Хабаршы вестник «Педагогика ғылымдары» сериясы

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2(42), 2014 ж. 
 
206 
УДК  378.016:739.2  
 
ҚАЗАҚТЫҢ СӘНДІК ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРІ НЕГІЗІНДЕ 
 СТУДЕНТТЕРДІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ 
 
А.Бейсембаева – Абай атындағы ҚазҰПУ-нің  
Магистратура және РҺD докторантура институтының  6М010700 
 «Бейнелеу өнері және сызу» мамандығының ІI курс магистранты 
 
Аңдатпа:  Мақалада  сәнді  қолданбалы  өнер  негізінде  студенттердің  шығармашылығын  дамытудың  жолдары 
көрсетілген.  Алдымен,  «шығармашылық»  ұғымына  тоқталып  өттік.  Халык  шеберлерінің  қолынан  шыққан 
бұйымдарын  талдап  қана  коймай,  соларға  ұқсатып  жасау  студенттің  шығармашылык  жұмысқа,  ұлттық  өнерге 
сүйіспеншілігін  арттырады,  әдемі  заттар  жасауға  талпындыратыны,  ұлттық  сәндік-қолданбалы  өнері  қаншама 
жылдар  бойы  жасалып,  жетіле  түскен  аса  кәсіби  дағдылар  мен  амал-тәсілдерге  негізделген.  Шығармашылық 
жөнінде  жазылған  еңбектерді  талдай  келе,  төмендегі  дей  қорытындыға  келдік:  шығармашылық  -  өте  күрделі 
психологиялық  үрдіс.  Ол  адамға  тән. Қазіргі  кезде  білім  берудегі  мақсат  –  жан-жақты,  білімді,  өмір  сүруге  бейім, 
өзіндік ой-талғамы бар, адамгершілігі жоғары, шығармашыл қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру. 
Тірек сөздер: сәндік қолданбалы өнер, ұлттық тәрбие, дәстүрлі өнер, шығармашылық, көркемдік қызығушылық.  
 
Жас  маманға  ұлттық  тәрбие  берудің  негізгі  бағыт-бағдары  еліміздің  Президенті  Н.Ә.Назарбаевтың 
'Қазақстан –2030" халыққа Жолдауында "Толық өркениеті ел  болу үшін  өз мәдениетімізді,  өз тарихымызды 
бойымызға  сіңіріп,  содан  кейін  өзге  дүниені  игеруге  ұмтылғанымыз  жөн"  деп  айқын  атап  өткен  [1].  Жас 
мамандарды  ұлттық  игіліктер  мен  адамзаттық  құндылықтардың,  рухани  мәдени  мұралардың  сабактастығын 
сақтай  отырып,  ұлттық  құңдылықтарымызды  әлемдік  деңгейге  шығаруға  қабілетті  тұлға  тәрбиелеуге  жан-
жакты  даярлау  қажет.  Бұл  орайда  мамандардың  ұлттық  сана-сезімін  қалыптастыру,  туған  халқына  кұрмет, 
сүйіспеншілік, мақтаныш сезімдерін ұялату, ұлттық рухын дамыту, мәдениетін, өнерін, салт-дәстүрін, тарихи 
мұраларды қастерлеуге тәрбиелеу, білім мен біліктерін шыңдау – басты міндет. 
Егеменді  еліміздің  білім  беру  жүйесінде  әлемдік  деңгейге  жету  үшін  жасалынып  жатқан  талпыныстар 
оқытудың әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық істерінде креативті әрекет 
ұстанатын,  сол  тұрғыда  өз  болмысын  таныта  алатын  жеке  тұлғаның  шығармашылығын  қалыптастыру  ісіне 
ерекше мән берілуде. Дарынды, білімді жастар ғана егеменді еліміздің ертеңін баянды етіп, қоғамның әлеумет-
тік-экономикалық  дамуына  үлес  қоса  алады.  Сондықтан  студенттер  оқытушы  берген  білімді,  іс-әрекеттер 
тәсілдері  мен  бағалау  өлшемдерін  қамтитын  қоғамдық  және  ұжымдық  тәжірибе  тағылымдарын  игеріп  қана 
қоймай, оны әрі қарай  өзінің белсенді, нысаналы, зерделі шығармашылық іс-әрекетімен сабақтастыруға тиіс. 
Осыған  орай,  болшақ  мамандардың,  яғни  студенттердің  шығармашылық  белсенділігін  қалыптастыруды 
арнайы  ұйымдастыру  –  оқу  үдерісін  жетілдірудің  негізі  болып  табылады.  Оны  жүзеге  асыру  студенттердің 
шығармашылық  белсенділігі  мен  ізденімпаздығын  ынталандыруға  септігін  тигізетін  оқу  үдерісін  ұйымдас-
тырудың  тәсілдерін,  әдістері  мен  нысандарын  іздестіруге  өзекті  сипат  береді.  Болашақ  мамандарды  педа-
гогикалық  нақты  жағдайларға  тез  бейімдеу,  оның  шығармашылық  ұмтылыстарын  қанағаттандыру  ұстаным-
дарына көшіру өзекті мәселелердің бірі  болып отыр.  
Тұлға іс-әрекеті, өзіне және айналасына қарым-қатынасы арқылы шығармашылық қабілетін жүзеге асыру 
арқылы  қалыптасады.  Сондықтан  студенттің  табиғи  бейімділігін  дамытып,  тұрақты,  әлеуметтік  құнды 
шығармашылық  қабілетке  айналдырудың,  осы  әрекетке  педагогикалық  басшылық  етудің  маңызы  зор  болып 
табылады.  
«Шығармашылық»  деген  сөздің  мәніне  үңілсек,  ол  адамның  мақсатты  ісіне  жету  жолындағы  талаптануы 
мен талпынысынан, жігері мен сабырынан, сұранысы мен ізденісінен түзіліп, акыл ойы мен сезімінің, қиялы-
ның ерекше  бітімінен көрінеді. Шығармашылық –  адамның ойлауының және өз бетінше әрекетінің  жоғарғы 
формасы. Дегенмен шығармашылықтың объективті және субъективті болатындығы белгілі, оның алғашқысы 
ғылымда, зерттеулерде бұрын болмаған жаңалық деп танылса, соңғысы субъектінің өзі үшін жаңалық болып, 
оны әрі қарай жаңа бастамаларға шабыттандырып оны ары қарай дамытумен сипатталады.  
 «Шығармашылық» сөзінің төркіні «шығару», «ойлап табу» дегенге мағыналарға саяды. Демек жаңа нәрсе 
ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол жеткізу деп түсінуіміз керек. Философиялық сөздікте «шығармашылық 
– қайталанбайтын, тарихи қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс-әрекет» деп түсіндірілді. 
Көрнекті психолог Л.Выготский «шығармашылық» деп жаңадан ашатын әрекетті атаған [2].  

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2(42), 2014 ж. 
 
207 
Ал  осы  мәселені  терең  зерттеген  психологтердің  бірі  Я.Пономарев  оны  «даму»  ұғымымен  қатар  қояды. 
Өйткені,  әрбір  жаңалық  әсіресе,  интеллектуалдық  тұрғыда  болса,  ол  баланың  психикасын  жаңа  сапалық 
деңгейге көтереді деп есептейді [3]. Бұл пікір бүгінгі педагогиканың талаптарына сәйкес келетіндіктен көңілге 
қонымды. Шығармашылықпен тұрақты және саналы айналысатын және өз мүмкіндігін жүзеге асыра алатын 
адам өмір талабына, өзегермелі еңбек шартына, өзін-өзі тәрбиелеуге, өзін-өзі жетілдіруге тез бейімделеді және 
әрқашанда жаңа ойлар туындап, оны жүзеге асыруға тырысады. Шығармашыл адам жаңашыл, ізденімпаз бола-
ды, өмірі қызық, мақсаттарын жүзеге асыру барысында өз жолын өзі ашып, кедергілерді жеңе алады, үздіксіз 
алға  жылжып  отырады.  Шығармашылық  бағыттағы  адамның  қажеттілігі,  қызығуы,  идеалдары  мақсатарын 
жүйелейді, айқындайды. Шығармашыл тұлға шығармашылық іс-әрекетте болады, іс-әрекеттің барлық түрінде 
шығармашылықпен дамиды.  
Сонымен шығармашыл тұлға болу дегеніміз – дүниені тану және жаңарту арқылы тұлғаның болмысқа көз-
қарасын айқындауы. Кеңестік дәуір кезеңіндегі психологиялық зерттеулерде шығармашылық әрекеттің сипат-
тамасына  ерекше  назар  аударған  С.Л.  Рубинштейн  болды.  Ол  шығармашылықты  «жаңа  материалдық  және 
рухани құндылықтар жасайтын қоғамдық мәні бар адам әрекеті» -  деп түсіндіреді. Сонымен қатар ол әлемді 
тану, меңгеру субъектінің өзінің шығармашылық әрекеті нәтижесінде болатынына ерекше тоқталады [4].  
Қабілеттер мәселесін зерттеген Б.М.  Тепловтың тұжырымдарының жеке тұлғаны дамытудағы маңызы аса 
зор.  Ол  шығармашылықты  тұлғаның  белгілі  бір  әрекетті  (немесе  бірнеше  әрекетті)  табысты  орындаудың 
шарты болып табылатын жеке психологиялық ерекшеліктері ретінде қарастырады [5].  
Шығармашылық ойлау үрдісін объективті жаңалықты ашу мен жасау ретінде емес, субъективті жаңалықты 
меңгеру деп тану идеясын белгілі ғалым А.В.  Брушлинский еңбектерінен аңғаруға болады  [6]. Шығармашы-
лық  мәселесінің  әрекет  теориясы  аясында  қарастырылуы  белгілі  ғалымдар  А.М.  Матюшкин  мен                         
М.И. Махмудовтар еңбегінде әрі қарай жалғасын табады. Олар үсынған проблемалап оқытудың негізгі идеясы 
шығармашылық ойлауды дамыту болып табылады. A.M. Матюшкин өзінің соңғы еңбектерінде шығармашы-
лық әрекет адамның өзін-өзі өзгертуі, өзінің ішкі мүмкіндіктерін ашу қүралы екендігі жөнінде ой білдіреді [7].     
Шығармашылықтың  категориясы  ретінде  интеллектуалдық  белсенділіктің  мәніне  ерекше  тоқталған                
Д.Б.  Богоявленская  Бұл  сапаны  өзіндік  мәні  бар  шығармашыл  тұлғаның  кіріктірілген  қасиеті  деп  тануды 
ұсынады  [8].  Тұлғаның  шығармашылық  сияқты  аса  маңызды  сапасы  сонымен  қатар  көптеген  шет  елдік 
психолог-зерттеушілердің назарын аударған.  
Шығармашылық туралы сөз болған кезде ең алдымен қабілет деген ұғымды талдау дұрыс. Сонымен қабілет 
дегеніміз  –  іс-әрекеттің  белгілі  бір  түрін  ойдағыдай  нәтижелі  орындауында  көрінетін  адамның  жеке  қасиеті. 
Психологтар қабілеттің екі түрлі деңгейінің бар екенін дәлелдейді.  
Шығармашылық  –  жаңалық  ойлап  табуға  бағытталған  қабілеттер  деңгейі,  өте  күрделі  психологиялық 
процесс. Бірақ оның белгілі шарттарын орындаған кезде кез-келен студент шығармашылық деңгейіне көтеруге 
болатындығын ғылым дәлелдеген.  
Шығармашылық – бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылу, іздену. Инновациялық іс-әрекет 
жаңалықты  іздеп,  шешуге  дайын  болу  қасиетімен  тығыз  байланысты.  Ал,  іс-әрекеттің  «негізгі  құрастыру-
шысы»  ретінде  Б.Ф.  Ломов  мыналарды  бөліп  көрсетеді:  мотивті,  мақсатты,  жоспарлауды,  күнделікті 
мағұлматты  өңдеуді,  оперативті  бейнелеуді,  шешім  қабылдауды,  іс-әрекеттерді,  қорытындыны  тексеру  және 
әрекеттерді түзеу. Біздің ойымызша жалпы іс-әрекеттің осы құралы болашақ мамандардың шығармашылық іс-
әрекетіне тән.  
Сәндік-қолданбалы  өнерге  негізделген  көркем-шығармашылық  сабақтар  студенттерге  белсенділік  береді, 
бейнелі  ойлауын,  қиялдауын  дамытуға  ықпал  етеді.  Мәселен,  халықтың  сәндік-қолданбалы  өнер  туынды-
ларындағы  бейнелер  мен  ою-өрнектерде  берілген  оюлар,  түйсіктер  мен  түсініктер,  тұжырымдар,  халықтың 
дүниетанымы жеке тұлғаның эстетикалык сапаларын жетілдіре түседі. Бояу түстері мен материалдың, бұйым 
формасы  мен  нақыштарының  үйлесімділігі,  олардың  әсемдігі  мен  жарасымдылығы  адамның  ой  ұшқырына  
әсер етіп, оның рухани жан дүниесін байытады. Сан алуан, қиын да күрделі өрнектерді жүзеге асыру шығарма-
шылықты  шыңдайды,  сәндік-қолданбалы  өнер  сабақтарында  ырғақ,  бояу  түстері,  сызбалардың  икемділігі 
туралы  негізгі  ұғымдарды  меңгереді.  Олардың  әртүрлі  материалдар  мен  құралдарды  пайдалану  тәсілдері 
туралы түсініктері қалыптасады. 
Халык шеберлерінің қолынан шыққан бұйымдарын талдап қана коймай, соларға ұқсатып жасау студенттің 
шығармашылык  жұмысқа,  ұлттық  өнерге  сүйіспеншілігін  арттырады,  әдемі  заттар  жасауға  талпындырады. 
Ұлттық сәндік-қолданбалы өнері қаншама жылдар бойы жасалып, жетіле түскен аса кәсіби дағдылар мен амал-
тәсілдерге  негізделген.  Олар  арқылы  карапайым  да  көркем  мәнерлілікке  қол  жеткізуге  болады.  Оларды 
жұлдызша.  айшық,  ирек  сызықтармен  бедерленген  керамикалык  ыдыстардан;  ағаштан  ойып  жасалған 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2(42), 2014 ж. 
 
208 
бұйымдардан;  жіптерді  өру,  айқастыру,  шатыстыру  аркылы  токыған  токыма  үлгілерінен;  құю,  бедерлеу, 
жапсыру тәсілдерімен, асыл тастарымен, бағалы металдарымен ерекшеленген зергерлік өнер туындыларынан 
көруге  болады.  Осы  техникалық  әдіс-амалдарды  студенттердің  шығармашылық  қабілеттерінің  дамуына  кең 
мүмкіндіктер береді. 
Халық өнерінің шығармашылығын игеру болашақ мамандардың кәсіби шеберлігін қалыптастыруда сәндік-
талғамын  тәрбиелеп  қана  қоймай,  олардың  саздан  бұйымдар  жасау,  ою-өрнектер  түрін  кұрастыру,  оларды 
дамыта  колдану,  ағаш  ұқсату  мен  ою  жұмыстарын  орындау,  тоқыма,  кестелеу  әдістерін  меңгеру  сиякты 
шығармашылық тұрғыдағы жұмыстармен жеке айналысуға құштарлығын оятады. 
Сонымен  студенттер  сәндік-қолданбалы  өнер  шығармашылығымен  етене  танысуы  негізінде  қызығушы-
лыққа  бөленіп, сұлулық пен әсемдікке тәрбиеленеді, олардың талғампаздығы жетіледі. Сондай-ақ аталған өнер 
туындыларының  мазмұнын  жете  меңгеруі  мен  ондағы  ою-өрнектердің  мәнін  ұғынуы  аркылы  ақыл-ойлары 
өседі, адами саналары толыса түссді, сол туындыларды өз колдарымен жеке және сынып боп жасауы барысын-
да рухани-адамгершілік сапалары артады, шеберлігі шыңдалады, еңбекке, еңбск адамдарына құрметі калыпта-
сады,  өз  еңбегін  және  өзгелер  еңбегін  бағалай  білуге  тәрбиеленеді.  Осы  тұлғалық  сапалардың  қалыптасуы 
барысында де шеберлік дағдылары да үлкен мәнге ие болады. 
Осыған  байланысты  қазіргі  уақытта  әрбір  педагог  тарихи  мәдени  мұраларды,  соның  ішінде  халықтың 
сәндік-қолданбалы  өнерін  студенттердің  көркемдік-эстетикалык  тәрбиесінде  мақсаттылықпен  қолдана  білуі 
тиіс. Өйткені сәндік-қолданбалы өнер формасы жағынан да, мазмұны жағынан да студенттерге үшін түсінікті, 
олардың  сұлулық  сезімін  дамыту  күшіне  ие.  Бұл  студенттерге  туған  және  басқа  халықтардың  ұлттық  мәде-
ниетін игеруге, барлық дәуірлердегі шығармашылық еңбекке сұлулық идеалы мен шеберліктің кажеттілігінің 
қалыптасуына ықпал етеді. 
Шығармашылық жөнінде жазылған еңбектерді талдай келе, төмендегі дей қорытындыға келдік: шығарма-
шылық  -  өте  күрделі  психологиялық  үрдіс.  Ол  адамға тән.  Қазіргі  кезде  білім  берудегі  мақсат  –  жан-жақты, 
білімді, өмір сүруге бейім, өзіндік ой-талғамы бар, адамгершілігі жоғары, шығармашыл қабілетті жеке тұлғаны 
қалыптастыру.  Сонымен  біз  біліктілікті  арттыру  жүйесінің  педагогикалық  мамандардың  кәсіби-шығарма-
шылықты  дамытуға  бағытталған  жаңа  тұжырымдамасы  жоғарыда  айтылып  өткен  теориялық  тұғырлардағы 
түйінді ойларға сәйкес жүйені тұтас инновациялауға, ондағы оқу үрдісіне қатысатын субъектілердің позиция-
ларының  өзгеруіне,  оқу  үрдісінің  әрекеттік  амал  жағдайына  көшуі  жүзеге  асқанда  өз  нәтижесін  береді  деп 
есептеуге болады. Білім берудің дамыған өркениетті елдердегі үлгісіне қарап, мемлекетімізге сай ұлттық сана 
мен халықтық дәстүр және даму ерекшеліктерін ескере отырып, оқытудың жаңаша түрлі жүйесінің бағдарла-
масы қолға алынғаны – алға қарай талпыныс, бүгінгі күннің талабы.  
 
Резюме 
В  данной  статье  рассматриваются  особенности  развития  творческой  деятельности  студентов,  формировать 
познавательный взгляд казахским культурным наследием развивая творческие способности посредством казахского 
прикладного искусство, способствовать усвоению сегодняшнего  студента,  будущего специалиста тайны искусство 
и его образный язык. 
Summary 
        This article discusses the features of the development of creative activity of students, create informative look Kazakh 
cultural heritage by developing creative abilities Kazakh Applied Arts, promote the absorption of today's students, the future 
of professional secrecy art and its figurative language. 
 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 
1.  Назарбаев  Н.  "Қазақстан 
–  2030:  барлық  қазақстандықтардың  өсіп-өркендеуі.  қауіпсіздігі  және                             
әл-ауқатының артуы". 
– Алматы, 2001. 
2. Выготский Л.С. Развитие высших психических функций. – М.: Изд–во АПН РСФСР, 1960.  
3. Исследование проблем психологии творчества //Отв. ред. Я.А.Пономарев. – М.: Наука, 1983.  
 4. Рубинштейн С. Л. Человек и мир / С.Л. Рубинштейн. - М.: Наука, 1997.  
 5. Теплов Б.М. Избр. труды: в 2т. /Ред.-сост. С.С. Стивенс. Ред. русск. пер. П.К. Анохин, В.А. Артемов. 
– М., 
1985. т.1.  
 6. Брушлинский А.В. Проблемы психологии субъекта. 
– М., 1994.  
 7.  Матюшкин  А.М.  Теоретические  вопросы  проблемного  обучения  //  Хрестоматия  по  возрастной  и 
педагогической психологии. 
– М., 1981.  
 8. Богоявленская Д.Н. Психология усвоения знаний в школе. 
– М., 1959. 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2(42), 2014 ж. 
 
209 
УДК 37.013  
 
ӨСПҮРҮМДӨРДҮ ТАРБИЯЛООДО МУГАЛИМДИН 
КЕСИПТИК МАДАНИЯТЫНЫН ОРДУ 
 
Качкын уулу Алтынбек – 
И.Арабаев атындагы Кыргыз мамлекеттик 
университетинин аспиранты. Бишкек (Кыргызстан) 
 
Түйүндүү сөздөр: Маданият, кесипкөйлүүлүк, компетенттүүлүк, өткөөл курак, коомжаначөйрө.  
Бүгүнкү күндө билим берүү системасында болуп жаткан реформалар келечектеги прогрессивдүү, жаңычыл жана 
замандын талабына жооп берген мугалимдерди даярдоону күн тартибине коет. Мугалим канчалык маданияттуу, көп 
кырдуу, чыгармачыл, компетентүү жана кесипкөй болсо, өсүп келе жаткан муун ошончолук маданиятка бай болуп, 
мыкты кесипкөй адистердин катарын толуктайт. 
 
Мугалимдин  педагогикалык  жана  кесиптик  маданиятынын  калыптанышы  жана  алардын  окуучуларга 
тийгизген  таасирлери  учурдагы  окумуштуу-педагогдор  И.Бекбоев,  Н.Асипова,  С.Байгазиев,  Э.Мамбетакунов  
жана башкалар тарабынанизилденүүдө. 
Мугалим  калыптандыруучу,  багыттоочу,  жол  көрсөтүүчү  жана  негизгиси  тарбиялоочу  милдеттерин 
аткарары  бизге  белгилүү.  Ошондуктан  мугалимге  өзгөчө  талаптар  коюлуп  жаткандыгы  –коомдун  талабы 
мыйзам  ченемдүү  иш  экени  анык.  Азыркы  учурда  талапка  жооп  берүү  үчүн  мугалим  дайыма 
окуп, 
педагогикалык  ишмердүүлүктө  өз  ордун  жаңычыл  адис  катары  кабыл  алынышы  керек.  Мугалимдин 
чыгармачылыгын  өркүндөтүү  процессинде  педагог  кабыл  алуу  -  кайра  берүү  мамилесин  карманат. 
Чыгармачыл мугалим кесиптин жаңы ыкмаларын, жолдорун жана методдорун колдонууга дайым кызыктар, ал 
изденүүнүн  үстүндө  жүрүп  чыныгы  кесиптин  ээси  экенин,  окуучуларына  таалим  –  тарбия  берип  иш  – 
тажрыйбасынын бай экенин практика жүзүндө көрсөтүүсү абзел. 
Мугалим иш тажрыйбасын байытуу менен коомчулуктун баалуулуктарын сиңирип, кесиптик маданиятын 
калыптандыруусу  керек.  Мугалимдин  кесиптик  маданияты  жөнүндө  В.А.  Сластенин  төмөндөгүнү  айткан 
“Мугалимдик кесип - бул билимди гана чагылдырбастан, ал инсанды калыптандыруунун жогорку миссиясын 
аткарат
”. [6] Ал эми окумуштуу А.К. Маркова болсо мугалимдин кесиптик маданиятын: атайын, социалдык, 
инсандык жана индивидуалдык кылып 4 бөлүккө бөлүп карайт. 
1.  Атайын – өзүнүн кесибин мыкты деңгээлде билүү, атайын билимдерге, билгичтиктерге, көндүмдөргө ээ 
болуп билүүнүн талабын аткарат; 
2.  социалдык  –  өзара  пикир  алышуунун,  карым-катнаштын  жолдорун  билүүсү  жана  кесиптик  пикир-
алышуунун жалпы ыкмалары менен тааныш болуусу;  
3.  инсандык  –  өзүн-өзү 
өстүрүүнүн
  жана  кесиптик  жетишпегендиктерден  арылуунун  жалпы  жолдорун 
аныктоо; адис катары өзүнүн кесиптик ишмердүүлүгүн пландаштыра билүүсү, өз алдынча чечим кабыл алуусу 
жана көйгөйдү аныктоо жөндөмдүүлүгү; 
4.  индивидуалдык  –  өзүн-өзү  башкара  билишин,  кесибин  жогорулатууга,  кесиптик  маданиятын 
калыптандырууга шарт түзүүсү. 
Мугалимдин  кесиптик  маданияты  педагогикалык  ишмердүүлүктү  гана  чагылдырбастан,  жаш  муундарды 
инсан  катары  калыптандыруу  шарты  каралат.  Кесиптик  маданият  жалпы  маданияттуулуктун  бир  тармагы 
болуп коомду, анын ичинде ар бир адистердин топтомун камтып, алардын ишмердүүлүгүн аныктайт. 
Ал  эми  жогорудагы  мугалимдин  кесиптик  маданиятынын  өспүрүмдөрдү  тарбиялоодогу  ордун  аныктоо 
үчүн, өспүрүм курактын өзгөчөлүктөрүнө токтололук. Көптөгөн окумуштуулар негизинен өспүрүм куракты12 
жаштан  14  жашка  чейинки  мезгилди  десе,кээ  бири  13  жаштан  17  жашка  чейин  уланып  келет  дешет.  Алар 
өткөөл куракты физиологиялык, когнитивдик (акыл эстин), дүйнө таанымынын жана негизгиси психикасынын 
интенсивдүү өзгөрүүсүн айтышат.Кээ бири бул убакытты депрессиянын жана чыдамсыздыктын мезгили десе, 
кээси  ой  жүгүртүүнүн  тез,  дүйнө  таанымынын  кеңейишин  жана  биринчи  мамилелердин  убактысы  деп 
карашат.[4] 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2(42), 2014 ж. 
 
210 
Көбүн  эсе  учурда  өспүрүм  өзүнүн  алсыздыгын  сезип,  жашоодо  ордун  таба  албай,  улуулар  тарабынан 
таңууланган ролду аткарышат. Бирок көп нерсени эксперимент кылышып, жаңы мүмкүнчүлүктү колдонуудан 
баш тартышбайт.Аларга төмөнкү белгилер мүнөздүү: 
 капалык; 
 депрессия; 
 ар кандай кыйынчылыктар; 
 тынчсыздануу жана көңүл коштук; 
 агрессивдүүлүктүн жана бушайман болуунун убактысы. [4. Б. 62-87] 
Мугалимдин  кесиптик  маданиятында  психология  илимдеринин  орду  чоң  мааниге  ээ,  анда  психо-
диагностиканын 
жардамы 
менен 
өспүрүмдүн 
мотивациясынын 
деңгээлин, 
жөндөмдүүлүктөрүн 
(интеллектуалдык, сүрөт тартуу, музыкалык ж.б.), тынчсыздануусунун, өспүрүмдүн кичи чөйрөсүндөгү ордун 
аныктоо маанилүү. Ал илимде аныктагандай өспүрүм өзүнүн жеке сапаттарына, мүмкүнчүлүктөрүнө ашыкча 
көңүл  буруп,  коомчулуктун  ар  бир  кыймыл  аракетин  сын  пикир  менен  кабыл  алып  туура  эмес  тыянак 
чыгарышат.  Мындай  көрүнүштөр  өспүрүмдөрдүн  “эгосун  борборлоштуруу”  деген  түшүнүккө  алып  келет, 
өзүлөрүн жемелөө жана сындоо көрүнүшү адат болуп калат. [4] Белгилүү психолог Пиаженин “өспүрүм бул 
терең  абстрактуу  ойлонгон  курак,  анын  мындай  ой  жүгүртүүсү  интенсивдүү  өнүгүп,    дүйнө  таанымынын 
кеңейишине  чоң  салым  кошот”.  Пиаже  мындай  мүмкүнчүлүктөрдүн  пайда  болушу  так  илимидерди  жана 
коомдогу закон ченмедүүлүктөрдү өздөштүрүүгө ыңгайлуу экенин баса белгилейт. [7, Б.1-12] 
Ушуга байланыштуу окумуштуу-педагог Н.В.Кузьмина мугалимдин жалпы педагогикалык маданиятынын 
ичинен  кесиптик  компетенттүүлүктү  баса  белгилейт,  ал  окуучунун-өспүрүмдүн  толук  физикалык  жана 
интеллектуалдык мүмкүнчүлүктөрүн аныктап жана ачып бере алат, окумуштуу мугалимди кесиптин ээси кана 
катары  көрбөстөн,  ал  аны  окуучунун  инсандык  сапатын  калыптандыруучу  адис  катары  кабыл  алат. 
Окумуштуу мугалимдин тарбиялоо процессинде компетенттүүлүктү төмөнкү түрлөргө бөлүп карайт: 
1.  Атайын кесиптик компетенттүүлүгү (окутуп жаткан сабагынан); 
2.  Методикалык жактан компетенттүүлүгү (окуу, билүү жана билгичтигин жогорулатуу боюнча); 
3.  Социалдык-психологиялык компетенттүүлүгү (окуучу менен болгон байланышында); 
4.  Дифференциялдык-психологиялык  компетенттүүлүгү  (окуучуларга  туура  багыт  берүүдө,  алардын 
жөндөмдүүлүгүн аныктоодо ж.б.); 
5.  Аутопсихологиялык  компетенттүүлүгү  же  педагогикалык  рефлексия  (өзүнүн  кемчилигин,  өзүнүн 
ишмердүүлүгүндөгү жетишкендиги ж.б.).[5] 
Кесиптик маданият мугалимге, өспүрүмдөрдүн психикалык, физиологиялык жана социалдык көйгөйлөрүн 
чечүүдө профилактикалык иш чараларды жүргүзөөрү анык. Ал өзүнүн мисалында жоопкерчилик, достук жана 
кыйынчылыктарга моюн сунбоосун көрсөтүп жана шыктандырышы керек.Ушуга байланыштуу класстагы же 
класстан  тышкары  иш  чара  өткөрүү  үчүн  мугалим  конкреттүү  көйгөйлөрдүн  топтомун  билиши  зарыл. 
Өспүрүмдөрдүн  эмне  себептен  тобокелге  барып,  алар  кандай  жыйынтыкка  алып  келээрин,  канча  убакытка 
созулаарын ж.б., мындай көрүнүштөр негизинен: 
 дене-мүчөсү тууралуу негативдик көз карашта болуусунан (толукмун, боюм кичик ж.б.); 
 өзү жана келечеги тууралуу ашыкча ойлонуусунан; 
 үй-бүлөөдөгү  дисфункция,  ата-энелеринин  ден-соолугу  (психикалык  оорулары),  өспүрүмдүн  стресс, 
депрессия жана жүрүм-турумунун бузулушуна түрткү берээринен; 
 ата-эненин ажырашуусу, үй-бүлөөдөгү материалдык кыйынчылыктар ж.б алып келээрин; 
 теңтуштары арасында төмөн популярдуулугу, классташтары арасында кемсинтүүлөр жана жемелөөлөр; 
 мектептеги  жетишпегендиктери  көбүн  эсе  учурда  кыздарга  караганда  балдарга  терс  таасирин  тийгизип 
депрессияга алып келээрин ж.б.у.с. себептерди мугалим билүүгө тийиш.[4, Б.169-182] 
Жогорудагы өспүрүм курактын негизги көйгөйлөрүнүн себептерин аныкталгандан кийин, тарбия процесси 
кандай болушу керек? негизги иш - чара эмнеге багытталышы керек? деген жана башка суроолорго жооп табуу 
үчүн,  тарбиялоонун  методологиясынын  жана  технологиясынын  ордун  баса  белгилейбиз.  Руханий 
баалуулуктарын,    ден  соолугун  чыңдоонун,  эстетикалык  көз  караштарынын  калыптануусунун,  өзүнүн  жеке 
көйгөйлөрү  менен  калтырбаш  үчүн  кесипкөй  мугалим  сабактан  тышкары  иш  чараларды  өткөрүп, 
интелектуалдык оюндарды, оратордук жөндөндүүлүктөрүн жана өзүлөрүнө болгон ишенимин арттырса, анда 
мугалим коюлган максатка жетет. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2(42), 2014 ж. 
 
211 
Өспүрүмдү  шыктандырып,  жаңы  идеялар  менен  азыктандыруу  үчүн  В.А.Караковский  төмөнкү 
баалуулуктарды баса белгилейт: адам, үй - бүлөө, эмгек, билим, маданият, ата-мекен, жер планетасы жана 
тынчтык.  Окумуштуу,  өспүрүмдөргө  туура  таасир  этүү  үчүн,  алардын  муктаждыктарын,  суроо  талаптарын 
жана  баалуулуктарын  билүүсү  зарыл,  тестиер  бала  эң  биринчиден  суулулукту,  чындыкты,  достукту  жана 
билимди  баалайт.  Өз  үнүн  угуза  албай,  бардык  башталгычтарга  көңүл  кош  мамиле  кылып  жаткан  учурда 
мугалим сезимталдыгын көрсөтүп анын пикирлеши, санаалашы болуусу зарыл. [3] 
Өспүрүм  курактагы окуучунун туура багыт берүү үчүн мугалим өзүнүн кесибинде  жалпы педагогикалык 
көндүмдөрдөн  тышкары  өспүрүмдүн  сүймөнчүлүгүнө,  алардын  мугалимге  болгон  ишенимин  арттырып; 
эмоционалдык  жактан  лабилдүү;  күтүүсүз  жагдайлардан  өзүн-өзү  кармана  билүүсү;  коммуникативдүүлүгү 
(сүйлөө маданияты, актердук чеберчилиги) жана башка атайын жөндөмдүүлүктөр өспүрүмдүн билимге болгон 
муктаждыгын  камсыздандырат.  Алардын  анчейин  коомчулуктан  алыстабашын,  көйгөйлүү  убакты  оңоюраак 
өтүү  үчүн  чөйрөсүндө  түшүнүктүү  адамдар  болуусу  зарыл.  Алар  моралдык  жактан  жардам  берип,  кеңешин 
айтып  жана  кесиптик  жактан    жол  көрсөтсө,  анда  ал  чыныгы  кесиптик  маданияты  жогору  мугалим  болуп 
эсептелинет. [6] 
Ошол  эле  мезгилде  өспүрүмдөр  өзүлөрүнүн  ички  сезимдери  менен  ашыкча  алек  болушат.  Кээ  бир 
учурларда  алар  эмоциясын  уникалдуу,  сезимдерин,  ой  толгоолорун  жана  кыйналып  жаткандыгын  эч  ким 
билбейт  деп      эсептешет.  Мына  ушул  учурда  мугалимдин  кесиптик  маданиятынын  бир  тармагы  болгон 
коммуникативдик жөндөмдүүлүккө муктаждык өсөт. Мугалим дайыма пикир алмашуу процессинин үстүндө 
жүрүп,  анын  ишмердүүлүгүндө  окуучуларга  туура  таасирин  тийгизет.  Алардын  ордуна  өзүн  койуп,  анын 
сезимдерин,  кыймыл  аркетин  анализдеп,  жан  дүйнөсүнө  жетип,  эң  негизгиси  кыйын  учурларда  ага  жөлөк 
болуп кеңешин берсе, анда анын ишин эффективдүү деп айта албыз.  
Ал эми окуучулар менен болгон карым-катнашы, өзгөрүлүп жаткан коомдо жаңы маалымат, компьютердик 
технологияларды  колдонуунун  накта  чебери  экенин;  өспүрүмдөр  арасындагы  кошуундар,  алардын  мыйзам 
жана эрежелерин  билсе; аларга жаңы багыт, креативдүү ойлор менен азыктандырса; өз алдынча изденүүсүн 
жана  чыгармачылык  менен  эмгектенүүсүн  үйрөтсө,  анда  мугалим  накта  чебер  устат  боло  алат.  Ошондуктан 
мугалимдин  кесиптик  маданияты  өспүрүмдөрдүн  жалпы  жөндөмдүүлүктөрүнүн,  ойлом  процесстеринин,  аң 
сезиминин,  элесинин,  ой  жүгүртүүсүнүн  жана  маданиятынын  калыптануусунун  жалпы  жолдорун  үйрөтөт. 
Ушул куракта мугалимди өзгөчө көз караш менен карап, аны сындап, иш аракетинин продуктивдүү болушун 
талап  кылышат.  Анда  суроолорун,  көйгөйлөрүн  аныкташып  өзүлөрүнүн  жашоосун  же  жеңилдетишип  же 
оорлотушат. Өспүрүмдүн муктаждыгын тереңирээк талдоо үчүн атайын изилдөөлөрдү жүргүзүү зарыл экенин 
баса белгилейбиз. 
Жүргүзүлгөн сурамжылоодо аныкталгандай, өспүрүм куракта окучуулар мугалимдин жеке, инсандык жана 
кесиптик  сапаттарына  көңүлдөрүн  өзгөчө  бурушат.  Ал  эми  башталгыч  класстагы  окуучулар  мугалимди 
башкача көз - карашта кабыл алышып, көбүн эсе учурда коммуникативдик жана сүйлөө маданиятын баалашат. 
Түзүлгөн  анкеталык  суроолордо  мугалимдин  сапаттары  4  өзгөчөлүккө  бөлүнүп,  окуучулар  жашына  карай 
баалуулуктарды  тандашты.  Өспүрүмдөрдү  инсандык  жактан  калыптандыруу  үчүн  мугалим  биринчиден 
өзүнүн жеке сапаттары менен таасир этет, толугураак токтолуу үчүн 1- таблицага көңүл буралык. 
 
1-таб.  
Мугалимдин жалпы маданияттуулугу 
Башталгыч класстагы окуучулар 
(4-класс) % менен 
Өспүрүм курактагы окуучулар 
(жогорку класс) 
Кесипкөйлүүлүгү 
(өтүп  жаткан  предметинин  мыкты 
адиси) 
 
15% 
 
40% 
Креативдүүлүгү 
(чыгармачылык) 
 
20% 
 
25% 
Жалпы 
эрудициясы 
(акыл 
эси, 
интеллектуалдык мүмкүнчүлүктөрү) 
 
10% 
 
20% 
Сүйлөө  маданияты  коммуникативдик 
жөндөмдүүлүктөрү 
 
 
40% 
 
 
15% 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2(42), 2014 ж. 
 
212 
Жогорудагы  таблицада  көрсөтүлгөндөй  өспүрүм  куракта  мугалимдин  жалпы  сапаттарынын  ичинен 
кесиптик  мүмкүнчүлүгүнө  көбүн  эсе  көңүл  бураарын,  4  негизги  көрсөткүчтөрүнүн  ичинен  кесиптик 
маданияты өспүрүм үчүн маанилүү. Куракка жараша окуучунун суроо-талаптары өзгөрөөрү дагы көрсөтүлдү.  
Ошондуктан,  мугалим  өспүрүм  менен  иштээрде,  жаңылуу  жана  жаза  басуу  терс  жыйынтыкка  алып 
келээрин так жана айкын түшүнүшү зарыл. Жыйынтыктап айта кете турган болсок, кесиптик маданият жалпы 
мектеп курагынын ичинен өспүрүм  куракта өтө  маанилүү, чыныгы ишмердүүлүктү жана билгичтикти талап 
кылат.  Мугалим  өзүнүн  чеберчилиги  менен  өспүрүмдүн  ойлом  жана  ой  жүгүртүү  потенциалын  дайыма 
башкара  алаарын,  кесип  тандоосунда  жана  келечекте  өспүрүмдүн  кайсы  адистин  мыктысы  же 
жумушсуздардын  катарын  толуктап  калаары,  бул  мугалимдин  кесиптик  маданиятынын  деңгээлинен  көз 
каранды. 
Демек,кесиптик-маданияткаээ  болуу  бул  чөйрө  менен  гармонияда  жашоо,анын  ичинде  өспүрүм  менен 
байланышкан  көйгөйлөрдү  жеңе  билүүсү,  ошол  эле  учурда  ага  туура  багыт  берүү.  Ал  эми  кесипкөйлүүлүк 
болсо – дайыма изденүүнүн, коммуникативдүүлүктүн жана стабилдүүлүктүн үстүндө жүрүп диагностикалык 
көндүмдөрүн камтыйт.  
 
 

жүктеу/скачать 4,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: