Хабаршы «Филология ғылымдары» сериясы

 
1 
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ 
МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ 
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 
 
 
 
ХАБАРШЫ 
«Филология ғылымдары» сериясы 
 
2008 жылдан шыға бастады 
жылына 4 рет шығады 
 
 
 
 
 
№ 19 / 2013 
 
 
ВЕСТНИК 
Серия «Филологические науки» 
 
основан в 2008 году 
выходит 4 раза в год 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
АСТАНА 
2013 
 
ҚАЗАҚ 
ГУМАНИТАРЛЫҚ 
ЗАҢ  
УНИВЕРСИТЕТІ 
 
 
 
 
КАЗАХСКИЙ 
ГУМАНИТАРНО-
ЮРИДИЧЕСКИЙ 
УНИВЕРСИТЕТ 
 

 
2 
УДК 811 
ББК 81.2 
 
 
Журнал Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім 
министрлігінде тіркелген. Куәлік № 2988-Ж 2008 жылдың 25 наурызы. 
 
 
Журнал  зарегистрирован  в  Министерстве  культуры,  информации  и 
общественного  согласия  Республики  Казахстан.  Свидетельство  №  2988-Ж  от  25 
марта 2008 года. 
 
ISBN 9965-513-84-8 
 
ҚазГЗУ  Хабаршысы.  «Филология  ғылымдары»  сериясы».  №  5  (19).  – 
Астана, 2013 – 110 б. 
 
Вестник КазГЮУ. Серия «Филологические науки». № 5 (19). – Астана, 
2013 – 110 с. 
 
 
 
ҚазГЗУ  Хабаршысы.  «Филология  ғылымдары»  сериясы  журналында 
оқырмандарға  маңызды  ғылыми  жаңалықтар,  дайындалып  жатқан  және  өтетін 
конференциялар  туралы  ақпарат  беріледі.  Филологияның,  аударма  теориясы  мен 
практикасының  өзекті  мәселелеріне  арналған  зерттеулер  мен  орта  мектеп 
мұғалімдері  мен  жас  зерттеушілердің  әдістемелік  мақалалары  жарияланады. 
Қазақстанның барлық аумағының және шетел мемлекеттерінің ғалымдары ҚазГЗУ 
Хабаршысы.  «Филология  ғылымдары»  сериясы  мақалаларының  авторлары  болып 
табылады.  
Журнал  Вестник  КазГЮУ.  Серия  «Филологические  науки»  информирует 
своих  читателей  о  важнейших  научных  событиях,  готовящихся  и  состоявшихся 
конференциях.  Публикуются  исследования  по  актуальным  проблемам  филологии, 
теории и практике перевода, методические статьи учителей средних школ и работы 
молодых  исследователей.  Авторами  статей  Вестника  КазГЮУ  стали  ученые  из 
разных регионов Казахстана, а также из стран зарубежья.  
 
УДК 811 
ББК 81.2 
 
 
ISBN 9965-513-84-8  
© Қазақ Гуманитарлық Заң Университеті, 2013 
 
© Казахский Гуманитарно-Юридический  
 
Университет, 2013 
 
 
 

 
3 
 
 
 
 
 
 
 
Бас редактор:  
 
Бейсенова Ж.С. 
жалпы тіл білімі және аударма ісі  
кафедрасының 
меңгерушісі, 
профессор 
филол.ғ.д. 
 
 
Бас редактордың 
орынбасарылар:  
 
Егорова О.Г. 
профессор, филол.ғ.д. (Ресей, АМУ). 
Шахин А.А.  
жалпы тіл білімі және аударма ісі 
кафедрасының доценті 
филол.ғ.к. 
 
 
Жауапты 
редакторлар:  
 
Сапина С.М. 
жалпы тіл білімі және аударма ісі 
кафедрасының доценті 
филол.ғ.к. 
Смағұл А.Қ. 
жалпы тіл білімі және аударма ісі 
кафедрасының оқытушысы 
филол. магистрі 
 
 
Редакция алқасы:  
 
Дүсіпбаева Қ.С. филол.ғ.к. 
Ибраева А.Б. филол.ғ.к. доцент  
Иманғалиева Г.С. филол.ғ.к. доцент 
Канафиева К.К. п.ғ.к. доцент 
Утанова А.Қ. филол.ғ.к. доцент 
 
 
 
 

 
4 
 
 
 
 
 
 
Главный редактор: 
 
Бейсенова Ж.С. 
заведующий кафедрой общего 
языкознания и переводческого дела 
д.филол.н. профессор  
 
 
Заместители главного 
редактора:  
 
Егорова О.Г. 
д.ф.н. профессор (Россия, АГУ) 
Шахин А.А.  
доцент кафедры общего языкознания 
и переводческого дела к.филол.н.  
 
 
Ответственные 
редакторы: 
Сапина С.М.  
доцент кафедры общего языкознания 
и переводческого дела 
к.филол.н. 
Смагул А.К. 
преподаватель 
кафедры 
общего 
языкознания 
и переводческого дела 
магистр филологии 
 
 
Редакционная коллегия:  
 
Дюсипбаева К.С. к.ф.н. 
Ибраева А.Б. к.ф.н. доцент  
Имангалиева Г.С. к.ф.н. доцент 
Канафиева К.К. к.п.н. доцент 
Утанова А.К. к.ф.н. доцент 
 
 
 
 

 
5 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ҚҰРМЕТТІ ОҚЫРМАНДАР! 
 
 
 ҚазГЗУ  Хабаршысы.  «Филология  ғылымдары»  сериясы  ғылыми 
басылымы  құрылтайшылардың,  редакция  алқасының  жоспарына  сәйкес 
қазақстандық  ғалымдардың,  сондай-ақ  жақын  және  алыс  шетел 
тілшілерінің  тіл  білімі,  аударматану,  тілдер  мен  әдебиетті  оқыту 
әдістемесі мәселелеріне арналған мақалаларын жинақтайды.  
«ҚазГЗУ  Хабаршысының»  тұрақты  айдарларында  жарияланатын 
материалдар 
Қазақстандағы 
қазіргі 
заманғы 
әлеуметтік-мәдени 
кеңістікте  және  басқа  елдерде  ерекше  маңызға  ие  болып  отырған 
теориялық  мәселелердің  кең  ауқымын  қамти  отырып,  осы  өзекті 
мәселелердің шешімін де көрсетуге бағытталған  
 
 
Редакция алқасы 
 

 
6 
 
 
 
 
 
 
 
 
УВАЖАЕМЫЕ ЧИТАТЕЛИ! 
 
 
Научное  издание  Вестник  КазГЮУ.  Серия  «Филологические  науки» 
по замыслу учредителей, редакционного совета собрало под  свою обложку 
статьи  казахстанских  ученых,  а  также  филологов  ближнего  и  дальнего 
зарубежья, 
посвященные 
актуальным 
вопросам 
лингвистики, 
переводоведения, методики преподавания языков и литературы. 
Постоянные  рубрики  «Вестника  КазГЮУ»  охватывают  широкий 
круг  теоретических  проблем  и  одновременно  нацеливают  на  решение 
актуальных  вопросов,  которые  обретают  особое  звучание  в  современном 
социокультурном контексте Казахстана и других стран.  
 
 
Редакционная коллегия  
 
 
 
 

 
7 
МАЗМҰНЫ 
СОДЕРЖАНИЕ 
 
 
ТІЛ БІЛІМІНІҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ЯЗЫКОЗНАНИЯ  
Бейсенова Ж.С. 
Съезд 
филологов: 
Основные 
приоритеты 
развития филологического образования………… 
 
9 
Нурканова Ж.Т. 
Қазақ тіліндегі көптік өлшеулерінің берілуі......... 
12 
Примбетова М.Б. 
Мемлекеттік тілді дамытуға жаңаша көзқарас......  15 
Сапина С.М. 
ХІХ  ғасырдың  екінші  жартысындағы  қазақ 
әдеби тіліндегі көне түркілік қолданыстар 
(«Түркістан  уәлаяты  газетінің»  материалдары 
негізінде)………………………………………..... 
 
 
 
19 
Жолшыбекова К.Ж., 
Сейтхадырова А.С., 
Тасбулатова А. 
Distinctive  features  of  metaphor  and  simile  in 
imagery of R.L. Stevenson…………………………. 
 
24 
Шындалиева М.Б.  
 
Қазақ 
журналистикасындағы 
менеджменттің 
дамуы......................................................................... 
 
27 
Мауленова Г.Ж. 
Көркем 
шығармада 
қолданылатын 
фразеологизмдердің мағыналық қызметі............... 
 
32 
Султанбекова С. 
Classification  of  Lexico-interferential  Errors  in  the 
English Speech of Kazakh Department Students…... 
 
36 
Султанбекова С. 
Future  Challenges  of  Teaching  English  as  a  Third 
Language in Educational System in Kazakhstan…... 
 
39 
 
ӘДЕБИЕТТАНУДЫҢ ЖӘНЕ АУДАРМАТАНУДЫҢ  
ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЯ И 
ПЕРЕВОДОВЕДЕНИЯ 
Нурмагамбетова М.Б. 
Бауыржан  Момышұлының  ашылмаған  қырлары 
(ана тілі туралы толғамдар)....................................... 
 
43 
Жолшыбекова К.Ж., 
Саркулова С. 
Аударма барысы......................................................... 
46 
Сейтхадырова А.С. 
Специфические 
особенности 
перевода 
англоязычных газетно-публицистических текстов 
 
49 
Утегенова А.Т.,  
Каирова Ж.М. 
 
Анализ  семантического  поля  фразеологических 
единиц  в  переводе  с  английского  на  казахский 
язык………………………………………………….. 
 
 
53 
 
ӘДІСТЕМЕНІҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ МЕТОДОЛОГИИ 
З.Х.Шахпутова, 
А.А.Дюсенгалиева 
 
Шетел  тілін  кәсіби-бағдарлы  оқыту  барысында 
өзге 
тілдегі 
қатысымдық 
құзыретті 
қалыптастыруға 
қойылатын 
педагогикалық 
талаптар. ..................................................................... 
 
 
 
58 
 

 
8 
Бекмаганбетова А. 
Project-based learning by using high technology…….  63 
Мукушева 
А.Н., 
Мурзагалиева Г.А. 
«Қазақ 
тілі» 
сабағында 
студенттерді 
жауапкершілікке тәрбиелеу жолдары ...................... 
 
68 
Жолшыбекова 
К.Ж., 
Сейтхадырова А.С. 
Инновационные 
технологии 
в 
системе 
образования………………………………………... 
 
73 
Зейнолдина А.Д. 
 
Родительское  собрание  в  9-11  классах  на  тему: 
«Психологические 
особенности 
старшеклассника»………………………………….. 
 
 
77 
Жамбусинова М.Т. 
 
Разработка  открытого  занятия  по  теме  «Моя 
родина – Казахстан»……………………………… 
 
80 
Мауленова Г.Ж. 
Қазақ тілі сабағында синонимдер қатарын 
меңгертудің тиімді әдіс-тәсілдері............................. 
 
82 
Байжанова З. 
A  new  style  of  teaching  methods  –  case  study: 
advantages and disadvantages……………………….. 
 
84 
 
ҒЫЛЫМИ ӨМІР 
НАУЧНАЯ ЖИЗНЬ 
Самыкова А.С.,  
Смагул А.К. 
Круглый стол русистов в РЦНК…………………. 
87 
Байгозинова Д.Е. 
Отчет  об  участии  в  Международном  форуме 
«Русский  язык  между  Европой  и  Азией» 
преподавателя  Байгозиновой  Д.Е.  в  период  с  27 
мая по 6 июня (Россия: Москва-Пермь)…………. 
 
 
 
89 
Международная 
научно-
теоретическая 
конференция 
«Русское 
языкознание: 
теория 
и 
лингводидактика»……………………………….. 
 
91 
IV 
Международная 
научная конференция 
 «Язык и межкультурные коммуникации»………  94 
 
 
ҒАЛЫМДАР ГАЛЕРЕЯСЫ 
ГАЛЕРЕЯ УЧЕНЫХ 
Примбетова М.Б. 
Үздік оқытушы, білікті маман, іскер басшы......... 
101 
БІЗДІҢ ТОРЛАР…………...…………...…………...…………...…………..... 
103 
НАШИ АВТОРЫ…………...…………...………...…………...…………...…. 
105 
ҚОЛЖАЗБА МАҚАЛАЛАРЫНА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР……….. 
107 
ТРЕБОВАНИЯ К РУКОПИСЯМ СТАТЕЙ…………...………...……….... 
108 

 
9 
ТІЛ БІЛІМІНІҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ЯЗЫКОЗНАНИЯ 
 
Бейсенова  Ж.С. 
 
СЪЕЗД ФИЛОЛОГОВ: ОСНОВНЫЕ ПРИОРИТЕТЫ РАЗВИТИЯ 
ФИЛОЛОГИЧЕСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ 
 
 
 
 
Впервые  в  истории  филологической  мысли  независимого  Казахстана  16-17 
мая  2013  года  проведен  съезд  филологов.  Съезд  открыл  министр  образования  и 
науки  Республики  Казахстан  доктор  технических  наук  профессор,  академик 
национальной  Академии  наук  РК,  лауреат  Государственной  премии  РК  в  области 
науки, 
техники 
и 
образования 
Жумагулов 
Бахытжан 
Турсынович. 
В 
приветственном  обращении  министра  прозвучало  следующее:  «Уважаемые 
делегаты  и  гости  съезда!  Сегодня  мы  проводим  первый  в  истории  независимого 
Казахстана 
съезд 
филологов. 
Здесь 
собрались 
лучшие 
представители 
филологического  образования.  В  числе  участников  нашего  съезда  известные 
ученые  и  высокопрофессиональные  педагоги.  Столь  представительный  состав 
участников  не  случаен.  Ведь  перед  нами  стоят  крайне  масштабные  задачи, 
поставленные  лидером  нации  Н.А.  Назарбаевым  в  Новом  политическом  курсе 
состоявшегося государства – Стратегии «Казахстан-2050» 
Желаю вам плодотворной 
работы, 
творческих 
успехов 
и 
новых 
достижений!». 
Основная  цель  работы  съезда  –  совершенствование  филологического 
образования  в  условиях  интеграции  в  мировое  пространство.  Задачи:  рассмотреть 
актуальные вопросы филологического образования в современном обществе;  
 
обозначить  приоритетные  задачи  преподавания  языка  и  литературы  в 
контексте модернизации казахстанского образования; 
 
обобщить  отечественный  и  зарубежный  опыт  в  обучении  языковым  и 
литературоведческим  дисциплинам  в  школе  и  вузе,  педагогов-новаторов  по 
внедрению инновационных образовательных технологий; 

 
10 
 
обсудить  вопросы  подготовки  учителя  нового  поколения  в  рамках 
полиязычного образования; 
 
определить  пути  повышения  качества  обучения  языку  и  литературе  в 
Республике Казахстан, внести предложения.  
На  Съезд  прибыло  свыше  600  делегатов  из  16  регионов  Казахстана  и  из 
других  государствФорма  проведения  съезда  была  разнообразной.  На  Пленарном 
заседании  прозвучали  приветственные  выступления  участников  и  гостей  съезда, 
педагогов-новаторов различных уровней образования, руководителей и работников 
органов  управления  образования,  развития  языков,  библиотечной  системы. 
Проведены 
шесть 
секционных 
заседаний 
по 
различным 
тематическим 
направлениям.  Мастер  классы,  выставки,  презентации,  экскурсии,  награждения,– 
такое  разнообразие  форм  работы  съезда  позволило  максимально  обсудить  все 
наболевшие вопросы и отразить рекомендации в принятом съездом резолюции.  
Выставка  стала  ключевой  площадкой  в  работе  проходящего  в  столице  I-го 
Съезда  филологов.  На  ней  собран  опыт  лучших  филологов  республики, 
представляющий все уровни, начиная с дошкольного, школьного, дополнительного 
и  высшего  образования.  Особое  место  на  выставке  заняли  стенды  ведущих 
издательств  республики:  «Корпорация  «Атамұра»,  «Мектеп»,  «Алматы  кітап», 
«Арман-ПВ»,  «Macmillan»,  «Cambridge  University  Press»  и  др.  Организаторами 
выставки  выступили  Министерство  образования  и  науки  РК  и  Акционерное 
общество  «Өрлеу».  В  работе  выставки  также  принимают  активное  участие  РЦ 
«Дошкольное детство», РНПЦ  «Дарын», Национальная Академия  образования им. 
Ы. Алтынсарина, АО «НЦПК «Өрлеу». 
Актуальность  проведения  Съезда  филологов  Казахстана  вызвана  рядом 
факторов. Одним из главных факторов является задача по модернизации казахского 
языка,  поставленная  Главой  Государства  в  Послании-2050:  «Надо  сделать  язык 
современным, искать консенсус в вопросах терминологии, раз и навсегда решить о 
переводе  на  казахский  язык  устоявшихся  международных  и  иностранных  слов. 
Этот вопрос не должен решать круг обособленных деятелей». 
Второй  немаловажный  фактор,  определивший  необходимость  проведения 
Съезда – реализация комплекса практических мер по внедрению новых технологий 
и методов в области изучения и применения государственного языка и сохранения 
языкового  многообразия  на  2014-2016  годы.  Совершенствование  методик 
преподавания  и  обновления  содержания  программ  изучения  языков  в  системе 
высшей  школы  является  вопросом  сегодняшнего  дня.  Акцентировалось  внимание 
на  развитие  коммуникативных  умений,  которые  являются  первичными  при 
определении конечных языковых целей. 
Продолжается 
поиск 
конкретных 
путей 
развития 
полиязычного 
образования.  «В  странах  Европейского  союза  внедрена  единая  система  уровней 
владения  иностранным  языком.  Перед  казахстанскими  филологами  стоит  задача 
внедрения  такой  системы  на  всех  ступенях  образования  –  в  школах,  вузах,  в 
«образовании в течение всей жизни». Мы отчетливо осознаем всю ответственность 
ученых и педагогов – филологов. Именно от нас с вами во многом зависит, какими 
станут  будущие  казахстанцы,  смогут  ли  они  достойно  решать  стратегические 
задачи,  поставленные  Лидером  нации»,  -  сказал  министр.  В  связи  с  этим  было 
отмечено,  что  филологическое  образование  должно  быть  направлено  на  развитие 

 
11 
нового  лингвистического  сознания,  на  овладение  государственным,  родным  и 
иностранным языками.  
На Съезде обсуждались многие проблемные и новационные предложения, в 
том  числе:  механизм  решения  проблем  потребности  педагогических  кадров  по 
филологическим  дисциплинам,  поднятие  статуса  учителя-филолога,  обеспечение 
учебного  процесса  качественными  учебниками,  выявление  и  новых  методов  и 
технологий обучения языку и литературе. Затрагивая вопрос о повышении качества 
подготовки  педагогов,  Глава  МОН  РК  сказал,  что  «за  последние  годы  мы 
существенно  подняли  требования  к  подготовке  педагогов  в  вузах.  Кардинально 
пересматривается  содержание  педагогического  образования,  расширяется  спектр 
новых  образовательных  программ  с  учетом  лучшего  мирового  опыта.  В  текущем 
учебном году впервые апробируются 28 образовательных программ, разработанных 
совместно  с  ведущими  вузами  Европы  и  США,  таких  как  Кембридж,  Гарвард, 
Иллинойс, Йорк и другие. С нового  учебного года мы внедрим новые программы, 
созданные  с  участием  Назарбаев  Университета  и  экспертов  из  18  стран  мира.  С 
целью  повышения  статуса  и  имиджа  педагога  с  прошлого  года  увеличена 
стоимость  гранта  на  педагогические  специальности».  Для  решения  каждодневных 
вопросов  и  координации  участия  филологов  в  реализации  государственной 
политики в сфере образования и науки министр предложил создать Казахстанскую 
Ассоциацию  преподавателей  полиязычного  образования.  Как  отметил  Алан 
Пулвернес,  представитель  института  лингвистического  образования  (Г.Норвич, 
Германия)  «Причиной  разработки  концепции  Президента  Нурсултана  Назарбаева 
«О  триединстве  языков»  в  Казахстане  является  богатый  демографический 
ландшафт  и  особенное  политическое  прошлое.  Похожее  стремление  к  созданию 
многолингвистического общества также наблюдается и в других странах мира, где 
иммиграция,  колониальная  история  в  сочетании  с  политическими  союзами 
вырабатывают  свои  модели  лингвистических  знаний,  похожие  на  стандартную 
модель  Европейского  сообщества  «2+1».  Вместо  того  чтобы  просто  обучать 
иностранным  языкам,  целью  данной  концепции  является  создание  общества, 
имеющего широчайшее полилингвистические способности. 
При  подведении  итогов  работы  Съезд  констатировал:  в  целях  подготовки 
обучающихся  по  базовым  предметам  на  трех  языках  целесообразно  преподавание 
естественнонаучных дисциплин в школах и университетах на английском языке, а 
гуманитарных - на родном языке. Съезд считает: 
1.  необходимо разработать детальную Программу развития полиязычного 
обучения до 2020 года на всех уровнях образования; 
2.  следует  дополнить  и  совершенствовать  содержание  филологического 
образования  с  учетом  развития  функциональной  грамотности  обучающихся  в 
условиях перехода на 12–летнюю модель образования; 
3.  важно усилить обучение литературе как основополагающему предмету 
в  деле  воспитания  личности,  осознающей  себя  как  носителя  национального 
исторического культурного кода; 
4.  целесообразно  создать  постоянно  действующую  межрегиональную 
Ассоциацию  школьных  учителей-филологов  и  вузовских  преподавателей  в  целях 
сохранения непрерывности филологического образования в системе «школа-вуз». 

 
12 
Министерство  образования  и  науки  Республики  Казахстан  выражает 
благодарность  участникам  Съезда  за  активную  работу  в  ходе  принятия 
концептуальных решений в сфере развития филологического образования. 
 
 
 
Нурканова Ж.Т. 
 
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ КӨПТІК ӨЛШЕУЛЕРІНІҢ БЕРІЛУІ 
 
В 
данной 
статье 
рассмотрены 
подходы 
к 
изучению 
измерения 
множественности в казахском языке. 
This article describes approaches to the study of the multiplicity of measurements 
in the Kazakh language. 
 
Әлем  бейнесіндегі  уақыт  пен  кеңістік  ұғымы  тілде  лексикалық  өлшем 
бірліктері  арқылы  ерекше  көрініс  табады.  Бұл  бірліктердің  белгілі  бір  мазмұнды 
білдіруі  адамзат  баласының  күнделікті  іс-әрекеті  нәтижесінде  белгілі  бір  санды, 
сапаны,  шаманы,  межені  білдіру  барысында  әр  түрлі  себептерге,  көбінесе 
экстралингвистикалық жағдайларға байланысты қалыптасады.  
«Белгілі  лексикограф  В.Дальдің  көрсетуінше,  өлшеудің  ежелгі  түрінің  бірі- 
салыстыру  болуы  мүмкін.  Себебі  ол  бүгінгі  көптеген  тілдердегі  мақал-мәтелдер 
мен  қанатты  сөздерде  кездеседі»,  -дейді  зерттеуші  Л.А.Молчанова.  Мәселен,  орыс 
тілінде  аз  ғана  көлемді  білдіру  үшін  мынандай  тіркесімдер  қалыптасқан:  «на 
воробьиный скок», «на куринный шаг» т.б. 
Қазақ тілінде ұлттық ментальды өлшем ұғымын білдіретін атаулар (уақытқа, 
көлемге,  қашықтыққа  т.б.  қатысты)  көптеген  зерттеушілердің  еңбектерінде  түрлі 
дәрежеде  (мақала,  диссертация),  әр  қырынан  зерттеліп,  түрліше  топтастырылып 
келе жатыр. Біз солардың ішіндегі негізгілеріне ғана тоқталуды жөн санадық.  
Е.Аққошқаров мақаласында байырғы өлшемдердің шығу тегі мен баламасын 
(білдіретін  физикалық  шамасын)  келтіре  отырып,  буын,  қап,  табақ,  қадам,  құлаш 
батпан,  қадақ,  мысқал,  танап  сияқты  өлшемдік  ұғымдарға  түсінік  береді 
(,28.Аққошқаров Е. Байырғы өлшемдерді білесің бе? // Білім және еңбек. -1973,№2 
(156). -117б).  
Қазақ тілінде көптік және аздық өлшем ұғымын білдіретін атауларды арнайы 
зерттеген  Ж.Ш.Ахмедова  өлшем  атауларының  түркі  тілтанымында  және  басқа  да 
тілдердезерттелу  тарихына  тоқтала  келе:  «Есептік  сөздер  (счетные  слова)  заттың 
өзін  немесе  оның  санын  білдірмейді,  оның  саналуымен  байланысты  ұғымдарды 
білдіреді», - деп есептік сөздерді үш топқа бөліп көрсетеді: 
1) зат немесе бірліктерінің есебі: бас, тал, түп және т.б. 
2) адамдар тобының есебі: тайпа, топ, қауым және т.б. 
3) малдар тобының есебі: үйір, табын, қора және т.б. 
Автор  кеңістікті  еңбек  құралдарымен  және  үй  шаруашылығының 
заттарымен  (құрық  бойы,  найза  бойы,  тұсау  бойы  т.б.);  төрт  түлік  малға  қатысты 
терминдермен (ат кеудесінен, ат шаптырым жерден т.б.); ара қашықтықты уақыт 
үзігімен  (күншілік  жерден,  айшылық  жерден,  күндік  жерде  т.б.),  ал  уақытты 
планеталар  атауларымен  (Үркер  көтеріле,  Шолпан  туа,  жұлдыз  туа);  тағам 

 
13 
өнімдері атауларымен (бір ет пісірім, сүт пісірім уақыт, бір шай ішім шамасында 
т.б.); адам ағзасы мүшелерімен және олардың қимыл- қозғалыстарымен (ә дегенде, 
ел жатар кезде т.б.); мал шаруашылығы терминдерімен (бие байлар кез, биенің бас 
сауымы  т.б.);  діни  терминдерімен  (азан,  екінді  т.б.);  жыл  мезгілдерімен,  тәулік 
кезеңдерімен (бір апта, жыл, ғасыр т.б ) беріледі деп көрсетілсе, сусымалы заттар 
мен  сұйықтық  тұрмыстық  заттармен  (аяқ,  қазан,  қап,  қарын  т.б.),  еңбек 
құралдарымен  (күрек,  оймақ,  арба,  шана  т.б.),  адам  ағзасының  мүшелерімен 
(алақан,  уыс,  қосуыс,  қолтық),  сондай-ақ  күнделікті  тұрмыста  пайда  болған 
түсініктермен  (бау,  жөргем,  кесім,  шүйке  т.б.)  өлшенеді,  ал  көлем  тұрмыстық 
заттар  мен  еңбек  құралдарымен  (бір  астау  ет,  бір  қорап  сіріңке  т.б.);  тұрмыстық 
жағдайға  байланысты  өлшемдермен  (бір  білем  құйрық,  бір  жағым  отын,  бір 
жапырақ  қағаз  т.б.);  білдірілетіндігін  айтады  (,53.Ахмедова  Ж.Ш.  Казахские 
народные  наименование  понятий  об  измерениях.  Дисс...канд.  филол.  наук.  -Алма-
Ата, 1975.-148б). 
Адамның  дене  мүшелерінің  қатысуы  арқылы  жасалған  ұзындық,  қалыңдық, 
биіктік  өлшемдері:  елі,  сүйем,  табан,  адым,  тұтам,  құшақ.  Жылқының  қазысын 
өлшегенде  тек  қана  қолдың  саусақтарын  пайдаланса,  қазының  арық-семіздігін 
былайша:  бұлт,  пышақ  сырты,  қыл  елі,  жарты  елі,  бармақ,  екі  елі,  сынық  сүйем, 
табан,  сере  деп  талдайды  (,37.Болғанбаев  Ә.  Өлшемдік  ұғымдарды  білдіретін 
сөздер мен с өз тіркестері // Қазақ тілінің түсіндірме сөздігін жасау тәжірибелері. –
Алматы. 1989. -183б). 
Қазақтың  өткен  өміріндегі  мәдениетінен  мол  мәлімет  беретін  арқан,  құрық, 
қамшы, сойыл, найза, тұсау, оқ, балта сияқты құрал- саймандарды ата-бабаларымыз 
өздерінің  күнделікті  тұрмыс-тіршілігінде  негізгі  қызметімен  қатар,  өлшеу 
қызметінде  де  кеңінен  пайдаланған.  Осыған  орай,  тілімізде  фразалық  тіркеске 
айналған:арқан бойы, найза бойы, құрық бойы, қамшы бойы, тұсау бойы, оқ бойы, 
балта сабы сияқты өлшемдік мәнге ие болған номинативтік тіркестер қалыптасқан.  
Ұзындық  өлшемі  ретінде  сипатталған  бұл  атаулардың  философиялық  мәнін 
кеңістіктегі  екі  бағыттағы  өлшеммен  байланыстырған  орынды.  Кеңістіктегі  кез 
келген  алаңнан  нүкте  белгілеп,  қай  жаққа  болса  да  көлденең  және  тік  бағыттағы 
ұзындықты  екі  сызық  жүргізуге  болады.  Бұл  екі  сызық  бір-бірімен  перпендикуляр 
түрінде қилысады. Адам санасында бейнеленетін кеңістік пен материалдық дененің 
әр уақытта көлденең және тік  (биіктік) бағытын осындай ұзындық өлшемі арқылы 
анықтай  аламыз.  Қазақ  халқының  ментальдық  танымын  көрсететін  арқан  бойы, 
құрық бойы, найза бойы, қамшы бойы, тұсау бойы сияқты өлшем бірліктерінің әрі 
көлденең  бағыттағы  ұзындықты  білдіруі  осымен  байланысты  болса  керек.  Бұл 
атауларды  құрылымдық  тұрғыдан  қарастырғанда  көбінесе  зат  есімді  білдіретін 
құрал-сайман  атаулары  мен  бойыкөмекші  есімінің  тіркесуі  арқылы  жасалғанын 
аңғарамыз.  Өлшемдік  мәнді  білдіретін  бұл  тіркесімдердің  құрамындағы  бойы 
көмекші есіміне М.Балақаев төмендегіше түсініктеме береді: «Бойы және бойынша 
демеулігінің  (послелоги)  жасалуы  бой  (рост,  стан)  түбіріне  –ы,  -ын+ша 
қосымшаларының  біте  сіңісіп  кетуінен  жасалған. Олардың  мағыналары  сан-алуан. 
Осыған  орай,  арқан  бойы,  найза  бойы,  қамшы  бойы,  құрық  бойы  т.б.  тіркестері 
етістікті  сөз  тіркестерінің  құрамында  ұзындық  өлшеміне  жуық  мағыналарды 
білдіреді.  Мысалы,  оқ  бойы  озып  шықты,  құрық  бойы  алда  келеді»,  -деп  атап 
көрсетеді (,63.Балақаев М. Қазақ әдеби тілі. –Алматы:Ғылым, 1984.-466б).  

 
14 
Ғалым  пікіріндегі  бұл  өлшемдік  мәнге  ие  фразалық  тіркесті  тек  «етістік 
сөздермен  тіркескенде  ғана  өлшемдік  мағына  білдіреді»  деген  пікірін  құптауға 
болады. Өйткені бұл тіркестің ауызекі  сөйлеу тілі  мен көркем шығармалар тілінде 
есім сөздермен тіркесіп қолданылатынын ұшырастыра алмадық.  
Найза бойы- бұл тіркеске сөздікте «найзаның ұзындығымен шамалас келетін 
халықтық  өлшем»,  -  деп  түсініктеме  берсе  (,108.ҚТТС,  7,  108),  қазақ  тілінің 
фразеологиялық  сөздігінде  «биіктік,  тереңдік,  ұзындық,  қалыңдық  өлшемі  »  деп 
көрсетілген (ҚТФС, 402). Е.Жанпейісов бұл тіркесті «найзаның ұзындығына сәйкес 
биіктік»  деп  көрсетеді  (,54.Жанпейісов  Е.Н.  Этнокультурная  лексика  казахского 
языка. – Алматы: Наука, 1989.-145б). Найза бойы тіркесі кеңістіктің көлденең және 
тік  ұзындығы  мен  уақыт  өлшемі  ретінде  қолданғанын  төмендегі  мысалдардан 
байқауымызға  болады:  1.  Найза  бойы  жар  кеме,  үстінен  аттап  кетеді 
(Қобыланды  батыр).  2.  Найза  бойы  қар  жауса,  жұтамайды  сауысқан.  Қанды 
көйлек кисе  де, қиыспайды  туысқан  (халық  мақалы).  Бұлар  тік  (биіктік)  өлшемнің 
ұзындығына  келтірілген  мысалдар.  Ал:  Екеуіміз  жер  қалтарысын  бетке  ұстап, 
бір-бірімізден  найза  бойы  оқшау  келе  жаттық  (Ж.Жұмақанов),  -  дегендегі  найза 
бойы тіркесі кеңістіктің көлденең ұзындық өлшеміне дәлел.  
Енді уақыт өлшеміне мысал келтірелік: Ашықта күн найза бойы көтерілмей, 
ормандағы көлеңке жарыққа жеңдірмейді (Б.Момышұлы).  
Тілімізде  ат  шаптырым,  құнан  шаптырым  жер  көптік  қашықтықты 
білдірсе, тай шаптырым жер аздық қашықтықты білдіреді.  
Қазақ  халқының  этностық  таным-түсінігінде  салмақ  өлшемін  білдіретін 
батпан  атауы  сандық  жүйемен  алғанда  нақты  қанша  килограмм  көрсететінін  дәл 
басып  айтпаса  да,  оның  басқа  салмақ  өлшемдерімен  салыстырғанда  аса  ауыр  зат, 
көптік  нәрсенің  салмақ  мөлшері  мағынасында  кеңінен  қолданылатын  мәдени 
мазмұнды  тілдік  бірлік  екенін  осы  атаумен  байланысты  қалыптасқан  мақал-
мәтелдер  мен  қанатты  сөздерден,  фразеологиялық  символдардың  мазмұнынан 
байқауымызға  болады.  Салмақ  өлшемін  білдіретін  бұл  атаумен  байланысты 
қалыптасқан  ауру  батпандап  кіріп,  мысқылдап  шығады;  бұл  не  деген  батпан 
құйрық,  су  түбінде  жатқан  құйрық;  пұт  болдым  деп  мақтанба,  одан  да  ауыр 
батпан  бар;  бала  атадан  батпан  артық  туады  деген  сияқты  мақал-мәтелдердің 
мазмұнынан  бұл  атаудың  аса  ауыр  салмақ  өлшемі  болумен  қатар,  этностың  өзіне 
тән  ментальдық  табиғатынан  да  хабардар  етеді.  Батпан  атауы  көркем  шығарма 
тілінде  де  ауыр  салмақты  білдіретін  ұғым  ретінде  кеңінен  қолданысқа  түскен. 
Мысалы,  
Қол қойдым, мына сөзі тегін емес,  
Мың батпан,оңай-оспақ жеңіл емес.  
Өлтірмей бұл қазақты қоя берсек,  
Қайталай  менімен  қылар  егес-  деп  халық  ауыз  әдеби  шығармаларында 
кездессе, Батпан балға, сом болат солқылдата соққан күн (Қ.Аманжолов), - деген 
үлгідегі  қолданыстар  да  жеке  авторлық  шығармаларда  өзінің  номинативтік 
мағынасымен  қатар,  коннотациялық  мәнге  ие  сипаттары  да  ұшырасады  деуімізге 
болады.  
Ғалым  Ә.Болғанбаев  батпан  атауының  синонимдік  қатар  құруда  белсенді 
екенін атап өтіп, сом, зіл, ауыр, зілмауыр, шомбал, салмақты сияқты синонимдерге 
ұйтқы  болатынын  да  атап  көрсетеді  (44.Болғанбаев  Ә.  Синонимдер  сөздігі.  –
Алматы:Ғылым, 1970. -163б). 

 
15 
Қолданылған әдебиеттер: 
1.  Молчанова Л.А. Народная метрология. –Минск: Наука и техника, 1973.-с.284 
2.  Аққошқаров  Е.  Байырғы  өлшемдерді  білесің  бе?  //  Білім  және  еңбек.  -1973,№2 
(156). -117б  
3.  Ахмедова  Ж.Ш.  Казахские  народные  наименование  понятий  об  измерениях. 
Дисс...канд. филол. наук. -Алма-Ата, 1975.-148б 
4.  Болғанбаев  Ә.  Өлшемдік  ұғымдарды  білдіретін  сөздер  мен  сөз  тіркестері  // 
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігін жасау тәжірибелері. –Алматы. 1989. -183б 
 
 
 
Примбетова М.Б. 
 
МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІ ДАМЫТУҒА ЖАҢАША КӨЗҚАРАС 
 
В данной статье автор затрагивает вопрос эффективности использования 
инновационных  технологий  в  процессе  изучения  государственного  языка,  и  об 
эффективности  применения  педагогического  мониторинга  и  использования 
интерактивного метода при обучении казахскому языку по кредитной технологии 
обучения. 
In  this  article  the  author  considers  the  question  of  effective  using  innovation 
technology  in  process  of  studying  state  language  also  it  says  effective  using  of 
pedagogical monitoring and using of interactive methods in studying Kazakh language by 
the credit technology studying. 
 
Еліміздегі тіл саясатын іске асырудағы басты құжаттың негізгі міндеттерінің 
бірі – мемлекеттік тілдің мемлекеттік басқарудағы негізгі тіл ретінде қолданылуын 
қамтамасыз  ету  болатын,  ол  игі  бастама  өз  нәтижесін  беріп  келеді.  Әдетте,  тілдің 
дамуы  –  оның  қоғамдық  қызметінің  өсуімен  байланысты.  Қазір  тілдің  қоғамдық-
саяси өміріндегі аясын кеңейту, дамыту мақсатында түрлі шаралар жасалып жатыр.  
Тіл  мәселесі  қай  кезде  де  күн  тәртібінен  түспейтін  құбылыс  ретінде 
қоғамдағы өзекті мәселелердің бірі болуда. Тілді үйрену үйренушінің ерік-жігеріне, 
қаншалықты  мақсатшылдық  талабы  жоғары  болуына  қатысты.  Бүгінгі  күні 
Қазақстанда  ақпарат  құралдары  және  жаңа  технологияны  игеру  саласында  өзге 
ұлттың өкілдерінің жиі араласуы қуантарлық жайт. Бұл жаңашылдық ХХІ ғасырға 
тәуелсіз  ел  ретінде  енген  республикамыздың  әлеуметтік,  экономикалық,  мәдени 
өмірінде  үлкен  өзгерістердің  болуы  күн  санап  оңынан  танылуда.  Республика 
өмірінде  жүргізіліп  жатқан  түрлі  өзгерістер  мен  нақты  реформаларды  жүзеге 
асыруға  байланысты  күрделі  міндеттердің  орындалуы  барша  қазақстандықтарға 
тікелей  қатысты  және  сол  ұлты  басқа,  мақсаты  ортақ  халық  өкілдерінің  тікелей 
қатысуымен жүзеге асуда.  
Осындай  игі  істің  қарқын  алуы  мен  өркендеуіне  және  мемлекеттік  тілдің 
дамуына  жаңаша  көзқарастың  қалыптасуына  сәуір  айының  20-сы  күні  өткен 
Қазақстан халқы Ассамблеясының жиырмасыншы сессиясында да айтылды. 
Қазіргі  уақытта  қазақ  мемлекетінің  болашағының  жарқын,  ауызбіршіліктің 
артып,  ұлттар  арасында  ынтымақтың  күшйе  түсуіне  мемлекеттік  тілдің  дамуы 
айтарлықтай өз үлесін қоуда. 

 
16 
Отандық  БАҚ  қызметте  болсын,  саясатта  болсын  мемлекеттік  тілді  жетк 
игерген өзге ұлттың өкілдерінің ат салысуы көңілге қонады. 
Қазақстан  Республикасы  Президентінің  2011  жылғы  29  маусымдағы  №110 
Жарлығымен  бекітілген  Қазақстан  Республикасында  тілдерді  дамыту  мен 
қолданудың  2011  –  2020  жылдарға  арналған  мемлекеттік  Бағдарламасы  Қазақстан 
Республикасы 
Конституциясының 
7, 
93-баптарына 
және 
«Қазақстан 
Республикасындағы тіл туралы» 1997 жылғы 11 шілдедегі Қазқстан Республикасы 
Заңына,  ҚР  Президентінің  2010  жылғы  1  ақпандағы  Жарлығымен  бекітілген 
Қазақстан  Республикасың  2020  жылға  дейінгі  Стратегиялық  даму  жоспарына,  сол 
сияқты,  Қазақстан  Республикасы  Президенті  Н.Ә.Назарбаевтың  Қазақстан  халқы 
Ассамблеясының  ХV  сессиясында  берген  тапсырмаларын  орындау  жөніндегі  Іс-
шаралар  жоспарына  сәйкес,  сонымен  қатар  Ел  бірлігі  доктринасы  да  қарастырыла 
отырып,  Қазақстан  Республикасы  Үкіметінің  2007  жылғы  21  қарашасындағы 
қаулысымен бекітілген Мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейтудің және оның 
бәсекеге 
қабілеттілігін 
арттырудың 
2007-2010 
жылдарға 
арналған 
тұжырымдамасына  сәйкес  Қазақстанда  тұратын  барлық  этностардың  тілдерін 
сақтай отырып, ұлт бірлігін нығайтудың аса маңызды факторы ретінде мемлекеттік 
тілдің  кең  ауқымды  қолданысын  қамтамасыз  ететін  үйлесімді  тіл  саясатын  жүзеге 
асыру  мақсаты  көзделген.  Осы  бағдарламаны  жүзеге  асыру  үшін  орталық  және 
жергілікті атқарушы органдар жұмылдырылады, - деп көрсетілген.  
Бағдарлама төмендегідей мақсаттарды көздейді. Атап айтқанда: 
- мемлекеттік тіл – ұлт бірлігінің басты факторы; 
- мемлекеттік тілді көпшіліктің кеңінен қолдануына қол жеткізу; 
- дамыған тіл мәдениеті – зиялы ұлттың әлеуеті; 
- қазақстандықтардың лингвистикалық капиталын дамыту. 
Ендеше,  тіл  саясаты  тілдің  негізін  қалаушы  аспектілердің  бірі  ретінде 
қаралады. 
Адам  қоғамнан  тыс  ешкім  өмір  сүрмейтіні  сияқты  қазақ  елінің  аумағында 
мемлекеттік тілді үйрену мен өзге ұлт тілдерінің де дамуы оқып-үйренумен жүзеге 
асатын құбылыс. 
Қазақстан  өз  тәуелсіздігін  алғаннан  сәттен  бастап  елімізде  жаңа  қоғамның 
талаптарына  сай  кешенді  де  жүйелі  түрде  мемлекеттік  тіл  саясаты  жүзеге  аса 
бастады. 
Еліміздегі тіл саясатын іске асырудағы басты құжаттың негізгі міндеттерінің 
бірі – мемлекеттік тілдің мемлекеттік басқарудағы негізгі тіл ретінде қолданылуын 
қамтамасыз  ету  болатын,  ол  игі  бастама  өз  нәтижесін  беріп  келеді.  Әдетте,  тілдің 
дамуы  –  оның  қоғамдық  қызметінің  өсуімен  байланысты.  Қазір  тілдің  қоғамдық-
саяси өміріндегі аясын кеңейту, дамыту мақсатында түрлі шаралар жасалып жатыр. 
Солардың бастысы - қазақ тілінде іс жүргізуге көшу болатын. Еліміздің барлық оқу 
орындарында мемлекеттік тілде іс жүргізу пәнінің оқу процесіне енуі 1998 жылдан 
басталып,  орта  және  арнайы,  жоғары  оқу  орындарында  жүргізілуі  өзі  қазақ  тіліне 
деген мемлекеттік қамқорлық десек болғандай.  
Қазіргі күні қазақ тілінің даму қарқыны күннен-күнге дерлік айқын байқалып 
келеді.  Қазақ  тілін  үйрену  үрдісінде  бұрынғыдан  өзгеше  жаңа  бағыт  алу  танылып 
отыр. Бұл - құптарлық және қуанарлық ізгі іс-әрекеттер. 
Қазір  ғылыми-техникалық  прогресс  пен  өркениеттің  даму  заманы,  жаңа 
технология  мен  инновация  терминдерінің  білім  беру  саласында  мықтап  санамызға 

 
17 
қонған  кезеңі.  Бұл  білім  беру  саласын  компьютерлендіру  және  интерактивтік 
тақталарды  тиімді  қолданумен  тікелей  қатысты.  Бүгінгі  заманның  жастары 
бойында  әлемдік  озық  тәжірибелер  арқылы  дамыта  оқыту  -  уақыт  талабы. 
Мемлекеттік тілді дамыта отырып, мемлекеттік тілде жүргізілетін барлық пәндерді 
үйренушінің қабілетіне қарай жіктеп, ой-санасынан орын алатындай дәрежеде бере 
білу  қажет.  Сондай-ақ  осы  талапқа  сай,  қазақ  тілі  сабақтарын  компьютер  арқылы 
жүргізу  ең  алдымен  мектепте  оқушының,  жоғары оқу  орындарында  студенттердің 
ынтасын  арттырады.  Өйткені  заманына  қарай  адамы  демекші,  қазіргі  жастар 
техникаға жақын және олардың мемлекеттік тілді  жедел үйренуіне әсері мол, яғни 
тиімді тәсілдердің бірі деуге болады.  
Мемлекеттік  тілді  дамытудың  тиімді  тәсілдерінің  бір  жолы  –жоғары  оқу 
орындарында  қазақ  тілі  сабақты  тиімді  өткізудің  берер  нәтижесі  зор.  Дегенмен 
мемлекеттік  тілді  орыс  аудиторияларында  үйрету  үрдіс  алған  жағдайда,  оқытушы 
тыңдаушының  қабілет  деңгейін  ескере  отырып,  дамыта  оқытуды  көздейді. 
Бұрынғы,  дәстүрлі  көрнекіліктердің:  түрлі  сызба-нұсқалар  мен  кестелердің 
қолданылуы, үлестірмелі дидактикалық тапсырмалардың барлығын осы компьютер 
жүйесі арқылы тиімді пайдалануға болады. 
Қазақ тілін оқыту процесінде компьютерді қолданудың өзіндік ерекшеліктері 
бар. Ең алдымен студенттердің қазақ тілі пәніне деген қызығушылығын арттырады. 
Студенттер  теориялық  білімін  өздерін-өздері  тексеру  арқылы  арттыра  алады, 
сабақта  қолданылатын  жаттығулар  көлемі  ұлғайып,  студенттердің  ойлау,  жұмыс 
істеу  қабілеті  дамиды,  студенттер  ізденіп  өз  беттерінше  бағдарлама  дайындауға 
шығармашылық  шабыт  алады.  Сондықтан  бүгінгі  күн  талабына  сай  қазақ  тілі 
пәнінің деңгейін арттыру үшін сабақтарда компьютер мен интерактивті тақталарды 
жиі  қолдану  өте  тиімді.  Сонымен  қатар  мемлекеттік  тілді  өзге  ұлт  өкілдеріне, 
мемлекеттік  қызметшіге  үйрету  барысында  немесе  жоғары  оқу  орындарында 
студенттерге дамыта оқытуда естен шықпайтын бір нәрсе – тіл дамыту мәселелері. 
Тіл  дамыту  арқылы  студенттің  немесе  тіл  үйренушінің  ой-өрісін  дамыту,  яғни  ең 
алдымен дұрыс сөйлеуге үйрету, егер дұрыс сөйлем құра алса, үйренуші өз білгенін 
еркін  жеткізеді,  өз  ойын  дамытады.  Мелекеттік  тіл  деп  айдар  қойып,  мәртебе 
берілген қазақ халқының ана тілі-қазақ тілін оқып-үйрену – қазақ халқының рухани 
мол мұрасын игеру, терең тағылымға толы тарихын тану деген сөз. Сөз жоқ, қазақ 
даласы  кемеңгерлері  мен  ойшылдарының  ой-танымы  қайнарынан  сусындау  деген 
сөз; қазақ даналары мен ғұламаларының інжу-маржан сөздері мен жақұт ойларынан 
нәр алу және сол арқылы мемлекеттік тілге деген құрмет сезімін ояту. 
Оқытуда  дәстүрлі  сабақ  –  ол  студенттермен  өтетін  ауызекі  сабақ  десек, 
олардың  коммуникативтік  сөйлеу  қабілеттерін  дамыту,  қазақ  тілінің  қыры  мен 
сырын білдіру, алған білімдерін әртүрлі жағдаяттарда, іс жүзінде пайдалана білуге 
дағдыландыру.  Сабақта  өтілетін  тақырыптар  аясында  сөздік  қорын  арттыра 
отырып, студенттер мен тіл үйренушілерді сұрақ-жауап құра білуге, құрбыларымен 
түрлі  тақырыптарға  сөйлесе  алу,  берілген  сөздермен  сұқбат  құру,  күрделі 
сөйлемдер құрастыру үнемі жүргізілетін жұмыс түріне жатады.  
Қазіргі  Қазақстан  білім  ошақтарында  әлемдік  озық  тәжірибелерді  тиімді 
енгізу  игерілуде.  Соның  бірі  –  кредиттік  оқыту  жүйесін  енгізу,  сол  арқылы 
студенттердің  сабақтағы  іс-әрекетін,  ізденісін,  өз  бетімен  жасайтын  жұмыс 
мемлекеттік  тілді  игеруге  бағыттау  ұстанымдары  жүзеге  асуда.  Білімді  тексерудің 
тиімді  әдісі  –  педагогикалық  мониторинг  қарқынды  қолданылуда.  Атап  айтқанда, 

 
18 
кредиттік  оқыту  жүйесінің  талаптарына  сай  студенттің  өздік  жұмысы  білім  беру 
кезіндегі 
дидактикалық 
тапсырмаларды 
орындау 
процесінде, 
білуге 
қызығушылығын 
қалыптастыратын 
және 
белгілі 
ғылым 
саласы 
білімін 
толықтыратын  ерекше  оқыту  түрі.  Студенттердің  өз  бетімен  жасайтын  жұмысы  – 
практикалық тапсырмаларды игеру кезінде логикалық ойды дамытуды қамтамасыз 
ететін, шығармашылық белсенділікпен оқу материалын меңгеру кезінде студенттің 
ізденушіліке  икемделінуі.  Осы  арада  кейс,  оқытудың  интербелсенді  әдіс  түрлері 
жиі  қолданылып,  техникалық  құралдарды  жиі  қолданудың  тіл  үйретуде  өзіндік 
жемісін беретін іс болып табылады.  
Педагогикалық 
мониторингтің 
жалпыға 
бірдей 
белгілі 
бақылаудан 
айырмашылығы  –  студенттің  білімділік  деңгейімен  оқыту  жағдайын  үздіксіз 
қадағалауға  мүмкіндік  беретін  ақпаратты  жинақтау,  сақтау,  өңдеу  және  таратуды 
ұйымдастыру. Сондай-ақ педагогикалық мониторинг оқу және оқыту, білімді игеру 
дәрежесін  анықтау  мүмкіндіктерін  береді.  Бұл  тиімді  әдіс  мемлекеттік  тілді 
оқытудағы ізденістер мен жаңа бағыттарды да анықтайды.  
Білім  беру  ісін  инновацияландырудың  мақсаты  –  Қазақстанның  білім  беру 
жүйесін  кірістіру,  жаңа  заманға  лайықты  өмір  сүре  алатын  адамдарды  тәрбиелеу. 
Осы  орайда,  Астанадағы  Қазақ  гуманитарлық  заң  университеті  жалпы  тіл  білімі 
және  аударма  ісі  кафедрасының  қазақ  тілі  оқытушылары  мемлекеттік  тілді  игерту 
мақсатында түрлі диагностикалық әдістерді, яғни тестілеу, сауалнамалық әдістерді, 
бақылау жұмыстарын жиі қолданатындығын атап өткіміз келеді. 
Білім  саласында  дамыту  және  жаңа  заман  талабына  сай  ету  білім  саласы 
қызметкерлеріне  /мұғалім,  оқытушы/  тікелей  байланысты.  Өркениеттің  көші  алға 
жылжыған  сайын  білім  саласының  көкжиегі  кеңейе  түсетіні  ақиқат.  Қазір  алға 
басушылық  жаңа  технологиялар  саласында  кең  өріс  алып  отыр.  Мемлекет 
жастардың  білім  алуда  тек  жаңа  технологияларды  меңгерумен  ғана  шектеліп 
отырған  жоқ.  Қазір  жаңа  заман  жастары  өздері  қалаған  мамандықты  игеріп,  өзіне 
ұнайтын  кәсіппен  шұғылдануға  құқылы  және  осы  салаларда  да  мемлекеттік  тілді 
дамыта  оқытуға  көңіл  бөлінуде.  Алайда,  бүгінгі  күні  жоғары  оқу  орындарындағы 
инновациялық  технология  құралдарының  үрдістері,  ақпараттық-коммуникациялық 
технология  құралдарының  қолданысын  есепке  алмағанда,  ғылыми–педагогикалық 
әдебиеттерде кеңінен өріс ала алмай да отырған жайлар кездеседі. 
Қазіргі  заманғы  жоғары  оқу  орындарындағы  инновациялық  білім  беру 
үрдістерін  басқару  тұжырымдамасын  даярлау  мақсатында  инновацияның  дамуын 
тежейтін  себептер  мен  олардың  кері  әсерлерін  түсіну  өте  маңызды.  Бұл  мәселе 
аймақтық  жоғары  оқу  орындарындағы  инновациялық  білім  беру  үрдістерін 
қалыптастыру саласында байқалады. Алайда мемлекеттік тілді оқыту қаладан алыс 
аймақтар  мен  алыс-жақын  елді  мекендерде  оқыту  үлкен  қиындық  туғыза 
қоймайтындығы  белгілі.  Қазақ  тілінің  қайнарынан  нәр  алып,  ана  тілінің  қаймағы 
бұзылмаған отбасынан шыққан әрбір қазақ өз тілін еркін меңгереді. Ал біз сөз етіп 
отырған тақырып қала жағдайында білім алып жатқан студенттер мен мемлекеттік 
қызметшіге, сондай-ақ тіл үйренушіге тән құбылыс болып табылады. Мемлекеттік 
тілді  оқып-үйрену  -  үйренушінің  ынтасы  мен  пиғылына,  азаматтық  арына 
жүктелетін іс-әрекет.  
Тілді  үйренушінің  ділі  адал,  тілі  таза  болса,  мемлекеттік  тілді  үйренуде 
қиындықты жеңетіні анық. Мәселе - үйренушінің талап-тілегінің зор болуында.  
Жоғарыда атап өткен инновациялық технологиялар үрдісін мемлекеттік тілді 

 
19 
оқытуда  дамыта  қолдану  арқылы  үйренушінің  қызығушылығын  арттыру,  ынтасы 
мен ізденісін нығайту басты мақсат болып қала бермек.  
Қазіргі  кезеңде  елдердің  бәсекелестік  күш-қуаты  және  болашақ  даму 
мүмкіндіктері  олардағы  табиғи  ресурстардың  молдығымен  ғана  емес,  ең  алдымен, 
адам капиталымен, яғни қоғам мүшелерінің рухани-интеллектуалдық және мәдени 
әлеуетімен, 
инновациялық 
технологияларды 
ұтымды 
пайдалана 
алуымен 
анықталып  отырған  кезеңде  адам  капиталы  арттырылмай,  елдің  еңсесі 
көтерілмейді.  Ал  бұл  мәселені  шешетін  бірден-бір  фактор  -  білімді  дамыту.  Ал  ол 
мемлекеттік тілді оқытуда тек қазақ тілі оқытушылары мен ұлағатты ұстаздарының 
қолынан келетін іс деп білеміз. 
 Қорыта  келе,  білім  беру  жүйесін  дамытудың  ең  басты  ерекшеліктеріне  – 
білім  беру  технологиялары,  білім  беру  саласындағы  экономикалық  механизмдер, 
дәріс  беру  және  оқыту  әдістері  мен  тәсілдері,  білім  беру  саласындағы  ұйымдық 
құрылымдарға енгізілетін инновациялар жатады десек, мемлекеттік тілді оқытудың 
бүгіні  мен  болашағы  жоғарыда  айтылған  мәселелерден  бөліп  алуға  болмайтынын 
да айта кеткен жөн.  
Мемлекеттік  тіл  ретінде  қазақ  тілінің  мәртебесі  заңмен  қорғалып,  қазақ 
жерінде  салтанат  құруы  барысында  шынайы  ізденістер  мен  жаңалыққа  толы 
өркениетті жаңа бағыттар керек. 
 
 
 
Сапина С.М. 
 
ХІХ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ӘДЕБИ ТІЛІНДЕГІ 
КӨНЕ ТҮРКІЛІК ҚОЛДАНЫСТАР 
(«Түркістан уәлаяты газетінің» материалдары негізінде) 
 
В  данной  статье  рассматривается  применение  древнетюркских  языковых 
единиц в литературном казахском языке во второй половине девятнадцатого века. 
This  article  discusses  the  use  of  the  ancient  language  units  in  Kazakh  literary 
language in the second half of the nineteenth century. 
 
Газет  беттеріндегі  материалдарда  араб‚  парсы‚  орыс  тілдерінен  енген 
сөздермен қатар‚ қазір қолданыстан шыққан көне түркілік сөздер де жиі кездеседі. 
Көне  түркі  нормасына  жанасатын‚  кейде  дәл  келетін  дыбыстық‚  лексикалық‚ 
грамматикалық  фактілер  газет  беттерінде  жарияланып  тұрған  таза  қазақи  (мақал-
мәтелдер‚  айтыс‚  ақындардың  өлеңдері)  жарияланымдар-да  ғана  емес‚  танымдық‚ 
қоғамдық-саяси  мақалаларда  да  көп  қолданылған.  Бұл  сөздердің  басым  көпшілігі 
қазіргі  қазақ  тілінде  қолданылмағанымен‚  мағына  және  тұлға  жақтарынан  қазіргі 
кездегі  басқа  туыстас  түркі  тілдеріндегі  сөздермен  өте  ұқсас‚  яғни  жалпытүркілік 
болып келеді. 
Көне  түркілік  олтұр  тұлғасы  газет  тілінде  отұр  формасымен  қатар 
қолданылады.  Мысалы‚  ”Дүкенін  ақтарып  олтұрса  манағы  Ислам  дуана  және 
мұның  дүкеніне  келіп  ойбай  не  қылып  отұрсың  деген  соң”  (1876,  N4)‚  ”Жылдам 
ақшаны  алып  келіп  беріңдер  болмаса  қыландай  қыламын  деп  айқайлап  олтұрып 
алды”  (1876,  N4).  Олтұр  тұлғасы  көне  түркі  сөздігінде‚  ”Хосрау  уа  Ширин” 

 
20 
поэмасында‚  ”Түркі-араб  сөздігінде”  олтұрғыл  формасында‚  орта  азиялық 
Тефсирде‚ ”Гулистан бит туркиде” олтұрмақ формасында және т.б. түркі тілдеріне 
ортақ  шығармаларда  кездеседі.  Э.В.Севортян  отур  етістігінің  көне  түрі  олтұр‚  ал 
бұл форма өз кезегінде оттур арқылы бұдан көне ол формасына тіреледі дей келіп‚ 
”Промежуточная 
форма 
олтур 
представляет 
собой 
в 
исходе 
форму 
понудительности  с  десемантизацией  последней‚  как  и  в  целом  ряде  аналогичных 
случаев: айт -  ай-ыт-‚ йырт -  йырыт-‚ қайт -  қай-ыт-‚ сүрт -  сүр-үт- т.д.” 
деп  көрсетеді.  «Түркістан  уәлаятының  газетінде»  олтұр  етістігі  бірлі-жарым 
сөйлемдерде  бұйрық  мәнде  қолданылғанымен‚  бұл  құбылыс  жүйелі  түрде  емес. 
Мысалы:  Сен  әлгі  лафкашының  есігінде  ендемей  ақша  сұрамай  үш  күнгешейін 
олтұр” (1877, N8). 
Газет  тілінде  көше  сөзімен  қатар  көне  түркілік  орам  сөзі  де  қолданыс 
тапқан.  ”Қаланың  орамдарының  бәрінде  де  шам  жағылып  қаланың  үлкен 
мекемесінің алдына ақ бадшаның атын үлкен қылып жазып қойыпты” (1876, N3). 
Орам//урам  сөзі  ”көше”  мағынасында  көне  түркі  ескерткіштерінің  ішінде  бірінші 
рет Ахмет Иүгнекиде кездеседі: Харабат орамы болур абадан // Улица‚ на которой 
кабак‚  стала  людной.  Орта  ғасыр  ескерткіштерінен  орам  формасын  ”Хосрау  уа 
Ширин”  шығармасынан  ұшыраттық.  Түркі  тілді  ескерткіштердің  бірінде  ”көше” 
мағынасымен  қатар  ”ауыл”  (селение)  мағынасын  да  бергені  орта  азиялық 
Тефсирден белгілі. А.Н.Боровков орам// урам қазіргі түрік тілінде ’квартал’‚ ’район 
города’ мағынасында қолданылатынын көрсетеді. Орта Азияда орам сөзін  
қолданыстан парсы тілінен енген көше сөзі ығыстырып шығарған. 
Г.Рамстедт  орамның  бастапқы  тұлғасы  корей  тілінде  ”белгі”  мағынасын 
беретін  порам  сөзі  дей  келіп‚  орам//урам  сөзі  этимологиялық  жағынан  түркі‚ 
монғол тілдеріне  ортақ деп  санайды. Осы пікірді  Э.Севортян да қостайды /1‚ 601/. 
Ә.Нұрмағамбетов жоғарыдағы пікірлерге сүйене отырып‚ орам тұлғалы сөз монғол 
тобындағы  тілдерде  ”сызық‚  із‚  таңба‚  алаң‚  орын”  мағыналарын  беретінін  айта 
келіп‚  ”осы  мағыналар  дами  келе  ”көше‚  алаң‚  квартал”  ұғымдарын  берген  деп 
тұжырымдайды. 
Ағу  сөзі  көне  түркі  сөздігі  бойынша  ”яд‚  отрава”  ұғымын  береді.  Қазіргі 
тілімізде  ағу  сөзі  мүлде  қолданылмайтынына  орай‚  бұл  сөз  туралы  біраз  мәлімет 
бергіміз  келеді.  Э.Севортянның  пікірінше‚  ”а:  вы    ағув    ағу  и  остальные 
двухсложные  формы  производные‚  образованные  аффиксом  -(а)ғ    -ы    -у  в 
значении средства орудия действия от глагольного члена омонимической пары а;ғ - 
”отравлять”  а;ғ - ”яд‚ горький”. Осы айтылғанға С.Аманжоловтың ағу сөзі ”улы” 
(ядовитый) мағынасындағы диалект сөз деп көрсетуі сәйкес келеді.  Ал  «Түркістан 
уәлаятының  газетінде»  ағу  сын  есім  ретінде  емес‚  зат  есім  орнына  жұмсалған. 
”Біраз күннен соң жұрт Бүзрік хан төреге ауып кетіп бара жатқанын Жақып бек 
көріп Бүзрік хан төреге ағу беріп өлтіріп жұртды жалғыз өзі билеп тұрып қалып 
еді”‚  ”Өзіне  қараған  адамдары  Жақып  бек  ағу  беруге  шақырыпты  деп 
тоқтатыпты” (1877, N2). ”У” мағынасындағы ағу формасы ”Гулистан бит турки” 
шығармасында,  ”Хосрау  уа  Ширин”  поэмасында‚  көне  өзбек  тілінде‚  түркі-араб 
сөздігінде‚  Замахшаридің  ”Муқаддимат  аль  адаб”  еңбегінде‚  ”Ат-тухфа”  т.б. 
ескерткіштерде  кездеседі.  Б.Сағындықов  қазіргі  тіліміздегі  у  сөзінің  қалыптасуын 
үнемдеу  заңымен  түсіндіреді.  Ол  у  сөзінің  алғашқы  формасы  урағын  екендігін 
”Құтадғу  білікте”  осы  формада  қолданылғандығымен  дәлелдейді.  Ғалым  қазақ 
тіліндегі  сөздердің  бірсыпырасы  буын‚  дыбыс  түсуі  арқылы  қалыптасқандығына 

 
21 
тарихи  ескерткіштерден  мысалдар  келтіре  отырып‚  бұл  сөздің  дамуын  былайша 
схема  түрінде  көрсетеді:  урағун    ағун    ағу    ығу    ұу.  «Түркістан  уәлаятының 
газеті» тілінде ағу формасының қолданылуы өте сирек‚ дегенмен‚  осы аз фактілер 
де  көне  түркілік  формалардың  ХІХ  ғ.  аяғында  да  сөздік  қордан  мүлде  шыға 
қоймағанын көрсетеді. 
Көне  түркі  сөздігіне  сүйенсек‚  асан  сөзі  Ж.Баласағұнның  ”Құтадғу  білік” 
және  А.Иүгнекидің  ”Ақиқат  сыйында”  ”легкий  (для  исполнения)”  мағынасында 
жұмсалған. Асан сөзі осы мағынада бұл ескерткіштерден басқа ”Хосрау уа Ширин” 
жырында  ”оңай‚  жеңіл”‚  Л.Будагов  сөздігінде  ”легкий‚  удобно‚  легко”‚  ал  көне 
өзбек  тілінде  бұл  мағыналарына  қоса  ”облегчение‚  избавление”  мағыналарын 
бергенін  кездестірдік.  Газеттен  мысалдар  келтірейік:  ”Қазан  тілі  өзіңіз  білесіз  біз 
қазаққа  асан  емес”  (1877,  N3),  ”Өздерің жас  күніңде  оқу  үйрену  бұ  күнгідей  асан 
емес  еді”  (1877,  N21)‚  ”Бәрінен  асаны  орыс  сотына  іс  түскенде  қағазға  жазған 
уәдесіне  екінші  орыс  судиасының  алдында  қылысқан  уәде  қағазын  көрсетсе  сол 
дұрыс// Ісі асан болады” (1875, N6). Көріп отырғанымыздай‚ асан сөзі газет тілінде 
”оңай‚ жеңіл” сөздерінің синонимі ретінде жұмсалған. 
Газетте бізге бейтаныс құйас//құйаш сөздері жиі кездеседі. Мысалы‚ ”Жаз 
күні құйас біздің қақ үстімізде тұрады// Құйаштың жақын келгенін өзіміз көзіміз 
менен  көріп  тұрамыз//  Қыс  күні  құйас  төмен  түсіп  бізден  алыс  болады”‚  ”Жер 
өзіңізге  мәлім  тұқымдай  домалақ//  Үш  жүз  алпыс  бес  күнде  құйас  күнді  бір 
айналады// Аспандағы айды күн (құйас) жарық қылып тұрады” (1877, N6). 
Көне  түркі  сөздігі  бойынша‚  құйаш  формасы  алғаш  М.Қашқари  сөздігінде 
”зной‚  жара‚  солнечный  припек  мағыналарында  ұшырасады.  Ал  ”Хосрау  уа 
Ширин” 
поэмасында 
құйаш 
”күн”‚ 
күнаш-құйаш 
түрінде 
”Ат-тухфа” 
ескерткішінде‚  көне  өзбек  тілі  мен  ”Гулистан  бит  туркиде”  күнәш  формасында 
”солнце”  мағынасымен  кездессе‚  орта  азиялық  Тефсирде  күнәш  ”солнечная 
сторона‚  солнцепек”‚  түркі-араб  сөздігінде  күнес-құйаш  ”луч‚  полоса  солнечного 
света‚  солнечный  свет”  мағыналарын  берген.  Дж.Клосонның  көрсетуінше. 
құйаш/күнеш  формасында  Абу  Хайанда‚  құйаш  түрінде  ”Китаб  булғат  аль 
муштақ” және ”Аль Қауани” ескерткіштерінде ұшырасады. 
Б.Сағындықов ”күн” мағынасын беретін бұл формаларды байырғы түбірлер 
мен  қосымшалар  арасындағы  сабақтастықпен  түсіндіреді:  ”көне  құйаш‚  күнаш 
тұлғалары‚ 
біріншіден‚ 
сингармониялық 
варианттар. 
Екіншіден‚ 
бұлар 
морфологиялық жағынан екіге бөлінеді: қуй  күн және аш. Қуй  күн бөлігі‚ орта 
ғасыр  ғалымдарының  анықтауына  қарағанда‚  ”күйдіретіндей  ыстық”‚  ”ыстық 
сәуле”  мағынасын  береді.  ”Қуй”  формасының  қазақ  тіліндегі  жіңішке 
сингармониялық варианты ”күй-” (күннің қатты ысып кетуі; жану‚ өртену) сөзі де 
мұны  растайды.  Сонда  аш  ”күн”  деген  сөз  болып  шығады‚  олай  болса‚  құйаш‚ 
күнаш сөздерінің этимологиялық мағынасы - ”күннің ыстық сәулесі”. 
Газетте  кездескен  қазіргі  тілімізде  мүлде  жоқ  сөздердің  бірі  -  инақ. 
”Бұқардың әмірі зекетші Мұқамбет Шарқы биді инақ қылыпты және өз алдында 
қызмет  қылып  тұратұғын  Бербен  биді  де  сондай  үлкен  инақ  қылыпты”  (1881, 
N15). ”Қазақ тілі сөздігінде” ”хан кеңесшісі”  деп түсіндірілген инақ Л.Будаговтың 
айтуынша‚  ”доверенное  лицо‚  советник‚  поверенный  в  делах‚  министр‚  название‚ 
титул  приближенного  и  в  большой  милости  находящегося  у  хана”.  Хиуа 
хандығында  инақ  деп  қаланың‚  аймақтың  әкімін‚  ал  Бұхар  хандығында  бас 
уәзірден  кейінгі  жоғарғы  әскери  шен  иесін  атаған.  Л.Будагов  инақ  сөзі  инанмақ 

 
22 
(сену‚ нану) етістігінен жасалған деген болжам айтады. Бұл пікір шындыққа саятын 
тәрізді‚  өйткені  көне  түркі  сөздігінің  көрсетуінше  инан  ’сену‚  нану’  етістігінен 
жасалған  инанш  сөзі  М.Қашқариде  1.  вера‚  доверие  мағыналарымен  бірге  2. 
”доверенный”‚ чин‚ должность мағынасын да білдірген. Уақыт өте келе инанш сөзі 
тіліміздегі  осы  формалы  аяныш‚  жұбаныш‚  қуаныш‚  қызғаныш  сөздері  сияқты 
абстракт  ұғымды  білдіретін  сөз  ретінде‚  ал  заттық  ұғымда  инақ  сөзі  қалыптасқан 
болу керек. 
Көне түркілік инан ’нану‚ сену’ етістігі - «Түркістан уәлаятының газетінде» 
актив  қолданылған  етістіктің  бірі.  ”Біз  бұл  сөзге  инанбаймыз”  (1877,  N18)‚  ”Бұл 
сөзге инанып отырып алады” (1876, N24). Орта ғасыр ескерткіштерінен бұл етістік 
”Хосрау уа Ширинда”‚ ”Гулистан бит туркиде”‚ Әбу Хайанда‚ Ибн Муханнада‚ Аз-
Замахшариде‚  ”Ат-тухфа”  ескерткішінде  т.б.  еңбектерде  кездеседі.  Э  Наджип  бұл 
етістік  қазіргі  түрік‚  түрікмен‚  әзербайжан  тілдерінде  инанмақ  түрінде 
қолданылатынын‚  ал  етістіктен  жасалған  есім  түрік  тілінде  инан‚  әзірбайжан 
тілінде  инам‚  түрікмен  тілінде  инам‚  инанаш‚  өзбек  тілінде  ишан  формасында‚  ал 
инаныш  формасы  қазір  кездеспейтіндігін  айтады.  Э.Севортян  М.Рясененнің  ізімен 
хакас  тіліндегі  ”желать‚  хотеть”‚  ”соглашаться  с  кем”‚  тува  тіліндегі 
”соглашаться”‚  ”не  отказываться”  мағыналарын  беретін  ынағ  сөзі  ынан  етістігінің 
түбірі деп таниды /1‚ 656/. 
Газет  беттерін  қарай  отырып‚  жіктеу  және  сілтеу  есімдіктерін  қолдануда 
бірізділік  жоқ  екені  байқалды.  Газет  тілінде  есімдіктер  мен  олардың  септік 
формаларының  қазіргі  қазақ  тілінде  қалыптасқан  түрлерімен  қатар‚  қазір 
қолданылмайтын көне түркілік тұлғалары да кездеседі. Мысалы‚ ”Бұдар төбелесіп 
жатқанын  көре  сала  тұс  тұсдан  адамдар  жүгіріп  келіп  жұрт  жиналыпақ 
қалыпты”  (1877,  N8)‚  ”Бін  бауыздап  ішін  жарсам  ішінден  бір  жылан  басын 
шығарды// Бін айран болып сол жердегі байдарға айтдым” (1876, N4)‚ ”Со жерде 
у  ішіп  өледі”  (1880,  N22)‚  ”Қожамжар  бай  есікден  кірген  соң  біздім  де 
орнымыздан 
тұрып 
көрпенің 
үстіне 
отұрғыздық” 
(1882, 
N9). 
Бұл 
мысалдардағыдан басқа саңа‚ мұңға‚ менім‚ аңа‚ оңа‚ андан‚ мұңа т.б. формалары 
жиі қолданыс тапқан. Зерттей келе есімдіктердің бұл көрсетілген формалары біздің 
тілімізде  кездеспегенімен‚  кейбір  тұлғалар  туыстас  түркі  тілдерінде  сақталып 
қалғаны көрінді.  
Газеттегі есімдіктердің көне түрінің бірі - мұңа. Мысалы‚ ”Мұңа секіз жүз 
сексен  тоғыз  жыл  болды  ”  (1877,  N11).  Мұңа  формасын  Ә.Ибатов  бұған 
формасының көне түрі деп көрсетеді. 
Аңа  тұлғасы  көне  түркі  сөздігі  бойынша  ол  есімдігінің  барыс  септігіндегі 
формасы  ретінде  А.Иүгнекидің  ”Ақиқат  сыйында”  кездеседі.  Дәл  осы  формада 
”Хосрау  уа  Ширин”  жырында‚  ”Гулистан  бит-турки”  ескерткішінде‚  ”Түркі-араб 
сөздігінде”‚  ”Муқаддимат  аль-адаб”  шығармасында‚  аңар  тұлғасымен  қатар  орта 
азиялық  Тефсирде  кездеседі.  А.Ибатовтың  көрсетуі  бойынша‚  жіктеу‚  сілтеу 
есімдіктерінің көне түрі а және ан болған. Ғалымның ”Хосрау уа Ширин” жырынан 
келтірген  мысалдарына  қарағанда‚  ол  есімдігі  ілік  септігінде  аның‚  барыс 
септігінде  аңа‚  шығыс  септігінде  андан  болып  өзгеріп  отырған.  Дәл  осы  тұлғалар 
”Гулистан  бит-турки”  ескерткішінде  де  кездеседі.  Э.Наджип  үшінші  жақтағы 
жіктеу  е  сімдігінің  жекеше  түрінің  барлық  септіктердегі  септелу  негізі  ан  дей 
келіп‚ аңа - оған‚ аны - оны‚ андан - одан деп көрсетеді. 

 
23 
Осы  айтылғандарға  сүйене  отырып‚  «Түркістан  уәлаятының  газетінде» 
қолданылған  аңа  сөзі  үшінші  жақ‚  жекеше  түрдегі  жіктеу  және  сілтеу 
есімдіктерінің  барыс  септік  формасы  екендігін  және  бұл  ескі  замандардан 
сақталған  белгі  екендігіне  көз  жеткіземіз.  Мысалы‚  ”Өйтпесе  жер  аңа  тимейді” 
(1877, N9), ”Мұның дүйнадан өткенін қыз естіп әке шешесіне жылап айтады мен 
барып байымды көріп қаламын// аңа әке шешесі разылық бермей айтыпты” (1880, 
N22).  
Э.Севортян  ол  есімдігінің  барыс  септік  формасы  тува  тілінде  аңа  деп 
көрсеткен  /1‚  445/.  Бұл  тілдік  фактінің  қазіргі  тува  тілінде  сақталғандығына 
қосымша  дәлел  ретінде  тува-орыс  сөздігінен  үзінді  келтірейік:  ”ол  1)  личн.и  указ. 
он; тот; Р.п. оон ; его; того; Дат.п. аңаа‚ аа ему; тому‚ с ним; аңаа бер отдай ему”. 
«Түркістан уәлаятының газетін» оқи отырып‚ есімдіктер жұмсалуының тағы 
мынадай  ерекшеліктерін  кездестірдік:  ”Менім  мекемемде  декабр  айының  оныншы 
күні  өтіп  үш  күннен  соң  Курзунски  деген  орысдың  қоралары  сатылады”  (1880, 
N22), ”Осы мақта сатылмастан менім қолымда қалып еді// Менім мақтамды да 
сатып алмақ болды” (1880, N22). Мысалдардан көрініп тұрғанындай‚ мен есімдігі 
ілік  септік  тұлғасында  менім  түрінде  қолданылған.  Бұндай  фактіні  көне  түркі 
сөздігінен  таппасақ  та‚  орта  ғасыр  ескерткіштерінде  ”әй‚  менім  атам  келді  меңе 
білікдін - о‚ отец мой‚ пришло мне знание”‚ ”бу менум - это мой; менум учун - для 
меня;  менум  қатумда  -  рядом  со  мною”  сияқты  қолданыстар  кездесті.  Э.Наджип 
”Гулистан  бит-бурки”  ескерткіші  туралы  еңбегінде  былай  деп  жазады:  ”Личное 
местоимение первого лица мен сохраняет при склонении свою основную форму‚ а 
в  родительном  падеже  принимает  аффикс  -ім  т.е.  конечный  -ің  переходит‚  как  в 
современном  азербайджанском  языке  и  в  кипчакских  памятниках  Крыма  в  -ім: 
менім  ”мой”.  Газет  тіліндегі  көне  түркілік  элементтер  қатарына  мына 
қолданыстарды  да  жатқызамыз:  оғұл‚  ұғры/оғры‚  паре‚  көре.  Мысалы‚  ”Оғлың 
тентек  те  болса  зор  болсын”‚  ”Анадан  оғұл  туса  екен  ата  жолын  қуса  екен” 
(1877,  N11),  ”Елің  ұғры  болса  ұғры  бол  бөрі  болса  бөрі  бол”‚  ”Ұғрының  қатыны 
өзіне лайық” (1877, N11). Оғлан/оғұл‚ ұғры туралы этимологиялық зерттеулер көп. 
Зерттеушілердің  айтуы  бойынша  оғұл  сөзінің  Орхон-Енисейескерткіштеріндегі 
”ребенок‚  мальчик”‚  ”сын”‚  ”детеныш  животных‚  птиц”  мағынасы  уақыт  өте  келе 
кеңейген.  
Орта ғасырларда оғлан деп ханзадаларды‚ әскер басыларды атаған‚ ал оғұл 
сөзі  якут‚  чуваш  тілдерінде  ”младший  брат  мужа”‚  ”слуга”  мағыналарын  береді. 
”Оғлан  жыныстық  ұғымды  бірден  ала  қоймаған.  Бұған  ескерткіштердегі  ”уры 
оғлан”‚  ”қыз  оғлан”‚  уры  оғул”‚  ”қыз  оғул”  тіркестері  куә.  Аталған  сөзде  жыныс 
категориясының  грамматикалық  мағынасы  болмағандықтан‚  ”қыз”‚  ”уры”  сияқты 
анықтауыштарды талап еткен. Аса жиі қолданылуы себепті ”оғул” сөзіне ”ер бала‚ 
еркек  бала”  ұғымының  таңылуы  бұл  дериваттарға  семантикалық  өзгеріс  әкелген. 
”Оғул” қазақ тілінде ”ұл” болып қалыптасқаны белгілі” . 
Паре  газет  тіліндегі  көне  түркілік  формалардық  ішіндегі  мағыналық  та‚ 
тұлғалық  та  жағынан  өзгеріске  ұшырамаған  қолданыстардың  бірі.  Паре  сөзі 
В.В.Радлов  сөздігінде  де‚  Л.Будаговта  да‚  орта  ғасыр  ескерткіштерінле  де  ”кусок‚