Хабаршы вестник «Педагогика ғылымдары» сериясы



Pdf көрінісі
бет41/50
Дата28.01.2017
өлшемі4,2 Mb.
#2933
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   50

Аңдатпа:  Ертеден-ақ  өте  жоғары  бағалап,  әңгіме,  ән-жырға,  ертегі-аңызға  арқау  етіп  отырғанын  көреміз. 
Халықтың ауыздан-ауызға тарап, бізге жеткен ертегі, аңыз әңгімелерінің барлығында да ақылдылық пен ақымақтық, 
арамзалық  пен  адалдық,  жақсылық  пен  жауыздық  қатар  көрсетіледі.  Ертегілердің  тәрбиелік  маңызы  орасан  зор 
екендігі  ертегі  сюжетінен  анық  байқалады.  Ертегілерді  оқу  арқылы  балалар  қарапайымдылық,  кішіпейілділік, 
қайырымдылық,  адалдық  сияқты  қасиеттерді  бойына  сіңіреді.  Ертегілер  әрқашанда  қазақ  халқының  өмірінде 
маңызды  рөл  атқарып  келген  және  болашақта  да  солай  болып  қала  бермек.  Себебі,  ертегілердің  мазмұнында 
халықтың  тұрмыс  тіршілігі  салт-дәстүрі,  әдет-ғұрпы,  бүкіл  болмысы,  адамдардың  өзара  қарым-қатынасы,  мінез-
құлқы  т.б.  бейнеленген.  Ұрпақ  тәрбиесінде  ең  тиімді  тәрбие  құралы  ретінде  ертегілер  тілі  жеңіл,  түсінуі  оңай 
болғандықтан,  ертегілердің  балаларға  отансүйгіштік,  еңбексүйгіштік  тәрбиелермен  қоса,  адамгершілік  құнды-
лықтарды да жас ұрпақтың бойына сіңіртері анық. 
Тірек сөздер: ертегі, жанр, фольклор, бесік жыры, ғажайып бақ
.  
 
Ертегі – фольклордың негізгі жанрларының бірі. Ертегі жанры – халық прозасының дамыған, көркемделген 
түрі, яғни фольклорлық көркем проза. Оның мақсаты – тыңдаушыға ғибрат ұсынумен бірге эстетикалық ләззат 
беру. Ертегінің атқаратын қызметі кең: ол әрі тәрбиелік, әрі көркем-эстетикалық рөл атқарады. Ертегінің бүкіл 
жанрлық  ерекшелігі  осы  екі  қызметтен  шығады.  Сондықтан  ертегілік  прозаның  басты  міндеті  –  сюжетті 
барынша тартымды етіп, көркемдеп, әрлеп баяндау. Демек ертегі шындыққа бағытталмайды, ал ертекші әңгі-
месін өмірде болған деп дәлелдеуге тырыспайды. Ертегі жанрының пайда болып, қалыптасу тарихы өте ұзақ. 
Оның түп-төркіні – алғашқы қауымда туған көне мифтер, аңшылық әңгімелер, хикаялар, әртүрлі ырымдар мен 
аңыздар  ізінің  қалыптасу  барысында  ертегі  осы  жанрлардың  көптеген  белгілерін  бойына  сіңірген.  Бұл 
жанрлардың  кейбірі  өз  бітімін  мүлде  жоғалтып,  толық  ертегіге  айналған.  Қазақ  ертегілерінде  хандық  заман-
ның шындығы, сол шақтағы әдеттер мен нанымдар, салт-дәстүрлер, тұрмыс кейпі көбірек көрініс тапқан. Қазақ 
ертегілері іштей бірнеше жанрға бөлінеді: жануарлар туралы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілер, батырлық 
ертегілер, хикаялық ертегілер, сатиралық ертегілер.  
Жануарлар жайындағы ертегілердің өте терең моральдық және әлеуметтік мәні бар. Мысалы, хайуандар 
қанша  бір-бірімен  шайқасып,  қақтығысып  жүрсе  де,  жыртқыштар  ешуақытта  жеңіске  жетпейді. 
Әңгіменің  соңында  жыртқыштар  мен  озбырлар  міндетті  түрде  жеңіліске  ұшырап,  дәрменсіз  болып 
шығады. Ертегілердегі мораль мен әлеуметтік утопизм, міне, осында.  
Қиял-ғажайып  ертегілер көне замандар айғағы. Қиял-ғажайып ертегілері батырлық ертегілерімен жалғасын 
табады.  Батырлық  ертегілерінің  басты  тақырыбы  –  ерлікпен  үйлену,  неше  түрлі  құбыжықтармен  соғысу, 
рудың, елдің намысын қорғау. Міне, сондықтан әрбір ертегінің балаға берер тәрбиесі мол.   
Мұхтар Әуезов былай дейді: «Кішкентай болымсыз тірлік иелерінің өмірге икемділігін, жеңгіштігін көрсету 
балаларға  арналған,  қазақ  ертегілерінің  барлығына  ортақ».  Жастайынан  ертегі  тыңдап  өскен  бала  болашақ  
өміріне азық болар адамгершілік қасиеттерді бойына жинап, өнегелі тәрбие алып өсті десе болады. Шынында 
да солай! Тәрбие - бала болашағы. 
Балалық шақ әр адам баласының басынан өтетін ең тәтті, ең қызық, қайталанбас жастық шағы болса, осы 
кезеңдегі  арманшыл,  қиялшыл  болып  келетін  баланың  ең  жақын  досы  ертегі  десек  те  болады.  Бізде  «Бала 
қымбат болса, тәрбиесі одан да қымбат» деген нақыл сөз бар. Сондықтан қазақ халқы бала тәрбиесіне бала ана 
құрсағында жатқан кезден бастап-ақ көңіл бөлген.   

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2(42), 2014 ж. 
 
254 
Өзіміз  көп  үміт  күтіп  отырған  жас  ұрпақ  ата-бабамыздан  қалған мәдени  мұра  халық ауыз  әдебиетінің  өн 
бойындағы  мәнділігі  мен  маңыздылығынан,  ойшылдығы  мен  қиялшылдығынан,  тапқырлығы  мен  шешен-
дігінен, әсемдігі мен алғырлығынан тәлім-тәрбиесі мен үлгі - өнегесінен нәр алары анық. 
Сан  ғасырлар  бойы  ауыз  әдебиетіндегі  ұрпақтан-ұрпаққа  мұра  болып  келген  халықтық  тәрбиенің  өнеге-
үлгілері осы уақытқа дейін өзінің педагогикалық мүмкіндіктерінің мәні зор екендігін дәлелдеп келеді. Халық 
ауыз әдебиетінің ішіндегі балаларға ең жақыны ол  ертегі болмақ. 
Қазақ халқы бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген халық. “Кейін кеш болады”, - деп баланы ана құрсағында 
жатқан кезден бастап-ақ тәрбиелеуге кіріскен халық. Сондықтан ақ жаулықты әжелеріміз бен аналарымыздың 
бала тәрбиесіндегі рөлі зор. Аналар бесіктегі сәбиге:  
 
Әлди, әлди, ақ бөпем, 
Ақ бесікке жат, бөпем, 
Бармақтарың майысып, 
Түрлі ою ойысып,  
Шебер болар ма екенсің?! 
Таңдайларың тақылдап,  
Сөзіңді жұрт мақұлдап, 
Шешен болар ма екенсің?! 
- деп  
 
“Бесік жырын” айтып берсе, әжелер балаларды: “Ерте, ерте, ертеде. Ешкі жүні келтеде”, -  деп басталатын 
ертегілермен, аңыз әңгімелермен сусындап отырды. Әжелеріміз ертегілердің тәрбиелеуге тигізер үлесін сонау 
ерте заманнан-ақ білсе керек. Ертегі балаларды тәрбиелеп қана қоймай, олардың білімдерін молайтып отырған. 
Мысалы,  Бауыржан  атамыздың  “Ұшқан  ұя”  деп  аталатын  естелігінде  бала  Бауыржан  үлкен  апасын:  “Жыл 
санауы бойынша сен маймыл жылы туылғансың, сондықтан сен маймылсың”, - деп айтып жыл санауды үйрен-
генін  көрсеткісі  келген  Бауыржанды  апасы  дұрыс  түсінбей  қалып,  оны  доңыз  деп  атауы  бала  Бауыржанды 
ренжітеді.  Сонда  әжесі:  “Балаларым,  құлақ  салып  тыңдаңдар.  Көңілге  түйіп,  ұғып  алыңдар.  Жаппар  ием  
жарық  дүниені,  Күн  мен  Айды,  жарық  пен  қараңғыны  жаратарда  күнге,  аптаға,  айға  және  жылға  ат  қоюды 
ұмытып кетіпті...”,  -  деп жыл санауының қалай шыққаны туралы ертегі-аңызды айтып беруі  балалардың ой-
өрісін дамытты. 
Бес жасқа дейін баланың санасы кез келген ақпаратты тез қабылдап алатын аса қабілетті кезеңі, сол себепті 
де осы аралықта балаға қолдан келгенше жақсы үлгі көрсету қажет. Бұл сөздерді Бауыржан атамыздың мына 
естеліктерімен де нақтылай түсуге болады: “Біздің кейде өткенді еске алсақ, тұтас тұлға іздеп, бүтін бір жүйелі 
оқиға іздеп, кесек-кесек кереметтер іздеп, ерекше мән беріп қарайтынымыз бар. Дәл осы өлшем балғын кезге 
келе  бермейді.  Өйткені  бала  жүрегі,  бала  көңілі,  бала  ойы  алғашқы  көргенін,  алғашқы  сезгенін,  алғашқы 
тұшынғанын  қаз-қалпында,  тұнық  күйінде  болмысына  ұйытып  алады  да,  сол  қалпында  сақтай  біледі.  Бала 
қиялы ол көргендерінен көлемді ой түйіп жатпайды, қайта үзік-үзік үміттің өзінен рахат сезімге бөлене береді”. 
Міне, сондықтан да бала тәрбиесіне  жастайынан көңіл бөліп, ертегі айтып беріп, ондағы кейіпкерлер арқылы 
жақсы мен жаманды ажырата білуге үйрету керек.  
Әрбір  адамның  болашағы  балалық  және  жастық  шағындағы  көргендері  мен  алған  әсеріне  тікелей 
байланысты.  Бүлдіршіндер  мен  жастар  адамның  рухын  шыңдап,  жігер  беретін  ортада  ақыл-ойы  ұшқыр, 
көргенді боп өседі. Балаларға оқытылатын кітап мейлі өлең-жыр, не қара сөз болсын, адамның ойына қозғау 
салатындай, рухын шыңдайтындай, үміт пен жігерді жанитындай болуы керек. Сонда ғана ерік-жігері күшті, 
ақыл-ойы түзу ұрпақ өсіп шығады... 
Тәрбие  өзінше  бір  ғажайып  әлем  және  жақсы  тәрбие  алған  адам  қандай  құрметке  де  лайық.  Иә,  адам 
оқымаған қараңғы болса да, оны ізеттілігі үшін жақсы көруге әбден болады. Ұлттық рух пен ұлттық тәрбиеден 
мақұрым  халықтар  дөрекі,  надан әрі  желөкпе,  қаңбақ  адамдарға  ұқсайды.  Олардың  достықтарында  опа,  қас-
тықтарында шынайылық жоқ, яғни жау боп жарытпайды, не дос боп опа таптырмайды. Мұндайларға сенген-
дердің үміті үзіледі, оларға арқа сүйегендер қиын-қыстау сәтте жалғыз қалады. Сондықтан балаға жастайынан 
рухани ұлттық  тәрбие  берген абзал. Бұл тәрбиені  біз ауыздан-ауызға  беріліп келген, қазақ халқының арман-
дарынан  туған  және  олардың  тұрмыс-тіршілігін,  қандай  дана  адам  болғанын  көрсететін  ертегілер  арқылы 
беруімізге болады. Халық адамгершілік пен әділеттілікті, ақылдылық пен батырлықты ертеден-ақ өте жоғары 
бағалап,  әңгіме,  ән-жырға,  ертегі-аңызға  арқау  етіп  отырған.  Халықтың  ауыздан-ауызға  тарап,  бізге  жеткен 
ертегі, аңыз әңгімелерінің барлығында да ақылдылық пен ақымақтық, арамзалық пен адалдық, жақсылық пен 
жауыздық қатар көрсетіледі. Ертегілердің  тәрбиелік маңызы орасан зор. Ертегілерді тыңдау арқылы балалар 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2(42), 2014 ж. 
 
255 
қарапайымдылық, кішіпейілділік, қайырымдылық, адалдық сияқты қасиеттерді  бойына сіңіреді. Ертегілердің 
тілі түсінікті, қанатты сөздер мен бейнесіне тіркестерге бай болып келеді. Енді сол ертегілерге талдау жасасақ. 
“Ғажайып бақ” ертегісінің оқиға желісі қызықты. Ертегінің кейіпкерлері Асан мен Қасен – қарапайым еңбек 
адамдары.  Ертегінің  негізгі  идеялы  –  қарапайым  адамның  ісі  мен  ақылын  ардақтау.  Көңілі  ақ,  жүрегі  таза 
Қасен бір кездері басына қиыншылық түскен кезде Асанның бөліп берген жерінен ішіне толтырып алтын сал-
ған бір қара қазанды тауып алып қуанышы қойнына сыймай, қазанның құлағынан сүйрей, досының үйіне қа-
рай жүгіреді, ал Қасен алтынды алудан бас тартып “бұл сол жерде маңдай терін төгіп, еңбек еткен адамдікі”, -  
деп Асанның өзіне қайтаруы – адалдықтың, пәктіктің үлгісі.  
Алтынды алудан Қасен мен Асанның балаларының да бас тартуы оларды өздеріне тартқан адал, шыншыл 
екенін дәлелдейді. “Енді алтынды кім алуы керек?”,  -  деген сұрақ ертегідегі  оқиға желісінің өрбуіне әкеледі. 
Ақыры алтынды “осы алтынды жұмсап, құлазып жатқан далада гүл жинаған, кедей кепшікке пана болар саялы 
бақ өсірер едім” деп шешім айтқан қарияның үшінші шәкірті алады да арманына, тілегіне жетеді. 
“Сиқырлы жүзік” ертегісіндегі жағымсыз кейіпкердің кедей егіншіден сиқырлы сақинасын ұрлап, қайғыға 
душар  болуы  және  егінші  мен  оның  ақылды  жарының  ерінбей  еңбек  етіп,  дәулетті  болуы  балаларды 
жастайынан шыдамды болуға үйретіп, шыдамдылықпен еңбектену арқасында мол табысқа жетуге болатынын 
айтады.  “Ақыл,  Ғылым  және  Бақыт”  ертегісінде  сарапшылардың  үшеуіне  берген  ақылы  мынадай  болады:    
Бірінші  Бақытқа: сен, тұрақсыз, опасызсың, орныңды  таңдамай  қонасың, қонғаныңды  ісінтесің, тасытасың, 
ақырында бір күні  лақтырып тастап кетесің. Ақылмен  тізе қос, сонда көп жасайсың, – депті.              
Екінші Ғылымға: дүниеде   сенен  күшті нәрсе жоқ,   қара тасты  қайнатасың, дүние жүзін  жайнатасың, са-
қауды сайратасың, жоқты бар, бардан жоқ жасайсың, бар ғаламды  өзіңе  бағындырғың келеді, бағынбағанды 
демде   әлек  қыласың.  Түзеу  де,  бұзу  да  сенен  шығады.  Ақылмен   бірік,  сонда  абыроймен   ұзақ  жасайсың,  – 
депті.             
Үшінші  Ақылға:  дүниеде   адамзатқа    сенен  артық   дос  жоқ,   бірақ  Ашу  үстіңе  кіріп   келгенде,  орныңды  
беріп шығасың да кетесің. Ашу бүлдіріп кеткен  соң,   кіресің де   Ашудың   бүлдіргенін   оңдайсың.    Әуелден  
орныңнан   тұрмай  отырсаң,  Ашу  сенің   үстіңе   кірмеген  болар  еді.  Соңында  үшеуіне:  “Үшеуің  біріксеңдер 
ешбір мұң-мұқтаждарың болмайды”, - дейді. Бұл ертегінің де бала тәрбиесіне берері зор.    
«Үш ауыз сөз» ертегісінде  жас жігіт ақылды қарияға бір  үйір жылқы беріп «суын ішкен  құдыққа түкірме», 
«оң қолың ұрысса, сол қолың арашашы болсын», «ертеңгі асты тастама» дейтін үш ауыз өсиет үйренеді. «Ұр 
тоқпақ»  ертегісінде  ұрылардың  өзі  ұратын  тоқпақтың  астында  қалғаны  суреттеледі.  «Ұрлық  түбі  –  қорлық» 
деген ғибрат  осыдан келіп шығады. Бұл  ертегілерден басқа балаларды  батыр, ер жүрек, Отанын сүюге,  елін 
қорғауға, өнерді игеруге, жалпы адамгершіліктік құндылықтарды бойына сіңіруге септігін тигізетін ертегілер 
өте көп. Мысалға келтіретін болсақ, “Алтын сақа”,  “Ер Тарғын”, “Туған топырақ”, “Толағай батыр”, “Ақылды 
келін” және тағы басқа. 
Ертегі  айту  еріккеннің  ермегі  емес,  жастарды  сөз өнерінің  қыры  мен  сырына  жаттықтырып  тәрбиелеу, 
этикалық, эстетикалық, адамгершілік, азаматтық тәрбие беру мектебі  болып саналған. Мәселен, ертеде  казақ 
ауылына келген әр қонақтан «қонақ кәде» талап етіп, қонақтың өзі білетін ертегі, аңыз әңгімелерді қисынына 
келтіріп айтып беруін қалауы, ал оны ауылдың үлкен-кішілерінің кірпік кақпай тындап ләззат алуы, ертегі тек 
жастар үшін ғана айтылмайтынын дәлелдеп отыр. 
Қорыта  келе,  халық  адамгершілік  пен  әділеттілікті,  ақылдылық  пен  батырлықты  ертеден-ақ  өте  жоғары 
бағалап, әңгіме, ән-жырға, ертегі-аңызға арқау етіп отырғанын көреміз. Халықтың ауыздан-ауызға тарап, бізге 
жеткен ертегі, аңыз әңгімелерінің барлығында да ақылдылық пен ақымақтық, арамзалық пен адалдық, жақсы-
лық  пен  жауыздық  қатар  көрсетіледі.  Ертегілердің  тәрбиелік  маңызы  орасан  зор  екендігі  ертегі  сюжетінен 
анық байқалады. Ертегілерді оқу арқылы балалар қарапайымдылық, кішіпейілділік, қайырымдылық, адалдық 
сияқты  қасиеттерді  бойына  сіңіреді.  Ертегілер  әрқашанда  қазақ  халқының  өмірінде  маңызды  рөл  атқарып 
келген  және  болашақта  да  солай  болып  қала  бермек.  Себебі,  ертегілердің  мазмұнында  халықтың  тұрмыс 
тіршілігі салт-дәстүрі, әдет- ғұрпы, бүкіл болмысы, адамдардың өзара қарым-қатынасы, мінез-құлқы т.б. бейне-
ленген.  Ұрпақ  тәрбиесінде  ең  тиімді  тәрбие  құралы  ретінде  ертегілер  тілі  жеңіл,  түсінуі  оңай  болғандықтан, 
ертегілердің балаларға отансүйгіштік, еңбексүйгіштік тәрбиелермен қоса, адамгершілік құндылықтарды да жас 
ұрпақтың бойына сіңіртері анық. 
 
Резюме 
В  данной  статье  рассматривается  нравственное  воспитание  детей  средствами  казахских  народных  сказок. 
Проблема нравственного воспитания личности всегда была одной из актуальных проблем общественного развития, а 
в  современных  условиях  она  приобретает  особое  значение.  Сказка  –  это  наиболее  простой  и  интересный  способ 
формирования этических принципов и картины мира у детей.  

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2(42), 2014 ж. 
 
256 
Summary 
This article describes moral upbringing of children by means of Kazakh folk tales. The problem of moral upbringing of 
the individual has always been one of the most urgent problems of social development, and in modern conditions, it acquires 
special significance. Fairy Tale - this is the most simple and interesting way of forming ethical principles and worldview in 
children. 
 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 
1.  Әуезов М. Ертегілер. І том.  
– Алматы: Жазушы, 1988.  40 бет. 
2.  Момышұлы Б. Ұшқан Ұя. – Алматы: Атамұра, 2003. 
 240 бет.  
3.  Қазақ ертегілері: Аңыз, тұрмыс-салт, қиял-ғажайып, хаиуанаттар туралы ертегілер. 
Алматы: «Балауса», 
2004 ж. 
27-346. 
4.  Фетхуллаһ Гүлен. Бесіктен бел асарға (Баланың діни тәрбисі). – Алматы: Көкжиек, 2011. – 200 бет. 
5. 
www.el.kz
 
 
 
УДК 37.015.3  
 
ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ОБЩЕНИЯ ШКОЛЬНИКОВ 
 
Б.И. Кожабаева – к.п.н., профессор,  
А.И. Ибрагимов  – к.п.н., старший преподаватель  
 
Аннотация: В статье особым разделом работы по подготовке школьников к общению является развитие и 
формирование у них коммуникативных умений: а) умения переносить известные школьнику знания и навыки, 
варианты  решения,  приемы  общения  в  условия  новой  ситуации,  трансформируя  их  в  соответствии  со 
спецификой ее конкретных условий; б) умения находить решения коммуникативной ситуации из комбинации 
уже  известных  школьнику  идей,  знаний,  навыков,  приемов;  в)  умения  создавать  новые  способы  и 
конструировать новые приемы для решения конкретной коммуникативной ситуации. 
Ключевые слова: общение, культура, дискуссия, принцип, речь. 
 
 
 
Общение - коммуникативный процесс, своеобразная связующая нить, объединяющая людей между собой. 
Культура  - это очень  многогранное и емкое понятие, но когда мы говорим – культура общения, каждый знает, 
что  понимается  под  этим  термином.  Культура  общения  –  это  некий  свод  правил,  которых  придерживается 
каждая уважающая себя личность. Соблюдение этих правил – показатель уровня образованности и культуры 
человека  в  целом,  без  культуры  общения  невозможно  взаимодействовать  с  людьми  в  цивилизованном 
обществе, невозможно вести бизнес и налаживать деловые контакты. 
Основной элемент общения – речь, именно от того, насколько культурная ваша речь, структурированная и 
интеллектуальна,  зависит  в  целом  культура  общения  с  вами.  При помощи  слов  мы  выражаем  свои  мысли  и 
свое  отношение  к  собеседнику,  показываем  уважение,  признание,  любовь  или  наоборот  даем  понять,  что 
собеседник нам неприятен, мы его не считаем за достойного оппонента, не уважаем его и его мнение. 
Культурное  общение  –  это  всегда  диалог,  обмен  мнениями,  выражение  собственных  мыслей  и интерес  к 
мыслям  собеседника.  Не  надо  перетягивать  инициативу  разговора  на  себя,  и  уж  тем  более  долго  и  нужно 
говорить о том, что волнует только вас. Не бойтесь, если во время беседы возникает пауза и зависнет тишина, 
это значит, что собеседники собираются с мыслями, не надо без умолка тараторить, чтобы «забить» все паузы. 
Крайне  некультурно  перебивать  собеседника  на  середине  фразы,  если  вам  уж  сильно  надо  что-то  сказать, 
всегда необходимо извиниться за то, что перебил речь собеседника. 
Культура  общения  подразумевает  то,  что  в  коммуникации  участвуют  два  умных  и  культурных  человека, 
которые прекрасно понимают рамки дозволенного и не позволяют их себе нарушать. Некультурно передавать 
в  разговоре  слухи,  сплетни,  а  уж  если  вы  решили  посудачить  и  «промыть  кости»  какому-либо  общему 
знакомому,  то  такую  беседу  и  вовсе  нельзя  назвать  культурной.  Культура  общения  –  неотъемлемая  часть 
поведения  в  обществе,  любая  беседа,  разговор,  фраза,  направленная  в  чью-либо  сторону,  должны  быть 
культурными, красивыми и достойными. 
Важный вклад в разработку проблемы формирования профессионально-педагогического общения учителя 
в  педагогическом  процессе  внесли  казахстанские  педагоги  Хмель  Н.Д.,  Хан  Н.Н.,  Бейсембаева  А.А., 
Хайруллин  Г.Т.  По  мнению  Хмель  Н.Д.,  «общение  лежит  в  плоскости  сущностных  характеристик  как 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2(42), 2014 ж. 
 
257 
общества  в  целом,  так  и  каждого  человека,  так  как  элементом  общества  является  общающийся  человек». 
Отсюда  следует,  что  развитие  каждого  индивида  завит  от  развития  всех  других  индивидов,  с  которыми  он 
общается.  Вместе  с  тем  в  последние  годы  многие  ученые  проявили  интерес  к  проблеме  формирования 
культуры межнационального общения. 
Понятие «общение» и «культура» постоянно взаимодействуя, интегрируясь друг с другом, образуют новое 
в содержательном и структурном плане понятие «культура общения». 
С  педагогической  точки  зрения,  мы  выделили  в  культуре  общения  личности  три  основных  компонента, 
гармоничное  сочетание  которых  в  структуре  культуры  общения  обеспечивает  её  действенное 
функционирование  педагогического  общения  (Кан-Калик  В.А.,  Левитан  К.М.  и  др.),  стали  разрабатываться 
общие вопросы воспитания культуры общения (Даниленко О.И., Мудрик А.В., Чернышева М.А. и др.). 
Большая  заслуга  воспитания  подрастающего  поколения  в  коллективе  принадлежала  Макаренко  А.С. 
Центральной  идеей  его  педагогической  системы  являлись  воспитание  в  коллективе  и  через  коллектив. 
Макаренко А.С. считал, что воздействовать на отдельную личность можно воздействуя на коллектив, членом 
которого  является  его  личность.  В  его  опыте  в  связи  с  воспитанием  коллектива  было  утверждено  два 
принципа: «принцип параллельного действия» и «принцип перспективных линий». 
Мы  полагаем,  что  на  сегодняшний  день  остаются  актуальными  проблемы,  которые  поднимались 
Макаренко А.С. о том, что человек развивается в коллективе через коллектив, но в то время при опоре на эту 
идею все таки в тени оставалась сама личность с её индивидуальными особенностями и возможностями, что не 
позволяло ей в те года самоактуализироваться, саморазвиваться, самосовершенствоваться. 
Подготовка  школьников  к  общению  понимается  как  формирование  у  школьников  интеллектуальной, 
психической  и  социальной  готовности  к  эффективному  участию  и  освоение  способов  практической 
реализации этой готовности. 
Оптимальным  временем  подготовки  человека  к  общению  является  детство  и  школьные  годы.  В  этом 
возрасте  человек  наиболее  восприимчив  к  обучению,  как  правило,  легко  и  наиболее  устойчиво  усваивает 
установки, умения, стереотипы в сфере общения. 
В  том  или  ином  аспекте  вопросы  подготовки  и  обучения  общению  затрагивают  различные  дисциплины: 
этику, психологию, педагогику, психотерапию, теорию управления и др. В силу специфики этих предметов их 
данные не могут быть прямо перенесены в сферу воспитанию школьников, но могут быть использованы в ней 
в модифицированном виде. 
Подготовка  к  общению  предполагает  определенную  дифференциацию  учащихся  по  полу  и  возрасту,  по 
мере  успешности  их  общения,  по  характерологическим  свойствам.  Работа  по  подготовке  школьников  к 
общению  должна  вестись  в  расчете  на  всех  учащихся  и  на  тех  из  них,  кто  испытывает  особые  трудности  в 
общении.  И  в  том  и  в  другом  случае  эта  работа  имеет  специфическое  содержание,  а  иногда  и  формы,  в 
зависимости от возраста и пола ребят. 
Обучение  школьников  общению  включает  в  себя  сообщение  им  необходимых  теоретических  знаний  в 
соответствии с возрастными возможностями учащихся и организацию практики общения в жизнедеятельности 
коллектива. Сообщение теоретических знаний может осуществляться в форме специальных бесед, в процессе 
инструктажа школьников, которым предваряется в жизнь коллектива новых форм общения учащихся, а также 
в процессе анализа проведенных мероприятий и жизни коллектива. 
Обучение  общению  школьников,  испытывающих  особые  трудности  в  этой  сфере,  осуществляется  с 
помощью более глубокого ознакомления их с теорией общения, анализа трудностей в общении и выявления их 
причин (на психологическом уровне). 
В  опорных  школах  для  этих  ребят  организовывались  специальные  групповые  занятия  по  обучению 
приемам  общения,  им  старались  обеспечить  особую  позицию  в  процессе  жизнедеятельности  коллектива,  в 
которой  они  могли  приобрести  соответствующий  опыт.  Работа  по  подготовке  школьников  к  общению 
включает  в  себя  несколько  аспектов:  развитие  определенных  особенностей  мышления  и  речи  учащихся, 
формирование у них определенных социальных установок и коммуникативных умений. 
Согласно  взглядам  психологов,  за  стадией  решения  проблем  следует  стадия,  характеризующаяся 
способностью  находить  и  ставить  проблемы.  Свойства  этой  ступени  развития  интеллекта  –  нестандартный 
подход к  уже известным проблемам:  умение включать частные проблемы в более  общие и т.д. Однако этой 
стадии  в  развитии  интеллекта  достигают  не  все  старшеклассники.  Поэтому  важным  аспектом  подготовки 
школьников  к  общению  является  развитие  определенных  способностей  мышления  учащихся,  которые,  по 
данным психологов, играют важную роль в сфере общения личности: открытости (дивергентности), гибкости 
(флексибильности),  нестандартности  ассоциативного  ряда,  внутреннего  плана  действий.  Все  эти  свойства 
непосредственно связаны с умением человека видеть проблемы. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2(42), 2014 ж. 
 
258 
Названные особенности мышления проявляются,  развиваются и важны не только для функционирования 
личности  в  сфере  общения,  но  и  в  других  сферах  ее  жизнедеятельности.  Развиваются  эти  особенности 
мышления  в  процессе  всей  жизнедеятельности  личности  и  являются  продуктом  постановки  всего  учебно-
воспитательного процесса. 
Вторым  важным аспектом  подготовки  к  общению  является  развитие  у  школьников  свободного  владения 
речью, что предполагает наличие большого запаса слов, образность и правильность речи, точное восприятие 
устного  слова  и  точную  передачу  идей  партнеров  своими  словами,  подготовленность  к  выделению  из 
услышанного  существа дела, корректную постановку вопросов,  краткость и точность формулировок  ответов 
на  вопросы  партнеров,  логичность  построения  и  изложения  высказывания,  определенный  уровень  речевой 
антиципации (предвосхищения). 
Развитие  мышления  и  свободного  владения  речью  реализуется  согласно  учебным  программам  во  всех 
классах в процессе обучения и воспитания. 
Важнейшим аспектом подготовки  учащихся к  общению является формирование у них социально ценных 
установок  в  сфере  общения:  отношения  к  каждому  партнеру  по  общению  как  к  цели,  а  не  как  к  средству; 
интерес к самому процессу общения, а не только к его результату; отношение к общению как к диалогу, а не 
монологу;  терпимость  к  мелким  недостаткам  партнеров;  терпимость  к  идеям  партнера;  ориентация  на  то, 
чтобы в процессе общения не только получать самому, но и как можно больше отдавать партнерам. 
Формирование  социальных  установок  в  сфере  общения  становится  реальным  тогда,  когда  оно  осуще-
ствляется  в  процессе  всей  учебно-воспитательной  работы  школы  и  непосредственно  связано  с  теми 
установками, которые реализуют педагоги в своем общении с учащимися. Эффективным путем формирования 
социальных  установок  учащихся  в  сфере  общения  является  такая  распространенная  форма  организации 
жизнедеятельности  ученических  коллективов,  как  собрание  (которое  в  этих  целях  в  массовой  практике  не 
используется).  Всякое  собрание  выполняет  функцию  коммуникации,  т.е.  обмена  информацией  между  его 
участниками. В связи с этим особое внимание должно уделяться тому, чтобы школьники учились слушать и 
уважительно относиться к высказываемым на собрании суждениям, ясно и четко излагать собственные точки 
зрения. Второй функцией собрания можно считать переработку информации, что требует от учащихся умения 
обсуждать проблему, подбирать и излагать аргументы “за” и “против”. Третья – функция поведения – требует 
от  учеников  умения тактично по содержанию и сдержанно по стилю и тону излагать свои взгляды; терпимо 
относиться  к  идеям  оппонентов;  определенной  степени  эмоциональной  вовлеченности  в  процесс  решения 
проблемы, стоящей перед собранием. 
Результативным  способом  формирования  и  (что  особенно  важно)  изменения  социальных  установок 
учащихся в сфере общения является групповая дискуссия. Суть ее состоит в том, что с группой школьников 
организуется обсуждение тех или иных конкретных проблем, возникающих в процессе общения, конфликтов 
между партнерами с целью поисков решений. Процесс групповой дискуссии выглядит следующим образом: 1) 
определение  и  формулировка  проблемы;  2)  рассмотрение  фактов,  из  которых  она  вытекает;  3)  подбор 
критериев  для  оценки  решения;  4)  рассмотрение  и  оценка  решений;  5)  рассмотрение  шагов,  которые  нужно 
предпринять для реализации найденного решения. 
Эффективность  групповой  дискуссии  во  многом  зависит  от  умения  педагога  вызвать  учащихся  на 
дискуссию и руководить  ею, т.е.  ставить стимулирующие вопросы,  обеспечивать своевременную поддержку 
участникам, формулировать выводы дискуссии. Педагог при этом выступает и в роли участника дискуссии, т.е. 
сам  вносит  в  дискуссию  конструктивный  вклад.  Метод  групповой  дискуссии  дает  большой  эффект,  ибо 
позволяет учащимся проявить собственную точку зрения, обогатиться информацией, получить опыт участия в 
поиске  решения  проблемы  в  группе.  Кроме  того,  ход  дискуссии  дает  возможность  школьникам  как  бы 
взглянуть на себя со стороны, примерить к своему поведению эталоны и нормы, внести некоторые коррективы 
в свои представления о себе и своем поведении в процессе общения. 
Развитие  социальных  установок  должно  основываться  на  специфике  возрастных  типов  общения  школь-
ников.  Однако  в  процессе  исследования  обнаружилась  необходимость  двойного  учета  этой  специфики  – 
актуального и предвосхищающего. С одной стороны, у школьников каждой возрастной группы надо формиро-
вать  установки  в  сфере  общения,  исходя  из  специфики  их  возрастного  типа  общения.  С  другой  –  у  каждой 
возрастной группы надо формировать установки, которые характерны для последующих возрастных типов. 
Особым разделом работы по подготовке школьников к общению является развитие и формирование у них 
коммуникативных умений: а) умения переносить известные школьнику знания и навыки, варианты решения, 
приемы общения в условия новой ситуации, трансформируя их в соответствии со спецификой ее конкретных 
условий; б) умения находить решения коммуникативной ситуации из комбинации уже известных школьнику 
идей,  знаний,  навыков,  приемов;  в)  умения  создавать  новые  способы  и  конструировать  новые  приемы  для 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №2(42), 2014 ж. 
 
259 
решения  конкретной  коммуникативной  ситуации.  Эти  основные  умения  конкретизировались  в  процессе 
опытно-экспериментальной работы. Были выделены несколько групп коммуникативных умений: 
1.  Умение  ориентироваться  в  партнерах,  т.е.  определять  характер  человека,  его  настроение;  читать 
экспрессию поведения партнеров, верно ее истолковывать. Безусловно, по отношению к школьникам речь идет 
о доступной каждому возрасту мере овладения этими умениями. 
2.  Умение  ориентироваться  в  отношениях  в  возможными  партнерами  и  между  ними,  т.е.  в  соотношении 
своего и их половозрастного и ролевого статусов – в степени близости и в мере доверительности. 
3.  Умение  ориентироваться  в  ситуации  общения.  Важность  этого  умения  определяется  главным  образом 
тем,  что  правила  общения  диктуются  той  конкретной  ситуацией,  в  которой  оно  происходит.  И  хотя  любая 
ситуация уникальна для партнеров, тем не менее все они могут быть сведены к некоторым большим группам, 
каждая из которых регулируется зафиксированными в общественной практике символическими системами. 
Таким образом умение ориентироваться в ситуации предполагает в первую очередь обучение школьников 
установлению контактов в имеющейся ситуации с желательными или необходимыми с деловой точки зрения 
партнерами;  умение  создавать  ситуацию  общения  с  конкретными  партнерами;  входить  в  наличествующую 
ситуацию  общения;  находить  темы  для  общения  в  каждом  из  названных  случаев.  Школьник  должен  уметь 
различать  виды  общения  (межролевое,  межличностное),  формы  общения  (в  группе,  в  коллективе)  и  уметь 
выбрать адекватный способ взаимодействия с партнерами. 
  

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   50




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет