Хабаршы вестник bulletin «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы Серия «Естественно-географические науки»

Абай атындагы ҚазҰПУ-ніңХабаршысы, «Жаратылыстану-география гылымдары» сериясы, №2(48), 2016 ж. 
62 
основной причиной превышения допустимых концентраций токсичных веществ и канцерогенов в 
атмосфере крупных городов, образования смогов.Один автомобиль за год выбрасывает 600-800 кг оксида 
углерода, около 200 кг несгоревших углеводородов и около 40 кг оксидов азота. Причиной загрязнения 
атмосферы окисью углерода, альдегидами, бензопиреном является массовое скопление автомобилей в 
городах, что вредно отражается на здоровье человека. 
Количество загрязняющих веществ, выделяемых автомобилями в атмосферу, определяется массовым 
выбросом и составом отходящих газов. Степень загрязнения вдоль автомобильных дорог оценивается по 
комплексу показателей. Преимущественно - это интенсивность движения автотранспорта на дорогах. 
Загрязнение воздуха и почв начинается при превышении критической загрузки дорог транспортными 
средствами, что составляет более 700-800 автомобилей в сутки [3, 12 с]. 
Автомобильные выхлопные газы являются смесью примерно 200 веществ, вкоторых содержатся 
углеводороды -не сгоревшие или не полностью сгоревшие компоненты топлива, доля которых резко 
возрастает, если двигатель работает на малых оборотах или в момент увеличения скорости на старте, т.е. 
во время заторов и у красного сигнала светофора. Именно в этот момент, когда нажимают на акселератор, 
выделяется больше всего несгоревших частиц: примерно в 10 раз больше, чем при работе двигателя в 
нормальном режиме. В выхлопных газах двигателя, работающего на нормальном бензине и при 
нормальном режиме, содержится в среднем 2,7% оксида углерода. При снижении скорости эта доля 
увеличивается до 3,9%, а на малом ходу до 6,9%. 
В выхлопных газах содержатся также альдегиды, обладающие резким запахом и раздражающим 
действием, такие как акролеины и формальдегид, который обладает особенно сильным действием. 
Монооксид углерода, углекислый газ и большинство других газовых выделений двигателей тяжелее 
воздуха, поэтому все они скапливаются у земли. Оксид углерода соединяется с гемоглобином крови и 
мешает ему нести кислород в ткани организма. 
Также в автомобильных выбросах содержатся оксиды азота.Двуокись азота играет большую роль в 
образовании продуктов превращения углеводородов в атмосферном воздухе. В выхлопных газах 
присутствуют неразложившиеся углеводороды топлива, среди которых особое место занимают 
непредельные углеводороды этиленового ряда, в частности, гексен и пентен. Из-за неполного сгорания 
топлива в двигателе автомашины часть углеводородов превращается в сажу, содержащую смолистые 
вещества. Особенно много сажи и смол образуется при технической неисправности мотора и в моменты, 
когда водитель, форсируя работу двигателя, уменьшает соотношение воздуха и горючего, стремясь 
получить так называемую «богатую смесь». В этих случаях за машиной тянется видимый хвост дыма, 
содержащий полициклические углеводороды [4, 62 с]. 
В последнее время все большую тревогу вызывает поступление в атмосферу, в результате производ¬ 
ственной деятельности, большого количества различных элементов, в том числе металлов различных 
классов опасности, которые осаждаясь на подстилающую поверхность, загрязняют почву, раститель¬ 
ность, водоемы, проникают в организм человека и животных. Наиболее опасными в этом смысле 
являются тяжелые металлы 1 и 2 классов токсичности (свинец, кадмий, ртуть, никель, кобальт, хром, 
ванадий, медь и цинк, а также мышьяк, селен и сурьма). 
Химические превращения в атмосфере могут приводить к образованию более или менее токсичных 
форм элементов, чем первоначально выбрасываемые, а также влиять на механизм и скорость их стока из 
атмосферы. Степень экологического воздействия тяжелых металлов на окружающую среду определяется 
многими факторами и, в частности, их поведением в атмосфере. Время жизни тяжелых металлов в 
атмосфере и, соответственно, расстояния, на которые они могут переноситься от источника выброса, 
определяют химический состав и размеры аэрозольных частиц [5, 12-15 с]. 
В настоящий момент повышенного внимания к охране атмосферы требуют высокие темпы развития 
производства, рост городов, расширяющееся использование атмосферного воздуха для промышленных 
нужд. Необходимым условием успешного проведения работ по охране чистоты атмосферы является 
контроль за состоянием атмосферного воздуха, дающий объективную оценку действительности и 
эффективности всей деятельности по предупреждению загрязнения. В целях предотвращения загрязнения 
атмосферы должен осуществляться большой комплекс мероприятий, в том числе усовершенствование и 
внедрение в промышленное производство малоотходных технологических процессов, реконструкция 
многих промышленных предприятий и ликвидация большого числа неорганизованных источников 
выбросов, широкое применение и совершенствование газоочистной аппаратуры [2,35 с]. 
В настоящее время загрязнения атмосферного воздуха города Павлодара остается открытым вопрос¬ 
ом. В связи с этим экологами региона проводятся работы по улучшения состояния атмосферного воздуха. 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №2(48), 2016 г. 
63 
С этого года в Павлодаре в рамках соответствующей экологической программы начали вести 
регулярный мониторинг атмосферного воздуха вблизи крупных промышленных предприятий. 
Новые автоматические станции контроля загрязнения атмосферного воздуха появились в филиале 
РГП «Казгидромет» по Павлодарской области. Две установлены в Павлодаре и по одной - в Аксу и 
Экибастузе. Станции работают в непрерывном автономном режиме. Зонды отбирают пробы воздуха, а 
газоанализаторы определяют содержание загрязняющих веществ по восьми показателям. Кроме того, 
система дозиметрического контроля радиационной обстановки фиксирует гамма-фон, а информационно-
измерительная система - метеорологические параметры.Данная аппаратура очень необходима региону, 
так как в городе большая концентрация крупных производств, допускающих выбросы вредных и других 
веществ в атмосферу. 
Обобщая вышесказанное необходимо отметить, что в настоящее время назрели объективные предпо¬ 
сылки для усиления государственного контроля за ходом исполнения уже существующих и разработки 
ряда новых нормативно-правовых актов в области окружающей среды. 
1 Агентство по статистике РК. «Охрана окружающей среды и устойчивое развитие Казахстана» / Статис­
тический сборник. - Алматы, 2009. - С. 108. 
2 Ahlvik P., Brandberg E. Well-to-wheel efficiency for alternative fuels from natural gas or biomass // Swedish National 
Road Administration / Publication J. 2001 - P. 85. 
3 Чижиков Е. Экологические проблемы автодорог. // Охрана здоровья и безопасность. - №1 приложение. 2006. -
С. 77. 
4 Экологическая безопастность автомобильного трафика. Дьяков А.Б.. Издательство Автомобиль, Москва 
2007. - С. 84. 
5Ажаев Г.С. Эколого-геохимическое состояние приземного слоя атмосферного воздуха г. Павлодар по итогам 
снеговой съемки. - Материалы Республиканской научно-практической конференции «Современные актуальные 
проблемы естественных наук». - Актобе, 2007. - С. 61-83 
Резюме 
Абдулина А.Т. - Абай атындағы ҚазҰПУ 1 курсмагистранты, 
Сабденалиева Г.М. - Абай атындағы ҚазҰПУ п.ғ.к., доцент 
Павлодар қаласының атмосфера жағдайына экологиялық баға беру 
Бұл мақалада Павлодар қаласының атмосфера ауасының өндірістік кәсіпорындармен, автомобильді көлікпен 
ластану мәселесі қарастырылған. Павлодар
 - Павлодар - индустриялы, дамыған көп салалы орталық. Қала террито-
риясында жылына шамамен 3,5 млн т көмір жағылатын 3 ЖЭС, 20 жағу орталықтары және 5751 жеке үйлер орналас-
қан. Қалада 87 өнеркәсіп орындары бар, олардың ішінде аса ірілері алюминий, картон-рубероид, химиялық, нефтехи-
миялық, инструменталды зауыт, металлконструкция және электромонтаж зауыттары және тб. жатады. Негізгі 
ластаушы көздер автокөлік және стационарды көздер болып табылады (бастыларының бірі Павлодар нефтехимия, 
трактор және алюминий зауытгары, сонымен қатар жылу өндіруші кәсіпорындар - ЖЭС 1,2,3 ). Жыл сайын бұл кә-
сіпорындармен атмосфераға 109,8 мың тонна полютанттар шығарылады. Атмосфераның тазалығын қорғау бойынша 
жүтмыстардың табысты өтуіне қажетті шарттардың бірі, атмосфера ауасының жағдайын қадағалау болып табылады. 
Түйін сөздер:атмосфералық ауа, поллютанттар, шытарындылар, газтазартушы аппарат, бөлінетін газдар, 
ластаушы заттар, зиянды заттар, көмірсутектер, токсиканттар, канцерогендер 
Summary 
Abdulina A. - master course student, KazNPU name Abaya 
Sabdenalieva G. - Gandidate of PedagogicalsciencesKazNPU name Abaya 
Environmental assessment of the state of atmosphere of the city Pavlodar 
The problems of contamination of atmospheric air productive enterprises, motor transport of city Pavlodar are considered 
in this article. Pavlodar is the industrially developed, multi-field industrial center. On territory of city 3 ТЭЦ is located, more 
than 20 boiler rooms and a 5751 unit of private house-building, that in a year is burn the more than 3,5 million ton of coal in 
general complication. 87 industrial enterprises are registered in city, to most large the aluminium belong from that, cardboard-
ruberoid, chemical, petrochemical, instrumental plants, plant of металлоконструкций and электромонтажных wares et al. 
The basic sources of contamination are stationary sources (main from that Pavlodar petrochemical, tractor and aluminium 
plants, and also enterprises on making of heat are ТЭЦ 1, 2, 3) and motor transport. Annually these enterprises in an 
atmosphere are throw out the 109,8 thousand tons of поллютантов. By the necessary condition of successful realization of 
works on the guard of cleanness. 
Keywords:atmospheric air, pollyutanty, extrass, gazoochistnaya apparatus, exhaust-gass, contaminating, harmful matters, 
hydrocarbons, toksikanty, carcinogens 

Абай атындагы ҚазҰПУ-ніңХабаршысы, «Жаратылыстану-география гылымдары» сериясы, №2(48), 2016 ж. 
ӘОЖ:372.85.046.12.(075.8) 
ОҚУШЫЛАРДЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ САПАСЫН ДАМЫТУДАҒЫ 
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҰҒЫМДАР МЕН ТҮСІНІКТЕРДІҢ ОРНЫ МЕН РӨЛІ 
Ж.Б. Чилдебаев - п.г.д., профессор, 
С.К. Иманкулова - Ботаника және жалпы биология кафедрасының меңгерушісі, б.г.к., профессор, 
А.Д. Майматаева - Ph.D докторант, Абай атындагы ҚазҰПУ, Алматы қаласы 
Бұл мақалада оқушылардың биологиялық білім сапасын дамытудағы экологиялық ұғымдар мен түсініктердің 
алатын орны мен рөліне арналған. Оқушылардың экологиялық білімін тереңдету - бүгінгі күннің басты талабы. Жер 
шарындағы экологиялық апаттардың негізгі себеп-салдары адамзаттың экологиялық сауатсыздығынан екендігі 
белгілі және оны жоюдың бірден-бір жолы мектеп қабырғасында сапалы биологиялық білім беру. Сонымен қатар 
мұнда мектептегі «Физикалық география», «Жаратылыстану», «Химия», «Физика», «Биология», пәндеріндегі эколо-
гиялық ұғымдармен түсініктерді қальпгтастьірудағьі рөлі мен орнына талдау жасалды. Адамның жеке дамуы мен 
қоғамның дамуы және оның табиғатпен байланысымен тәуелділігін өмірлік іс-тәжірибелер арқылы экологияланды-
рудың маңызы өте зор. Ол үшін экологиялық білім мен тәрбиенің тиімділігі оқушылардың экологиялық мәдениетін 
қал^іптаст^іруға әкеледі. Экологиялық тұрғыдан мәдениетті тұлға - болашақтағы табиғат қорғаушы болып шығады. 
Түйін сөздер: Биологиялық білім беру, экологиялық ұғымдар, экологиялық қағидалар, эволюция, биогеография, 
табиғат 
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің 2013 жылғы 3 сәуірдегі №115 бұйры-
ғына сәйкес (37-қосымша) орта мектептердің 6-11 сыныптары үшін «Биология» пәнінің типтік оқу 
бағдарламасы бекітіліп, соған сәйкес биологиялық білім беру мазмұны қайта қарастырылып, соның 
негізінде өңделіп, толықтырылып жазылған оқулықтар мен оқу құралдары жарық көрді. Нәтижесінде, 
пәнді оқытудағы педагогикалық ұстанымдар - тақырыптардың ғылымилығы, жүйелілік пен сабақтастығы 
негізгі биологиялық ұғымдармен түсініктерді, құбылыстарды биожүйенің организмдік деңгейінен бастап 
одан жоғары деңгейлерге дейін дамыту мен эволюциялық және экологиялық ойлау қалыптастыруды 
қамтамасыз еткені байқалады. Сонымен қатар табиғаттың біртұтастық заңдылығын тірі жүйелердің 
тіршілік әрекеттерінің негізі ретінде қабылдауға және осы процестердегі адамның рөлін терең түсінуге 
бағыт-бағдар берері анық. Биология оқулықтарының өн бойында оқытудың мақсаты: органикалық дүние-
нің құрылысы мен тіршілік әрекеттері, көптүрлілігі, бейімделу, эволюциялық теория, тірі организмдердің 
өзара қарым-қатынасы, экологиялық ойлау, фауна мен флораның алуантүрлілігі, адамның табиғаттағы 
рөлі, тірі организмдердің жасушалық құрылысы, биоценоздағы тіршілік, тірі табиғаттағы көптүрлілік 
эволюцияның нәтижесі екендігі, организмдердің жіктелуі, таксондық бірліктер, экологиялық білім мен 
тәрбие беру, ғалам жаңалықтарын өмірде қолдану, биосфераның тұрақты дамуы, ақыл-ой сферасы деңге-
йінде ғылыми-практикалық жүйелілікпен айқындалған. Бағдарламада анатомиялық және морфологиялық 
материалдың біршама қысқартылуы есебінен экологиялық мәселелерге көбірек көңіл бөлінген. Флора 
мен фаунаның алуан түрлі ерекшеліктерімен, қасиеттерімен танысудың, организмдер мен қоршаған 
ортаның өзара қарым-қатынасын, табиғаттағы және адам өміріндегі маңызын оқып білудің бірінші 
сабағынан бастап соңғы сабаққа дейін экологиялық ұғымдар мен түсініктер жүйелі берілген [1,1-2 б.].Сол 
сияқты биология оқулықтарының өн бойында оқытудың міндеттері де нақты қойылған. Атап айтқанда, 
оқушылардың органикалық дүниені оқып білуге танымдық қызығушылығын дамыту, білімді дамытудың 
үздіксіз берілуі мен дамуы, пәнаралық байланыстар (география, химия, физика, математика және т.б.) 
дүниенің біртұтастығы туралы көзқарас, тіршілік құбылыстарының заңдылықтарын меңгеру нақты 
міндеттелген. 
Биология курсының тақырыптық мазмұны блоктық ұстанымға негізделген. Әр тақырыптың алғашқы 
жалпы бөлімінде қарастырылатын жүйелік топтың жалпы сипаттамасы беріледі; екінші бөлімінде оқыла-
тын таксондардың биоалуантүрлілігінің ерекшеліктері, таралуы мен экологиясы қарастырылған. Оқулық-
тардың тағы бір ерекшелігі биологияны оқытуда мектептегі түрлі пәндердің, әсіресе, экология мен 
медицинаның интеграциясына негізделген. Яғни, биологияны оқыту барысында пәнаралық байланыс -
«Қазақ тілімен», «Әдебиетпен» (сөздік қорларын биологиялық терминдермен байыту, айтып жеткізу, 
әсерлеу, эстетикалық тәрбие беру және т.б.); «Математикамен» - биологиялық эксперименттерді, тәжіри-
белерді, бақылаулар мен зертханалық жұмыстарды қорытындылауда сандық және сапалық көрсеткіштер-
ді көрсету; «Физикалық географиямен» - фауна мен флораның жер бетінде таралу, табиғат зоналары 
бойынша биоалуантүрліліктің бірлестігі, ареалдар заңдылығы қарастырылады; «Химиямен» - органика-
лық дүниенің пайда болуы, дамуы, организмдердің клеткалық деңгейден биосфералық деңгейге дейін 
64 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №2(48), 2016 г. 
65 
қалыптасуы мен дамуы ондағы химиялық элементтердің миграциясы, зат алмасу мен энергия айналымы, 
РНК мен ДНҚ қызметі, табиғаттағы «тірі заттар» туралы көзқарастардың қалыптасуы қарастырылған; 
«Музыкамен» - биологияның кейбір тақырыптарын оқыту барысында музыкалық үзінділерді пайдалану, 
өте тиімді әсер қалдырады; «Бейнелеу өнерімен» - сурет түрінде аңдар мен қүстардың, гүлді өсімдіктер-
дің бейнеленуі эстетикалық жағымды әсер қалдырары сөзсіз. 
Оқушылардың биологиялық білімін тереңдету - бүгінгі күннің талабы. Оның көпвекторлы жақтары 
бар. Ең бастысы, Жер шарындағы ғаламдық экологиялық апаттардың үлғая түсуі болып отыр. Яғни, 
биосферадағы тіршіліктің шексіз еместігі туралы қағиданы көпшілік біле бермейді. Білім кеңістігіндегі 
экологиялық апаттардың негізгі себеп-салдары адамзаттың экологиялық сауатсыздығынан екендігін 
мойындайтын кез келді. Ал, көпшіліктің экологиялық сауатсыздығын жоюдың бірден-бір жолы мектеп 
қабырғасында биологиялық базалық білімді бүгінгі талапқа сай беру болып табылады. Оның негізгі 
қағидаларының бірі - пән мазмүнын экологияландыру. Шын мәнісінде, биология ғылымының салалары 
бойынша бүгінгі күнге дейін дәстүрлі түрғыдан білім беру жалғасып келеді. Яғни, «Ботаника», «Зооло­
гия», «Адам және жануарлар анатомиясы мен физиологиясы», «Жалпы биология» және т.б. пәндер 
негізінде біржақты білім беру басым болды. Демек, тіршіліктің біртүтастық заңдылығы сақталады. 
Нәтижесінде, табиғат ресурстарына деген дүниетанымдық көзқарас табиғаттың өзіндік заңдарынан 
(табиғаттың тепе-теңдігі, біртүтастық, өздігінен реттелу және т.б.) қарама-қайшы түрғыдан қалыптасты. 
Оның әлемдік тәжірибелері мен нәтижелері - ғаламдық климаттың жылынуы, озон қабатының жүқаруы, 
жылу тиімділігі, улы түмшалар, бүкіләлемдік су каналдарының ластануы, Жер ресурстарының жарамсыз-
дануы, шөлге айналу, биологиялық алуантүрліліктің кедейленуі, қауіпті індет аурулары, табиғи апатты 
қүбылыстар. Аталған экологиялық мәселелерді бүдан әрі болдырмау, шектеу мәселесі бүкіл адамзат 
қауымдастығының алдында түрған мәселе. Сондықтан да болар әлемдік ғылым және білім беру кеңісті-
гінде өндірісті және ауыл шаруашылығын экологияландыру мәселесі күн тәртібінде түр. Бүл мәселе 
бойынша жоғарыда атап өткендей, экологиялық білім мен тәрбиеніжасөспірімдердің бойына ана сүтімен 
беру дәстүрге айналды. Республикамыздың білім беру саласында экологиялық білім мен тәрбие беру 
балабақшадан, лицей, гимназия, мектеп, колледжден бастап жоғары оқу орындары және одан кейінде 
экологиялық мазмүнды пәндер, дәрістер оқылып, мамандар дайындай бастады. Міне, осының бәрі ғылым 
мен білім беру саласындағы инновациялық оң үдерістер деуге болады. Бүл бағытта Егеменді Қазақстан-
ның білім беру саласында алғашқы күндерден бастап жасөспірімдерге нәтижеге бағытталған білім беру, 
оқу үдерісінде білім беру мен ізденушілік мазмүнын интеграциялауға бағыттау, іс-әрекетті бағалау және 
өлшеу жүйесін енгізу, оқу үдерісіндегі білім беру технологияларын белсенді енгізу, білімнің қолданбалы 
мүмкіндіктерін білім алушыларға дарыту сияқты қүнды инновациялық үсыныстар оқу процесіне енгізіле 
бастады. Оның нәтижесі жаман болған жоқ. Егеменді Қазақстанның ана тілінде жазылған төл оқулықтары 
жазылып (жаңа буын оқулықтары) өмірге енді. Ең бастысы бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отырған 
пәндер мазмүнын интеграциялау мен экологияландыру жүзеге асты. Оны біз мектептегі «Физикалық 
география», «Жаратылыстану», «Химия», «Физика», «Биология» пәндерінен көреміз. Пәндердің ішінде 
«Биология» пәнінің экологиялық үғымдармен түсініктерді қалыптастырудағы рөлі мен орны туралы 
мәселені 6-9 сыныптар бойынша талдау жасау арқылы беруді жөн көрдік. 
Жаңа буын оқулықтарының 6-сыныпқа арналған биология пәнінің базалық білім мазмүны келесі 
бөлімдерден түрады: «Өсімдіктермен жалпы танысу», «Өсімдік клеткасының қүрылысы», «Гүлді өсімдік-
тердің мүшелері, жемістер мен түқымдар», «Өсімдіктердің негізгі тіршілік әрекеттері», «Өсімдіктер 
дүниесінің негізгі бөлімдері», «Өсімдіктер әлемінің көптүрлілігі» және «Табиғи бірлестіктер». Ендігі 
жерде аталған бөлімдер бойынша экологиялық үғымдар мен түсініктердің орны мен рөліне тоқталайық. 
«Кіріспеде» және «Өсімдіктермен жалпы танысу» бөлімінде оқушыларға Жер бетіндегі өсімдіктердің 
көптүрлілігі, олардың табиғат пен адам өміріндегі маңызы, таралуы, мәдени және жабайы түрлер, әсемдік 
және дәрілік түрлер туралы алғаш рет жүйелі түрде ғылыми тілмен түсінік беріледі. Бүл бөлімнің оқушы-
лар үшін ерекшелігі, орны мен рөлі өте зор. Оқушының шеберлігіне байланысты оқушылармен диалог 
жасай отырып, өсімдіктің барлық түрінің адам өміріндегі рөлін нақты мысалдармен қызықтырып, ойлан-
дырып,өсімдіктің тірі организм ретіндегі отбасы немесе әрбір адам үшін қажеттілігін сезінетіндей етіп 
түсіндірген жөн. Өсімдіктің әрбір мүшесін (тамыр, сабақ, жеміс, түқым) адамның өмірімен, тіршілігімен 
байланыстыру өте қажет. Әсіресе, өсімдіктердің көптүрлілігі мен тіршілік формаларын, пайдалы және 
зиян түрлерін экологиялық, биологиялық түрғыдан бағалай білуге үйрету өте маңызды. Бөлімнің өн 
бойында кездесетін «Өсімдік түрлері», «Тіршілік формасы», «Экологиялық факторлар», «Тіршілік форма-
лары», «Ортаның әсері», «Өсімдіктердің жыл мезгіліндегі өзгеру» сияқты үғымдарды шынайы өз қалпын-
да бере отырып, олардың адам өміріндегі рөліне ерекше көңіл бөлу. Осы түста оқытушы оқушылардың 

Абай атындагы ҚазҰПУ-ніңХабаршысы, «Жаратылыстану-география гылымдары» сериясы, №2(48), 2016 ж. 
66 
өсімдікке деген сүйіспеншілікке толы сана-сезімдерін оятып, эстетикалық тәрбие бере отырып экология-
лық түсініктерді бойына дарытады. Нәтижесінде өсімдікке дұрыс көзқарасы орныға бастаған оқушылар-
дың алғашқы «қажет, қорғау, экология» деген түсініктер жүйесі тұрақталады. 
Өсімдіктердің клетка құрылымы, мүшелері - гүл, жеміс тұқымдары бөлімінде экологиялық ұғымдар-
дың бір топ маңызды жүйесі берілген. Ең алдымен, өсімдікпен таныса бастаған оқушылардың өсімдіктің 
тірі организм екендігіне көз жеткізу үшін «клетка құрылысы» туралы экологиялық түсінік беру. Оқушы-
лар микроскоп арқылы «клетка тіршілігіне» саяхат жасап, биология мен экология ғылымдарының құпия-
ларынан алғаш рет мәлімет алады. Ендігі жерде оқушылар үйде, сыныпта немесе түзде болсын өсімдікке 
тірі организм ретінде қарап аяушылық білдіріп, оларды қорғау қажеттілігін өзінің отбасы мен тіршілік 
ортасына насихаттаушы, қорғаушы адам ретіндегі рөлге көшеді [2, 28-38б.]. 
Биология пәнінің бұдан кейінгі бөлімдерінде оқушылар өсімдіктердің тұқым, тамыр, өркен, гүл, жеміс 
сияқты мүшелері туралы білім алып, олардың арасындағы бір-бірімен өзара қарым-қатынасы және 
қоршаған ортамен байланысын оқып үйренеді. Сонымен қатар «Өсімдіктердің негізгі тіршілік әрекеттері» 
бөлімі бойынша зат және энергия алмасу, күннің жарығы мен хлорофиллдің фотосинтез процесіндегі 
рөлін оқып үйренеді. Яғни, оқушының бойында бөлме өсімдіктерімен аула, бау-бақша, саябақ, егістік, 
орман-тоғай, саз және биік таулардағы өсімдіктердің табиғат пен адам өміріндегі орны мен рөліне, 
маңызына экологиялық тұрғыдан баға беріп, сақтау, көбейту және қорғау туралы іс-шараларға қатысуға 
дайын болады. Оны біз оқушылардың мектеп жер тілімі, саябақ, көктемгі ағаш отырғызу акциясы, ауыл 
мен қаладағы «Жасыл белдеу», «Жасыл энергетика», «Жасыл ел» атты қоғамдық акцияларға қатысу 
белсенділігі арқылы бағабереміз. 
Бұл сыныптағы экологиялық ұғымдар мен түсініктердің кешенді берілуі «Табиғи бірлестіктер» 
бөлімінде жақсы көрініс тапқан. Мұнда биологиялық жүйе ретінде өсімдіктердің табиғи бірлестіктері 
(биоценоз - фитоценоз) туралы түсінік теориялық және практикалық тұрғыдан кеңінен тұжырымдалып 
берілген. Яғни, мекен ортасы, түрлік құрамы, бірлестіктегі түрлердің саны, белдеулігі, өсімдіктер арасын-
дағы биотикалық және абиотикалық қарым-қатынастар мен өзара байланыстар экологиясы оқушының 
экологиялық дүниетанымын кеңейте түседі. Әсіресе, биоценоз және экожүйе туралы түсініктер оқушы-
ларды табиғат ресурстарын үнемді пайдалану, өсімдіктерді қорғау, табиғатты қорғау, туған өлкесінің 
табиғатына қамқорлық жасау, «Қызыл кітаптың» рөлін насихаттау, тарату сияқты қоғамдық-патриоттық 
іс-шараларға жетелейді немесе соның ішінде қайта шыңдалады, өз Отанының ұлтжанды патриотына 
айналады. Нәтижесінде көпшілікке экологиялық білім мен тәрбие беруде оқушылардың орны айқында-
лып, туған өлкесінің табиғатын қорғайтын салауатты тұлға қалыптасады. 
Оқу пәнінің 7-сыныптағы базалық білім мазмұны «Кіріспе», «Жануарларды жіктеу», «Жерде жануар-
лар дүниесінің дамуы», «Табиғи бірлестіктер» бөлімдерінен тұрады. Бұл бөлімнің бір ерекшелігі - оқыту-
шы оқушылардың 6-сыныптағы экологиялық білімдерін дұрыс пайдалана білсе алғашқыдай қиынға 
соқпайды. Ең бастысы өсімдік пен жануарлар дүниесінің айырмашылығы мен ұқсастық заңдылығын 
клетка құрылымынан бастап биосфералық деңгейге дейін салыстыра отырып білім берілуі тиіс. Әсіресе, 
өсімдік пен жануарлар дүниесінің бір-бірінсіз өмір сүре алмайтын қағидасын табиғаттың біртұтастылық 
заңдылығымен үйлесімділік тұрғысынан білу маңызды. 
Ал, бұл бөлімдегі экологиялық ұғымдар мен түсініктердің жүйесі жануарлардың әрбір дүние тарма-
ғында; клетка, организм, орта, бейімделу, экологиялық факторлар, биотоп, популяция, биоценоз, биогео­
ценоз, экожүйе, биосфера, таралуы, қорғау, табиғат пен адам өміріндегі рөлі мен орны, тұрақты даму, 
эволюция және т.б. үнемі қайталанып отырады. Оқушылар биология пәнінің зоология тармағын меңгеру-
де өсімдіктер мен жануарлар арасындағы қоректік қарым-қатынастардың негізгі роль атқаратыны арқылы 
өсімдік қоректі, жануар қоректі, аралас қоректі, дара және талғамсыз қоректі организмдердің биология-
лық, экологиялық ерекшеліктерімен танысып терең білім алады. Әсіресе, организмдер арасындағы қорек-
тік тізбектің жүру процесін нақты әрі шынайы тәжірибелер арқылы білімдерін бекіту өте маңызды. 
Мәселен, планктон —> зоофитопланктон —> қарапайымдылар ^омыртқасыздар^омыртқалылар—>жырт-
қыштар^бактериялар^саңырауқұлақтар арасындағы қоректік байланыстар. Бұл процесті организмдер-
дің жекелеген өкілдері арқылы көрсетсек: балдырлар—жануар және өсімдіктектілер — дернәсілдер — 
микрожыртқыштар — балықтар — макрожіртқыштар—шіріткіш бактериялар— шіріткіш саңырауқұлақ-
тар. Бұл схема арқылы анимациялық қозғалмалы презентациялы дәріс немесе практикалық сабақ өткізу 
қажет. Яғни, осы процесс арқылы оқушылар фитофаг, зоофаг, зоофитофаг, жіртқыштық, паразиттік және 
т.б. қоректену типтерін түсіну арқылы өсімдік пен жануарлар арасындағы тығыз байланысты, олардың 
бір-біріне қажеттігін бойларына сіңіре отырып, зат және энергия алмасу, табиғатта ешқандай керексіз 
организм жоқтығына көздері жетіп қорғау қажет екендігін өмірлік дағдыларына айналдырары сөзсіз. 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №2(48), 2016 г. 
67 
Биология пәнінің жануарлар бөлімі жекелеген типтер өкілдерінің табиғат пен адам өміріндегі орны 
мен рөлін ашып көрсететін материалдар өте көп. Әсіресе, «Жалпақ құрттар типі» бойынша сиыр цепені, 
сорғыш құрттар; «Жұмыр құрттар типі» өкілдері - аскарида, острица арқылы «паразитизм» түсінігі және 
оның биоэкологиялық мәні, паразит пен иесінің өзара қарым-қатынасы, олардың табиғаттағы және адам 
өміріндегі орнын, рөлі мен маңызы туралы оқушылардың биологиялық білімдерін дамыту өте тиімді. Ал, 
«Буылтық құрттар типіндегі» шұбалшаң туралы материалдар биоценоз, биогеоценоздың қызметтік ролін 
ашса, «Ұлулар типтері» бойынша кальмар, каракатица өкілдері арқылы биоценоздың практикалық 
маңызын, ортаға бейімделу, қоректік ролінен биоэкологиялық терең білім беруге жол ашады. Сол сияқты 
аталған өкілдер арқылы зертханалық жұмыстар жүргізуде компьютерлік технологияны пайдалану 
оқушылардың шығармашылық қабілетін белсендендіру рөлін күшейтеді. 
Биология пәнінің «Буынаяқтылар типі» биологиялық және экологиялық ұғымдар мен түсініктерге өте 
бай. Ендігі жерде оқушыларға «өсімдік-жануар-буынаяқтылар» арасындағы экологиялық қарым-қатынас-
тарды түсіндірудің жарқын әрі дәйекті мысалы болып табылады. Ең алдымен, оқушыларға «шаянтәрізді-
лер», «өрмекшітәрізділер» және «бунақденелілер» (насекомдар) арасындағы айырмашылық, яғни үшеуі 3 
кластың өкілдері екенін ажыратуды үйрету керек. Өйткені, көпшілік қауым бұрыннан «құрт-құмырсқа, 
бақа-шаян, насекомдар» деп жағымсыз атап кеткенінен хабардар ету керек. Сондықтан аталған 3 класс 
өкілдерінің халық пен ауыл шаруашылығы және медицинадағы рөлін ажырата айта отырып, олар туралы 
жаңа бағытта жағымды көзқарас қалыптастыру - оқытушының міндеті. Себебі, тип өкілдері туралы 
халық арасында ертеден қалыптасқан «қауіпті», «зиян», «құбыжық», «жою, құрту керек» деген түсінік-
терден арылтып, оған қарама-қайшы «пайдасы көп», «зияны жоқ», «кішкентай достарымыз насекомдар-
сыз өсімдіктер тозаңданбайды» және т.б. экологиялық түсініктерді немесе ұғымдарды жиі қолдану 
тәжірибесіне көшкен абзал. Әрине, бұл тақырыптарды өткенде оқушылардың өзіндік, ізденушілік 
қабілеттерін дамытатын инновациялық оқыту технологиясын түрлентіп өткізетін сабақ формалары мен 
әдіс-тәсілдерді пайдалану жақсы нәтиже береді. Әсіресе, өрмекшілердің өрмек тоқуының қыр-сырын 
математикамен байланыстыру, кенелердің ауру қоздырғыштарын тасымалдау қасиеттерін, аралардың бал 
беру құбылысын, жыртқыш қоңыздар мен инеліктердің пайдасы туралы, көбелектердің ауыл шаруашы-
лығындағы зиянкес әрекеттерін өмірмен байланыстыра отырып, білім беруде экология ғылымының 
заңдылықтарын, ұғымдарын пайдалану оқушыларды жәндіктерді қорғауға бағыттайды. Осы бағытта 
жылдан-жылға оқушылардың Республикалық «Дарын» ғылыми жобалар орталығы ұйымдастыратын 
ғылыми жобаларға қатысуының сандық көрсеткіштерінің өсуінен байқауға болады. Мәселен, 2010 жылы 
оқушылардың «Биология» және «Экология және қоршаған орта» акцияларына қатысуы 2015 жыл 
аралығында 35% өсті. 
Биология пәнінің «Желілілер типі» өте ауқымды және маңызды бөлім. Мұнда балықтар, қосмекенді-
лер, жорғалаушылар, құстар, сүтқоректілердің биологиясы мен экологиялық жағдайы қарастырылған. 
Оның үстіне сәбилер мен оқушылар желілілер өкілдерін тілі шыққанынан бастап біліп, көріп келеді. 
Әрбір тақырып сайын кездесетін экологиялық терминдер жүйесі: түр, дарақ, популяция, биотоп, биоце­
ноз, биогеоценоз, биосфера, экожүйе, «Қызыл кітап», сирек және құрып кетуге айналған организмдер 
қорғау, санының реттеуі, «қаскерлік», «экологиялық кодекс», «экологиялық қү_қық» және т.б. табиғат 
қорғау туралы заңдар, қағидалар мен ұстанымдар бәрі және бәрі де оқушыларда экологиялық білім мен 
тәрбие беруге бағытталуы тиіс. Оқытушының білімі мен біліктілігіне байланысты әрбір аң мен құс, балық 
пен бақа, аю мен қасқыр, жылан мен кірпі, қарға мен құзғын, бүркіт пен қон арасындағы қарым-қатынас 
табиғи бірлестіктің (биоценоз) тұрақтылығын сақтап келе жатқан табиғи процесс (үздіксіз іс-әрекет) 
екенін ғылыми-экологиялық, биологиялық, педагогикалық, ұлттық салт-дәстүр негізінде түсіндірілуі тиіс. 
Нәтижесінде, оқушылардың сана-сезімінде, ой-өрісі кеңістігінде бұрын-соңды болмаған жан-жануарлар 
әлеміне деген мейірімді, аяушылық пен ізгілікті көзқарас қалыптасуы сөзсіз [3, 45-61 б.]. 
Биологиялық оқу пәнінің 8-сыныптағы базалық білім мазмұны Адаммен тікелей байланысты. Оқыту-
шының биологиялық және экологиялық білімі мен іс-тәжірибесіне байланысты пәннің кез келген бөлім-
дері: мүшелер жүйесінің қызметі, жүйке жүйесі, сезім мүшелері, тірек-қимыл жүйесі, организмнің ішкі 
ортасы, жүрек қан-тамыр жүйесі, тыныс алу, ас қорыту, зат алмасу және энергия айналымы, зәр шығару, 
тері және жылу реттеу, организмнің жеке дамуы, мінез-құлық пен психика мәселелері экологиялық 
проблемалық сабақ ретінде өту қажет. Өйткені, адам баласының табиғаттағы орны мен рөлі ерекше. Яғни, 
бүкіл Жер шарының тыныс-тіршілігіне, биосферадағы тіршіліктің тұрақтылығына тек қана адам баласы 
ғана жауапты. Табиғаттағы тіршілік - адамнан бұрын қалыптасып, өз заңымен дамып келе жатқан үздік-
сіз процесс немесе Жердегі тіршіліктің даму эволюциясының жемісі. Сол тұрақтылық Жер шарында 
саналы адам (Homesapiens) пайда болу кезеңінен бастап бұзыла бастады. Әрине, бірден емес миллионда-

Абай атындагы ҚазҰПУ-ніңХабаршысы, «Жаратылыстану-география гылымдары» сериясы, №2(48), 2016 ж. 
68 
ған жылдар шегінде болғанын оқушыларға түсіндіру керек. Міне, сондықтан да Жер шарындағы барлық 
табиғат ресурстары адамның игілігіне, салауатты және бақытты өмір сүру үшін қажет. Яғни, табиғаттың 
қазіргі тағдыры немесе түрақты дамуы адамзаттың ақыл-ойы мен парасатына тәуелді болып отырғанын 
әрбір сабақтың алтын діңгегіне айналдыру оқытушының міндеті. Сонда ғана табиғаттың қадір-қасиетіне, 
онсыз өмір жоқтығын түсініп, ақыл-ойына түйген әрбір саналы оқушы табиғаттың жанашыры, қорғаушы-
сы болып өседі және өзінің отбасы мен жүріс-түрыс ортасына насихаттайды. Сондықтан пәннің әрбір 
тарауы мен бөлімі адам мүшелерімен және түрлі қызмет жүйелерімен біртүтас организм ретіндегі орны 
мен рөлін айнала қоршаған табиғи ортамен байланыстыра отырып, сабақтастықта білім берілуі тиіс. 
Сонда ғана биологиялық және экологиялық үғымдар мен түсініктер арасындағы үйлесімділік қағидасы 
бірін-бірі толықтырып, оқушылардың биологиялық білімдерін дамытып, тереңдетеді [4, 98-108б.]. 
Пәннің «Зат алмасу және энергия айналымы», «Организмнің жеке дамуы», «Мінез-қүлық және психи¬ 
ка» бөлімдерін оқытуда экология ғылымының, «Адам және әлеуметтік экология» саласына тән экология-
лық қағидаларды, заңдар мен үстанымдарды биотикалық және антропогендік факторлармен байланысты-
ра отырып жоғары биоэкологиялық түрғыдан қарастыру керек. Яғни, адамның жеке дамуы мен қоғамның 
дамуы және оның табиғатпен байланысымен тәуелділігін өмірлік іс-тәжірибелер арқылы экологияланды-
рудың маңызы өте зор. Әсіресе, адамның табиғаттағы іс-әрекеті - аса маңызды экологиялық фактор. 
Адам мен табиғи орта әсерінің нәтижелері қоршаған ортаны қорғау, Жер бетінде тіршілік сақтап қалудың 
ең маңызды шарты. Ол үшін экологиялық білім, тәрбие және мәдениеттің қажеттігі әрбір сабақтың 
өзегіне айналуы тиіс. Нәтижесінде экологиялық білім мен тәрбиенің тиімділігі оқушылардың экология-
лық мәдениетін қалыптастыруға әкеледі. Ал, экологиялық түрғыдан мәдениетті түлға - болашақтағы 
табиғат қорғау менеджменті болып шығады. 
Оқу пәнінің 9-сыныптағы базалық білім мазмүны, негізінен биологияға кіріспеден бастап жасушаның 
тіршілік бірлігі, организмнің көбеюі және жеке дамуы, генетика және селекция негіздері, эволюция және 
экология негіздері бөлімдерінен түрады. 
9-сынып биологиясының ерекшелігі сол - оқушыларға биологиялық білім беру күрделене түседі. 
Пәннің ең басты биология ғылымының теориялық негіздерін, заңдары мен қағидаларын, ғылымның даму 
тарихы, ғылым жаңалықтары, эволюция мен экология негіздері берілген. Әсіресе, жасуша қүрылысы, 
генетика, селекция, эволюция мен экология мәселелері органикалық дүниенің жаратылысының біртүтас-
тығын дәлелдейтін ғылыми түжырымдар жүйесінен түзілген. Пәннің негізгі мақсаты - білім алушыларға 
өздерінің жас ерекшеліктеріне сәйкес ғылыми зерттеушілік белсенділігін арттыру. Болашақта дүниета-
нымдық көзқарасы материалистік, гумандық көзқараспен қаныққан толыққанды түлға қалыптастыру 
болып табылады [5, 135-240б.]. 
9-сыныпта оқушыларға биологиядан базалық білім беру мазмүны оның түрлі салаларын қамти отырып 
жинақталып берілген. Мәселен, жасушаны - тіршілік бірлігі ретіндегі ролін химиялық қүрылысы мен 
қызметі арқылы молекулярлық, генетикалық түрғыдан алғашқы жаңа білім негіздері берілді. Атап 
айтқанда, организмнің біртүтастығы, ортаға организмдердің бейімделуі, өзін-өзі реттеу, түрлердің көбеюі 
мен жойылып кету себептері алғаш рет ғылыми-материалистік түрғыдан түсіндіріледі. Мүның мәні мен 
мазмүны адамзат қауымдастығының организмдердің көп түрлілігінің шексіз еместігін дәлелдеп, оны қор-
ғауға, болашақ үрпақтар үшін сақтауға ой туғызады. Пән мазмүнында генетика және селекция ғылымда-
рының алғашқы элементтері беріліп, 10-сыныпта берілетін оның алғашқы негіздері айқындалған [6, 125¬ 
138 б.]. 
Пәннің «Эволюция» және «Экология негіздері» бөлімі биология және экология ғылымдарының 
тоғысында беріліп, білім алушыларға Жер бетіндегі тіршіліктің дамуы туралы түбегейлі материалистік 
көзқарастармен бекітуге бағытталған. Бүл бөлімде оқушылар алғаш рет эволюциялық үғымның шығуын, 
теориясын, эволюциялық-биогеографиялық дәлелдемелерді меңгеру арқылы түрдің шығу тегінен жаңа 
біліммен қаруланады. Алғаш рет оқушыларға түрдің критерийлері, өзгергіштік, тіршілік үшін күрес, 
табиғи сүрыпталу, қозғаушы күштер, популяциялық толқындар, оқшаулану туралы білім беріледі. 
Орта мектептерге арналған биология пәнінің тарихындағы ең бір ерекшелік - «Экология негіздері» бө-
лімінің ауқымды және проблемалық деңгейде берілуі. Бүл бөлімге 11 сағат берілген. Бөлімнің мақсаты -
білім алушылардың отбасынан бастап балабақша, бастауыш сынып және 5-9 сыныптар бойынша берілген 
биологиялық және экологиялық білімнің жинақталып берілген концептуалды қорытындысы ретінде 
берілген және ол өз мақсатына жеткен деп бағалау керек. 
Пәннің «Экология негіздері» бөлімі биологиялық білімді дамытудағы экологиялық үғымдармен 
түсініктердің орны мен рөлі экология ғылымының негізгі салалары бойынша дерліктей қамтылған. Әрбір 
сабақ жаңа, проблемалық және эвристикалық формада берілуі тиіс. Әсіресе, оқушылар үшін пәннің 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №2(48), 2016 г. 
69 
мазмұны жергілікті, аймақтық, ғаламдық экологиялық проблемалар мысалында берілуі өте маңызды. 
Аталған проблемалар бойынша мектеп, аудан, облыс, республика көлемінде оқушылар ғылыми жобалар-
ға қатысу, экологиялық пікірсайыс, дөңгелек үстел, экологиялық кештер, апталық, айлық және қоғамдық 
акцияларға қатысуға негіз болады. Қазірдің өзінде 6-сынып оқушыларының биология мен экология 
ғылымдарына деген ынтасы, ғылыми-зерттеушілік белсенділіктерінің артқанын көруге болады. Оны біз 
жоғарыда айтқандай оқушылардың Республикалық «Дарын» ғылыми-әдістемелік орталықтың мәліметте-
рінен көреміз [7, 85-98 б.]. 
Қорыта келгенде, мектептің 6-9 сыныптарға арналған биология пәнінің базалық мазмұнында биоло-
гиялық білім беру сапасы, мемлекеттік стандартқа сәйкес типтік бағдарламада көрсетілген бағыттарда 
толық қамтылған. Десе де, 8-сынып биологиясының мазмұнын экологияландыру жеткіліксіз. Себебі, Жер 
шарындағы қазіргі экологиялық жағдайдың шиеленісуі, адам факторы екенін жасөспірімдерге жеткізу 
толық қамтылмаған. Яғни, пән мазмұнын «Адам экологиясы» және «Әлеуметтік экология» мәселелерімен 
топтастыру қажет. Ал, биологиялық білім сапасын дамытуда экологиялық ұғымдармен түсініктерге 
кіріктірілуі сыныптар бойынша жүйелі, жалпы әрі сабақтастықта беріліп өз мақсатын дерліктей атқарып 
шыққан. Оны біз талапкерлердің республикамыздың жоғары оқу орындарындағы медициналық, 
биологиялық және экологиялық бағыттағы факультеттерге түсу сұранысынан байқауымызға болады. 
1 Негізгі орта білім беру деңгейінің 6-9 сыныптар үшін «Биология» пәнінің типтік багдарламасы. ҚР Білім және 
гылым министрлігі. - Астана, 03.04.2013. №115 бұйрыгы. 
2 Жүнісқызы К., Әлімқұлова Р., Жұмагұлова Қ. Биология 6, жалпы білім беретін мектептің 6-сыныбына арнал-
ган оқулық. - Алматы, 2011. - 336 бет. 
3 Қайым Қ., Сәтімбеков Р., Әметов Ә., ҚожантаеваЖ. Биология 7, жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбы-
на арналган оқулық. - Алматы, 2012. - 301 бет. 
4 Әлімқұлова Р., Сәтімбеков Р., Соловьева А. Биология 8, жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналган 
оқулық. - Алматы, 2012. - 338 бет. 
5 Шілдебаев Ж., Қожантаева Ж., Аманжолова Л. Биология 9, жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына 
арналган оқулық. - Алматы, 2013. - 331 бет. 
6 Сартаев А., Гильман А. Биология 10, жалпы білім беретін мектептің қогамдық-гуманитарлық багытындагы 
10-сыныбына арналган оқулық. - Алматы, 2012. - 336 бет. 
7 Сәтімбеков Р., Әлімқұлова Р., Шілдебаев Ж. Биология 11, жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-
математика багытындагы 11-сыныбына арналган оқулық. - Алматы, 2011. - 335 бет. 

жүктеу/скачать 2,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: