргізген  ұйымдастырушылық-
бұқаралық  жұмыс  жатады.  Сол  арқылы  жинақталған  тәжірибені  қазіргі  нарықтық 
жағдайларда пайдалануға болады. 
Бұқаралық 
жұмыс 
ұғымының 
астарында 
ұйымдастырушылық 
іс-
шаралардың  жүйесі  жасырын  тұр.  Олардың  мақсаты  –  мерзімді  басылымның 
мақсатты  аудиториямен  байланысын  қалыптастыру  және  дамыту.  Кейбір 
басылымдардың  басшыларының  барлығын  кәсіби  журналистердің  қолымен 
шығаруға  ұмтылысы,  тәжірибе  көрсетіп  отырғандай,  өнім  деңгейінің  төмендеуіне 
әкеледі.  Бұл  түсінікті  де,  себебі,  ешбір  журналист  сол  салада  жұмыс  істейтін, 
мысалы  экономика  бойынша  экономист  маманнан  артық  біле  алмайтыны  белгілі. 
Сондықтан  ірі  редакциялық  ұжым  да  өз  басылымын  таралушы  жақтарында,  түрлі 
қалалар  мен  ауылдық  аймақтарда  болып  жатқан  оқиғалар  жөнінде  өзекті 
ақпаратпен  қаматамасыз  ете  алмайды.  Сондықтан,  бұрынғыдай,  әрбір  редакция 
алдында  өз  активін  және  онымен  жұмысты  ұйымдастыруды  қолға  алу  міндеті 
тұрады. Басылымға көмекке келуге дайын оның бірқатар достары – оның маңызды 
көмек күші, тірегі. Ал шағын жергілікті басылым редакцияларында өз активтерінсіз 
жұмыстың жүруін елестету тіпті мүмкін емес.  
Адамдарға  олардың  пікірімен  санаспайтын,  қызықпайтын  басылым  қажет 
емес.  Сондықтан,  оларға  жазылу  немесе  сатып  алу  мүмкіндігі  азаяды.  «Редакция 
редакциялық  поштамен  ондаған  жылдар  жұмыс  істеудің  нәтижесінде  құнды 
тәжірибе  жинақтайды.  Олардан  шығатын  көптеген  пішін,  әдіс  пен  амалды  қазіргі 
нарықтық жағдайында кеңінен пайдалануға болады»-[2,37-б],- дейді С. М. Гуревич. 
Бұл  пішіннің  көпшілігі  түрлі  өзгеріске  ұшырады,  көбісі  тарихқа  келмеске  кетті. 
Олардың  орнына  жаңа  пайда  болып  жатқан  аудиториямен  байланысты 
қалыптастырып,  дамытатын  өзге  пішін  мен  әдістер  келді.  Басылым,  телевидение, 
радионың  аудиториямен  байланысын  нығайтудың  тағы  да  бір  түрі  Интернет 
әлемдік  желісін  қолдану  болып  табылады.  Редакция  қызметінің  бұл  бағытында  да 
кәсіби  шеберлік  пен  журналистердің  ынтасы  өте  маңызды  және  редакциялық 
менеджменттің мәселесін шешуге де байланысты.  
 
Пайдаланған әдебиеттер: 
1. Ворошилов В. Журналистика. М., Кнорус, 2010. 
2. Гуревич С.М. Экономика отечественных СМИ. Учебное пособие для вузов. М., 
2009. 

 
32 
Мауленова Г.Ж. 
 
КӨРКЕМ ШЫҒАРМАДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН  
ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІҢ МАҒЫНАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ 
 
В данной статье автором рассматривается смысловое функционирование 
фразеологизмов в художественных текстах. 
In this article the author examines the semantic functioning of the phraseology in 
literary texts. 
 
Фразеология  термині  белгілі  бір  тілдегі  фразеологизмдердің  тұтас 
жиынтығы  деген  мағынамен  қатар,  тіл  білімінің  фразеологизмдерді  зерттейтін 
саласы  деген  ұғымда  да  қолданылады.  І.Кеңесбаевтың  авторлығымен  шыққан 
«Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» қазақ фразеологиясына ғана емес, қазақ тіл 
біліміне  де  қосылған  елеулі  үлес.  І.  Кеңесбаев  аталған  сөздіктегі  қазақ  тілінің 
фразеологизмдері туралы жазған мақаласында фразеология туралы: «Тіл байлығын 
сөз  еткенде  сөз  байлығы  (лексикалық  қор)  деген  топқа  осы  сөздікте  қамтылған 
алуан түрлі фразеологизмдерді жай, жалпылай жатқыза салуға болмайды. Басқаша 
айтқанда  сөз  байлығын  тексеретін  тіл  білімі  саласын  л  е  к  с  и  к  о  л  о  г  и  я  деп 
атайтын болсақ, фразеологизм байлығын тексеретін тіл білімі саласын ф р а з е о л 
о г и я деп атау әбден орынды», – деп жазады. 
Қазіргі  тілдік  қорда  қолданылып  жүрген  заң  саласына  қатысты 
фразеологизмдерді  алатын  болсақ  қара  қылды  қақ  жару,  істің  ақ-қарасы,  түп-
тамырына балта шабу, тырнақ астынан кір іздеу, құлақ естімеген, бес саусағындай 
білу,  тіс  жармау,  бас  кеспек  болса  да,  тіл  кеспек  жоқ,  қол  ұшын  беру,  төбе  шашы 
тік тұру, көзді ашып жұмғанша, қас пен көздің арасында, көз көріп, немесе бір ғана 
із сөзімен байланысты із кесу, ізін жоғалту, із қалдыру, із аңдысу, із кескіш, із қуу, 
ізін  суытпай  іздеу,  ізін  жасыру,  ізін  суытпау,  ізінше,  із-түзсіз  кету,  т.б. 
фразеологизмдерді  алуға  болады.  Мұндай  фразеологизмдерді  қолдану  өз  саласы 
бойынша мемлекеттік тілді қаншалықты жоғары деңгейде меңгергенін көрсетеді. 
Фразеолгизмдер  мән-мағынасы  жағынан  бір-біріне  синоним  болып 
жұмсалуымен  қатар  мән-мағынасы  жағынан  бір-біріне  қарама-қарсы  болып  та 
қолданылады.  Тіліміздегі  мағыналары  қарама-қарсы  мәнде  жұмсалатын  тұрақты 
тіркестер фразеологиялық антонимдер деп аталады. Мысалы, 1) бетінен оты шықты 
(қызарды,  қысылды,  ұялды)  –  беті  бүлк  етпеді  (ұялмады,  бедірейіп  тұрды, 
арсыздығын көрсетті), үміт етті (күдерін үзбеді, дәме қылды) – үмітін үзді (күдерін 
үзді,  болады-ау  деген  ойынан  шықпады)  т.б.;  2)соры  сорпадай  қайнады 
(бақытсыздық  тап  болды,  қасіретке  ұшырады)  –  көзі  ашылды  (сордан  арылды, 
жолы  ашылды,  қолайлы  жағдай  туды),  сабыр  етті  (шыдам,  төзім  білдірді, 
асығыстық жасамады) – дегбірі қалмады (шыдамсызданды, асып-састы) т.б.  
Көркем  шығарма  стилі  ұғымына  жазушының  тілі,  сөйлем  құрауы,  мәнері, 
шығарманың  композициясы,  оқиға  дамыту  үрдістері,  тақырып  таңдау,  жанрлық 
ерекшелік  т.б.  компоненттері  кіреді.  Шығармадағы  орталық  мәселе  идеялық 
мазмұнға  келіп  тіреледі.  Идеялық  мазмұн  түр  болғанда,  түрдің  мазмұнға  сәйкес 
болған  кезінде  ғана  өз  орнын  тауып,  түр  мен  мазмұн  бірлігі  туады.  Жазушы 
көкейінде  туған  идеяны  қалай  жеткізу,  оқырман  сана-сезіміне  әсер  ету  жолдары, 
көздеген  мақсатты  орындаудағы  жазушының  шеберлік  әдістері,  өзіне  ғана  тән 

 
33 
шығармашылық  ерекшеліктері  арқылы  жүзеге  асады.  Жазушының  өзіндік  ойы, 
өмірге  көзқарасы, айналада  болып  жатқан  құбылыс  пен  оқиғаларға  берген  бағасы, 
оны сезіп-түюінен келіп өзіндік стильдік ерекшелігі туады. 
Стиль  туралы  М.Қаратаев:  «Стиль  –  атаулы  құбылыс,  бір  заматта 
қалыптаспайды  және  бір  қалыпта  қатып-семіп  қалмайды,  ол  бірте-бірте  даму 
процесінде  жетілетін  құбылыс.  Осылай  деп  білсек,  қазақ  әдебиетінде  стиль 
дамуының  тарихын  танытатынын  көреміз.  Стиль  талантты  да,  тәжірибелі 
жазушының  табысы  десек,  дара  стиль  мен  стильдік  ағымдардың  көбеюі  – 
кемелденген  көп  жанрлы  әдебиеттің  табысы».  Қазақ  әдебиетінің  өсіп-өркендеу 
жолына  көңіл  бөлсек  те,  жеке  жазушылар  шығармаларына  зер  салсақ  та,  көңіл 
аударатын  ортақ  жайт  –  бір  жазушының  бірнеше  шығармаларында  қайталанып 
отыратын, басқаларға ұқсамайтын өзіне ғана тән ерекшелік байқалады. Демек бұл – 
жазушының стилін танудағы шешуші жағдай.  
Белгілі 
бір 
қаламгердің 
шығармаларындағы 
тілдік 
құбылыстарды 
қарастырудың  негізгі  бір  саласы  оның  стильдік  ерекшеліктерін  тану  мәселесімен 
байланысты.  Алдымен,  белгілі  бір  туындының  стильдік  арналарын  көрсету  сол 
автордың  тілдік  компоненттерді  қолдану  мүмкіндіктерін  саралауға  жол  ашса, 
екіншіден,  стильді  қарастыру  тілдік  тұрғыдан  алғанда,  кешенді  зерттеу  болып 
табылады.  
Тілдік  компонентті  қолдану  барысында  қазақ  тіліндегі  фразеологизмдерді 
қолдану  ерекшеліктеріне  тоқталатын  болсақ,  шығарма  көркемдігін  арттыру  үшін 
Е.Букетов түрлі: “Өлгенде көрген бір қуаныш”, “мойын ұсыну”, “қысыр жыл”, “үні 
шықпас”, “жел соқпаса шөптің басы қимылдамайды”, “сағы сыну”, “арқасын кеңге 
салу”,  “қайыршының  қанағатындай”,  “арамтер  болу”,  “көкірегі  қарс  айрылу”, 
“досқа  күлкі,  дұшпанға  таба  болу”,  “ит  өлген  жер”  секілді  тұрақты  тіркестерді 
ұтымды қолданған. 
Добалдай,  жуас  ақ  мысықтың  әуестігі  өзінің  сорына  шықты  –  бір  аяғының 
шеңгелін  мысыққа  салып,  екінші  аяғымен  керегеге  жабысқан  ителгі  мысық 
бейшараны  өзіне  қарай  тартып,  енді  болмаса  темірдей  тұмсығын  іске  қосқалы 
жатыр  екен.  Осы  сөйлемдегі  теңеулер  сырт  қарағанда  бір-бірінен  мүлдем  алшақ 
жатқан нәрселер болса да жақындастыру арқылы салыстыруға мүмкіндік туғызған. 
«Киізбен  қымтап  тастағанның  өзінде  сабадағы  қымызың  ашып  үлгермейтін  киіз 
үйдегі  тірліктен  кейін  қыстаудың  ұядай  жылы  бөлмелері  қандай  рахат».  Ұя  мен 
үйді теңестіруден, олардан ортақ ұқсастық таба отырып шебер суреттелген. 
Жазушы  стиліне  тән  бір  ерекшелік  –  қазақтың  бай  ауыз  әдебиетінің 
материалдарын  өз  шығармаларында  кеңінен  пайдалануды  үрдіске  айналдырған. 
Және 
өмірде 
жиі 
айтылатын 
мақал-мәтелдердің 
шығармада 
орынды 
пайдалануында.  Мысалы,  «Әке  балаға  сыншы»,  «Жаман  адам  біреуден  көрген 
жәбірін  ұмытпайды.  Жақсы  адам  әлдебіреуге  жәбір  көрсеткенін  есте  сақтап,  өз 
айыбын  қалай  өтеуді  ойлай  жүреді»,  «Көңілдегі  көрікті  ойдың  ауыздан  шыққанда 
өңі  қашады»,  «Сөз  тапқанға  қолқа  жоқ»,  «Адам  бір  боқ  көтерген  боқтың  қабы», 
«Көзбен  көріп,  қолмен  ұстағандай»  т.б.  мақал-мәтелдер  жазушы  шығармаларын 
шырайландырып тұр. 
  Стиль  –  грекше  stylus  –  таза,  әдемі  сөйлеу  мағынасын  білдіреді.  Стиль  – 
талант өлшемі. Өмірдің әр саласында жұмыс стилі, газет стилі, ғылыми стиль, т.б. 
жиі қолданылады. кез келген әдебиетке байланысты монографиялардың бәрінде де 
стильге  бір  тоқталмай  кетпейді.  Қазақ  әдебиеттану  ғылымында  стиль  туралы 

 
34 
қомақты  еңбек  жазған  Қ.Жұмалиев  ақын-жазушылардың  көркем  мәнері  мен 
шеберлігін, талантын кеңінен қарастырған. «Стиль дегеніміз – әр жазушының өзіне 
тән  шығармашылық  ерекшеліктері  және  бір  жазушының  екінші  жазушыдан 
айырмашылығы,  өзіне  ғана  тән  сипатын  аңғартатын  жиынтық  болса  керек.  Стиль 
жазушының  барлық  шығармасын  қамтып,  олардың  бір-біріне  жақындығы  мен 
бірлігін  зерттейтін  сала»  -  дейді  академик  З.Қабдолов.  Қазақ  әдебиеттану 
ғылымында да стильдік ізденістер туралы мол пікір, ізденістер айтылған. Стильдің 
не  екенін,  оның  ерекшелігін  М.Әуезов  былай  түсіндіреді:  «Әдебиеттік  ұлттық  түр 
мәселесінің  бір  іргелі  үлкен  мәні  –  стильде.  Теңеу  тілі,  әр  алуан  көркемдік 
шеберлікпен  келетін  сөз  кестесі  түгел  құрала  келіп  жазу  стилін  қалыптастырады. 
Әдебиеттің  ұлттық  ерекшеліктері  жайын  алғанда,  тіл  –  бұл  стильдің  өзі  емес, 
құралы,  қоры  ғана.  Екінші  бір  үлкен  стиль  –  сөздік,  ақындық  теңеу  кесте 
мағынасынан  басқа  екінші  мағынаны  жеке  тудырады.  Ол  –  ұлттық  мінез,  бейне 
жасаудың  стилі.  Міне,  ұлттық  түрдің  жайына  ауысқанда  осындай  ірі  белгілер 
тілден гөрі артығырақ орны бар, өзгеше сипат болатын жайлар бар». 
Көркем  шығарма  стилі  ұғымына  жазушының  тілі,  сөйлем  құрауы,  мәнері, 
шығарманың  композициясы,  оқиға  дамыту  үрдістері,  тақырып  таңдау,  жанрлық 
ерекшелік  т.б.  компоненттері  кіреді.  Шығармадағы  орталық  мәселе  идеялық 
мазмұнға  келіп  тіреледі.  Идеялық  мазмұн  түр  болғанда,  түрдің  мазмұнға  сәйкес 
болған  кезінде  ғана  өз  орнын  тауып,  түр  мен  мазмұн  бірлігі  туады.  Жазушы 
көкейінде  туған  идеяны  қалай  жеткізу,  оқырман  сана-сезіміне  әсер  ету  жолдары, 
көздеген  мақсатты  орындаудағы  жазушының  шеберлік  әдістері,  өзіне  ғана  тән 
шығармашылық  ерекшеліктері  арқылы  жүзеге  асады.  Жазушының  өзіндік  ойы, 
өмірге  көзқарасы, айналада  болып  жатқан  құбылыс  пен  оқиғаларға  берген  бағасы, 
оны сезіп-түюінен келіп өзіндік стильдік ерекшелігі туады. 
 Стиль  туралы  М.Қаратаев:  «Стиль  –  атаулы  құбылыс,  бір  заматта 
қалыптаспайды  және  бір  қалыпта  қатып-семіп  қалмайды,  ол  бірте-бірте  даму 
процесінде  жетілетін  құбылыс.  Осылай  деп  білсек,  қазақ  әдебиетінде  стиль 
дамуының  тарихын  танытатынын  көреміз.  Стиль  талантты  да,  тәжірибелі 
жазушының  табысы  десек,  дара  стиль  мен  стильдік  ағымдардың  көбеюі  – 
кемелденген  көп  жанрлы  әдебиеттің  табысы».  Қазақ  әдебиетінің  өсіп-өркендеу 
жолына  көңіл  бөлсек  те,  жеке  жазушылар  шығармаларына  зер  салсақ  та,  көңіл 
аударатын  ортақ  жайт  –  бір  жазушының  бірнеше  шығармаларында  қайталанып 
отыратын, басқаларға ұқсамайтын өзіне ғана тән ерекшелік байқалады. Демек бұл – 
жазушының стилін танудағы шешуші жағдай.  
Белгілі 
бір 
қаламгердің 
шығармаларындағы 
тілдік 
құбылыстарды 
қарастырудың  негізгі  бір  саласы  оның  стильдік  ерекшеліктерін  тану  мәселесімен 
байланысты.  Алдымен,  белгілі  бір  туындының  стильдік  арналарын  көрсету  сол 
автордың  тілдік  компоненттерді  қолдану  мүмкіндіктерін  саралауға  жол  ашса, 
екіншіден,  стильді  қарастыру  тілдік  тұрғыдан  алғанда,  кешенді  зерттеу  болып 
табылады.  
Е.Букетов  шығармаларын  оқып  отырғанда  мынадай  ерекшеліктер  айрықша 
көзге  түседі.  Оның  ең  біріншісі  –  сөйлемдердің  өте  қысқа,  нақты  келіп  отыруы. 
Мысалы  «Әкесі  бес  уақыт  намазын  қаза  қылып  көрмеген»,  «Түске  дейін  бидай 
себіліп болды», «Иә, шіркін, Шөптікөл...», «Сол жылы қыс суық, қар жұқа болды», 
«Ақсақал  бүгін  терең  ой  құшағында»,  т.б.  осындай  нақты  айтылған  қарапайым 
сөйлемдер жазушы шығармаларында жиі кездесіп отырады. 

 
35 
Портреттің  көркем  шығармада  алатын  орны  айрықша.  Портрет  ең  алдымен 
көркем  туындыдағы  адам  болмысын,  мінез-сипатын  ашады.  Қаламгер  портрет 
жасау  арқылы  кейіпкерлерінің  мінез-құлқы  мен  дүниетанымын  сипаттауда,  жеке 
ерекшелігі  мен  адамдық  сипатын  ашуда  шеберлік  танытқан.  Жазушы  мейлінше 
қамқор,  әділ,  еңбегі  адал  ауыл  ақсақалы  ретінде  суреттелетін  Имантай  қартты: 
«Қаныш әлі қуаныш құшағында келеді. Дәл қазір ол мынадай денесі зор, бойы биік, 
қалқасы  сенімді  адамның  жетпістен  асқан  жасы  шашын  ағартып,  қимылын 
баяулатқаны  болмаса,  дене  бітімі  мен  ширақ  жүрісіне  қылау  түспеген,  ал  шешек 
дағы  тарғылдаған  қоңырқай  жүзіндегі  кішілеу  қой  көздері  нұрын  жоғалтпаған 
әкенің  соңынан  келе  жатқанына  қуанды»  деп  суреттесе,  «...мені  білейін  десеңдер 
бұлтиған  екі  ұртыма,  жайылып  жатқан  мұрныма  емес,  тынымсыз  қозғалатын  қап-
қара  қалың  қасыма,  тікірейген  жалпақ  мұртыма  және,  қыл  аяғы,  қарашығы 
найзадай қадалатын қиықша көзіме қараңдар, сонда менің кім екенімді танисыңдар 
дейді» деп Уахиттың портретін ұтымды жасаған.  
Жазушы С.Бегалин шығармаларының бір ерекшелігі – өмірде жиі айтылатын 
мақал-мәтелдердің,  қанатты  сөздердің  орынды  пайдалануында.  Хикаяттың  бірінші 
бөлімінде:  «Бітер  істің  басына,  білімді  келер  қасына»,  «Бұқа  қарап  жүріп, 
жасауылға  тұрыпты»,  «Жігітке  жетпіс  түрлі  өнер  аз»,  «Асауды  құрық  жуасытады, 
тентекті  бұйрық  жуасытады»,  «Басы  ауырмағанның  тәңірімен  ісі  жоқ»,  «Төреге 
ерген  ерін  арқалар»,  «Іздегенге  алтын  жолығады»,  «Аңдамай  сөйлеген  ауырмай 
өледі»,  «Екі  бай  құда  болса,  арасында  жорға  жүреді»,  «Шайнап  берген  балаға  ас 
болмайды»,  «Атадан  бала  туса  игі,  ата  жолын  қуса  игі»,  «Бет  көрсе  жүз  ұялады», 
«Бас кеспек  болса да, тіл кеспек жоқ» мақал-мәтелдері  кездессе,  екніші бөлімінде: 
«Құл тапқаны – қожасы үшін» , «Басың сауда еліңді тап, аяғың сауда жеріңді тап», 
«бас  кеспек  болса  да  тіл  кеспек  жоқ»,  «атадан  бала  туса  игі,  ата  жолын  қуса  игі», 
«Бет  көрсе,  жүз  ұялады»,  «адам  сөйлескенше,  жылқы  кісінескеше»,  «аңдамай 
сөйлеген  ауырмай  өледі»,  «іздегенге  алтын жолығады,  төреге  ерген  ерін  арқалар», 
«байдың малын байғұс қызғанады», «басы ауырмағанның тәңірімен ісі жоқ» деген 
мақалдарды  ұшыратуға  болады.  Жазушы  мақал-мәтелдермен  ғана  шектелмей, 
фразеологиялық  тіркестер  мен  теңеулерді  тиімді  қолданған:  қазан  бұзар,  бауыр 
басу,  даусы  сембеу,  іш  тарлық  ету,  көз  тастау  т.б.  Мысалы  шығармада  мынадай 
теңеулер кездеседі: «Қыстай қала ішінде іші пысып ерігіп қалған бала, далаға қарай 
қанат  сермеген  түз  құсындай  ынтықты».  «Шоқан  асуларында»  түрлі  мақал-
мәтелдердің қолданылуы шығарма тілінің көркемдігін арттырған. 
 Сонымен  қатар,  көркемдегіш  құралдар  арқылы  да  шығарманы  шеберлікпен 
көркемдей  білген.  Сондай-ақ, С.Бегалин  тілінде  теңеулердің  де  түр-түрі  кездеседі. 
Шоқанды қыранға теңесе, жағымсыз кейіптегі бейнелерді қанды тырнақ қара құқа, 
қара  жүректерге  теңейді.  Және  мұндай  теңеулер  шығарманың  бірнеше  тұсында 
қайталанып  қолданылады:  «Ивашкеевич  ол  есепті  жүргізу  үшін  аңқау  бейуаз  елге 
өзінің  қанды  тырнақ  қара  құстарын  тобымен  аттандырады  ғой.  Қанша  елді 
зарлатарын  кім  білсін.  Бірақ  Хоментовский,  Абакумовтар,  Петр  Петрович 
Семеновтар  аман  болса,  оның  қара  құстары  бетімен  ел  тонай  алмас...».  Осындай 
парақор,  қара  ниетті  чиновниктерді  қара  жүрекке  теңеуі  кездеседі:  «Достар  Сібір 
өлкесінің  осы  бір  мекемесіне  кіріп  алған  бір  топ  қара  жүректер  жайлы  күйіне  сөз 
етіп отырғанда, Барнауылдан оралған Петр Петрович те келе қалды». «Екі жылдан 
бері келіп  офицер шенімен  елін  ойлы-қырлы аралаған Шоқанды қырғыз адамдары 

 
36 
танып  қалуы  да  мүмкін.  Егер  олардың  бір  қара  жүрегі  танып  қалып,  мына 
қашғарлықтарға сыбыр етсе, Шоқан өмірі қатерге ұшырайды». 
Уәлихан  қожа  және  оның  қатыгездігін  суреттеуде:  «Өзі  мас,  өзі  жау 
қамауында  қанына  қарайып  отырған  қожадан  еш  нәрсе  шықпас  деп,  рақым 
сұрамайды.  Қайсар  да,  қара  жүрек  қожа  қаһарына  қапыда  ұшыраған  Шлагинвейт 
сонау  Шоқан  Қашғар  шаһарына  кірердегі  жол  бойындағы  қадаларға  ілінген 
бастардың бірі болып қаза табады».  
Шығармада  теңеулерді  қолдану  арқылы  кейіпкерлер  бейнесін  толық  аша 
білген:  «Қыстай  қала  ішінде  іші  пысып  ерігіп  қалған  бала,  далаға  қарай  қанат 
сермеген  түз  құсындай  ынтықты»,  «Ә,  дегенде  құйындай  ұшып  жөнелген 
Жақыптың  қарагер  құнаны  бір  белестен  асып,  келесі  қайқаңға  көтерілгенде 
тырбақтап  жайыла  берді».  Мұндай  теңеу,  ауыстыру  тәсілдерімен  шығарма  тілін 
ажарландыру, құбылта түсу С.Бегалин ерекшелігі. 
С.Бегалиннің «Шоқан асуларында» және Е.Букетов шығармаларында тұрақты 
тіркестер молынан қолданылады және шығарма тілін шұрайландырып, көркемдігін 
арттыра түседі.  
 
Қолданылатын әдебиеттер: 
1. 
Қабдолов З. Сөз өнері. Алматы: Қазақ университеті. 1992. 
2. 
Қазақ әдебиеті. Энциклопедия. Алматы: Білім, 1999. – 560 б. 
3. 
Қаратаев  М.  Стиль  зерттеу  принциптері  //  Стиль  сыры.  Алматы: 
Жазушы,1974.  
 
 
 
Султанбекова С.А. 
 
CLASSIFICATION OF LEXICO-INTERFERENTIAL ERRORS IN THE ENGLISH 
SPEECH OF KAZAKH DEPARTMENT STUDENTS 
 
 Статья  посвящена  явлению  интерференции  родного  языка  при  обучении 
английскому 
языку. 
В 
статье 
дается 
определение 
лингвистической 
интерференции,  приводятся  разные  ее  виды,  а  также  рассматривается 
классификация  лексических  ошибок  интерференционного  характера  в  английской 
речи студентов казахского отделения. 
 Аталған  мақала  ағылшын  тілін  үйренудегі  ана  тілінің  интерференциясы 
болмысына 
арналған. 
Мақалада 
тілдік 
интерференцияның 
анықтамасы, 
интерференцияның  түрлері  және  сонымен  қатар  қазақ  бөлімі  студенттерінің 
ағылшын  тілінде  сөйлеуіндегі  интерференциялы  сипаттағы  лексикалық  қателері 
топтастырылған.  
 
 Before  turning  to  the  issue  of  the  article  it  is  of  importance  to  scrutinize  the 
phenomenona of interference. 
 Linguistic interference (also known language transfer, and crossmeaning) refers to 
speakers or writers applying knowledge from their native language to a second language. 
Interference  is  revealed  in  bilingual’s  L2  (second  or  foreign  language)  speech  as 

 
37 
deviations of rules and systems as the result of influence of the speaker’s native language. 
/6, р.356/  
It was I. Epstein who first used the term “interference” in light of multilingualism. 
When the relevant unit or structure of both languages is the same, linguistic interference 
can result in correct  language production called positive transfer – “correct”  meaning  in 
line  with  most  native  speakers’  notions  of  acceptability.  The  fact  that  the  results  of 
positive  transfer  go  largely  unnoticed  is  true,  and  thus  is  less  often  discussed. 
Nonetheless,  such  results  can  have  a  larger  effect.  Generally  speaking,  the  more  similar 
the  two  languages  are,  the  more  the  learner  is  aware  of  the  relation  between  them,  the 
more  positive  transfer  will  occur.  However,  that  language  interference  is  most  often 
discussed as a source of errors known as negative transfer. /1, p.25/ 
 It  was  also  curious  to  have  an  insight  into  the  typology  of  interference  Reveal  of 
some  features  of  interference  in  linguistic  concept  gave  way  to  type  interference. 
Г.М.Вишневская outlines the following kinds of interference.  
 according to its origin: internal and external interference; 
 according to character of transfer of skills: direct and indirect interference; 
 on the way they reveal: open and concealed interference; 
 on linguistic nature: phonetic, lexical and grammatical interference; /5, p217/  
 Learning native and foreign languages lead to interlingual interference. 
 It  would  be  sensible  to  regard  linguistic  nature  of  interference  in  detail,  as  the 
problem of the given topic directly refers to this kind of interference.  
 Phonetic  interference  occurs  in  contacts  of  phonetic  elements  of  languages.  As 
U.Weinreich notes that there are some sounds which are not in English or on the contrary. 
Сomparing  Kazakh  and  English,  the  English  sounds  [ð],  [θ]  do  not  have  equivalents  in 
Kazakh that a Kazakh speaker can sound the words father and thick as [fa'zr] and [sik].  
 Grammatical interference takes place when word order in sentences, consequence 
of tenses and etc. in English deviate as the result of L
1 
influence. In an English learner’s 
speech of Kazakh department  grammatical interference  is  mostly revealed  in word  order 
of positive sentences, as in Kazakh positive sentence the verb is put at the very end of a 
sentence. Second field where grammatical interference occurs is the usage of prepositions 
in English as in Kazakh prepositions are given through endings.  
 As  the  given  paper  is  devoted  to  classification  of  lexico-interferential  errors  that 
occur  in  an  English  learner’s  speech  of  Kazakh  department,  here  I  would  like  to  focus 
more  on  lexical  interference.  Although  phenomenon  of  interference  is  most  commonly 
discussed in the context of English language learning and teaching, evidence of studying 
of lexico-interferential errors in English speech of Kazakh department students is lacking.  
 Bilingualism  or  trilingual  people  have  likely  been  common  throughout  the 
development of our republic. Consequently, lexico-interferential errors in English speech 
of Kazakh department students occur as the result of languages contact they speak.  
 It is evident that mechanism of interference is case of acquiring three languages is 
more  complex  than  in  case  of  bilingualism.  In  case  of  bilingualism  unidirectional 
influence takes place and in trilingual case two-directional influence, i.e. native language 
and  first  foreign  language  influence  on  the  second  foreign  language,  occur.  Regarding 
Kazakh  department  students  if  Kazakh  is  considered  as  their  native  language,  then 
Russian is their second  language, but  not foreign, and their foreign  language  is English. 
Students learning English often form their speech through Russian first and then Kazakh.  

 
38 
 Focal point of  our attention  is to regard lexico-interferential  errors of students  on 
the base of two non-relative, heterogeneous languages, i.e. English referring to the Indo-
European family of languages and Kazakh referring to Turkic group of languages. As it is 
evident,  English  and  Kazakh  languages  differ  from  each  other  genealogically  and 
typologically. All these differences between these two languages give way to the above-
mentioned negative transfer. In support of this view we have to have an insight into main 
directions  of  occurrence  of  lexico-interferential  errors.  It  may  be  claimed  that  lexical 
interference takes I place in the following three fields:  
1. 
Transfer of a native language word into English. 
Words, which get into target language from the source language primarily can save 
their  own  pronunciation.  For  instance,  Kazakh  “Мен  дүкенге/  магазинге  бардым.”.  In 
this  example  the  word  магазин  is  the  result  of  influence  of  Russian  on  Kazakh. 
Consequently,  an  English  learner  translates  this  sentence  into  English  as  “I  went  to  the 
magazine” being unaware that magazine denotes a type of thin book containing articles.  
2. 
Confusion of semantics of words.  
Analyses also have shown that there are English and Kazakh adjectives that do not 
coincide  in  their  semantics.  For  example,  English  “She  is  tall  and  has  fair  hair”  can  be 
given by an English learner of Kazakh department, as: “She is high and has white hair” . 
As  Kazakh  ақ  denotes  both  fair  and  white  in  English  or  English  a  tall  person  can  be 
given by a Kazakh speaker as a high person as Kazakh биік corresponds to English both 
tall and high.  
3. 
Replacing  elements  of  idioms  or  phraseological  units of  English  by  elements 
of native language.  
 Usage  of  phraseological  set-expressions  require  to  focus  on  their  semantics, 
emotional-expressive  color,  and  also  collocability  of  elements  of  a  phraseological  unit. 
Deviations  of these  lead to  interferential  errors. For example, upper in “John belongs to 
the  upper  crust”  denoting  aristocracy  can  be  given  by  a  Kazakh  department  student  as 
“John belongs to the higher crust” as both upper and higher have the meaning жоғары 
in English, but higher leads to misuse of the set-expression. One more example is in “She 
was as green as grass when she  was sixteen”. Here as green as grass denoting naïve is 
often confusingly replaced by as cool as cucumber which denotes calm, because both of 
these  phraseological  units  have  elements  connected  with  color  green  in  Kazakh,  which 
implies young and naïve.  
 Summing  up,  I  would  like  to  say  all  these  above-given  examples  allow  us  to 
express  an  opinion  that  lexico-interferential  errors  in  English  speech  of  a  Kazakh 
department students are frequent that they demand further and deeper study in this field.  
 
Bibliography: 
1.  Алимов, В.В. Специальный перевод и лингвистическая интерференция  
 [Текст] / В.В. Алимов. - М.: МОСУ, 2003. – 134 с. 
2.   Вишневская,  Г.М.  Билингвизм  и  его  аспекты  [Текст]  Г.М.Вишневская.  – 
Иваново, 1997. -100 с. 
3.  Верещагин  Е.М.  Психологическая  и  методическая  характеристика  двуязычия. 
М.: Изд-воМГУ, 1969, с.19-31. 
4.  Карлинский  А.Е.  Основы  теории  взаимодействия  языков.  Алма–Ата.  Ғылым, 
1990, С.22, 92-113 

 
39 
5.  Haugen,  Einar  (1950):  “The  analysis  of  linguistic  borrowing”.  Language  26,  210-
231.  
6.  Weinreich, Uriel (1953): Languages in contact: findings and problems. The Hague: 
Mouton. 
 
 
 
Султанбекова С.А.  

жүктеу/скачать 2,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: