АДДИКТИВНЫЕ ФОРМЫ ОТКЛОНЯЮЩЕГОСЯ ПОВЕДЕНИЯ

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
283 
деятельности.  Процесс  употребления  такого  вещества,  привязанность  к  предмету  или  действию 
сопровождается  развитием  интенсивных  эмоций  и  принимает  такие  размеры,  что  начинает  управлять 
жизнью человека, лишает его воли к противодействию аддикции. 
Такая  форма  поведения  характерна  для  людей  с  низкой  переносимостью  психологических 
затруднений, плохо адаптирующихся  к быстрой смене жизненных обстоятельств, стремящихся в связи с 
этим  быстрее  и  проще  достичь  психофизиологического  комфорта.  Аддикция  для  них  становится 
универсальным средством бегства от реальной жизни. 
Для  самозащиты  люди  с  аддиктивным  типом  поведения  используют  механизм,  называемый  в 
психологии  «мышлением  по  желанию»:  вопреки  логике  причинно-  следственных  связей  они  считают 
реальным  лишь  то,  что  соответствует  их  желаниям.  В  итоге  нарушаются  межличностные  отношения, 
человек отчуждается от общества. 
Какие  вещества,  предметы  или  действия  могут  быть  средством  для  людей  с  аддиктивной  формой 
поведения?  Это  –наркотики,  алкоголь,  табак,  азартные  игры  (включая  компьютерные),  длительное 
прослушивание  ритмической  музыки,  а  также  полное  погружение  в  какой-либо  вид  деятельности  с 
отказом от жизненно важных обязанностей человека. 
Аддиктивное  поведение  формируется  постепенно.  Начало  отклонения    связано  с  переживанием 
интенсивного острого изменения психического состояния человеком в связи с принятием определенных 
веществ  или  определенными  действиями,  возникновением  понимания  того,  что  существует 
определенный  способ  изменить  свое  психологическое  состояние,  испытать  чувство  подъема,  радости, 
экстаза. 
Далее  формируется  устойчивая  последовательность  прибегания  к  средствам  аддикции.  Сложные 
жизненные  ситуации,  состояние  психологического  диском  форта  провоцируют  аддиктивную  реакцию. 
Постепенно такое поведение становится привычным типом реагирования на требования реальной жизни. 
Происходит  формирование  аддиктивного  поведения  как  интегральной  части  лияности,  т.е.  возникает 
другая  личность,  вытесняющая  и  разрушающая  прежнюю.  Этот  процесс  сопровождается  борьбой, 
возникает  чувство  тревоги.  Одновременно  включаются  защитные  механизмы,  способствующие 
сохранению  иллюзорного  чувства  психологического  комфорта.  Защитные  формулы  таковы:  «я  не 
нуждаюсь в людях»,  «я поступаю так, как мне нравится», «если я захочу, то все изменится» и.т.п. 
В  итоге  аддиктивная  часть  личности  полностью  определяет  поведения  человека.  Он  отчуждается  от 
общества,  затрудняются  контакты  с  людьми  не  только  на  психологическом,  но  и  на  социональном 
уровне,  нарастает  одиночество.  Вместе  с  этим  появляется  страх  перед  одиночеством,  поэтому  аддикт 
предпочитает стимулировать себя поверхностным общением, находится в кругу большого числа людей. 
Но к полноценному обшению, к глубоким и долговременным межличностным контактам такой человек 
не  способен,  даже  если  окружающие  и  стремятся к  этому.  Главное  для  него  –  те  предметы  и  действия, 
которые являются для него средствами аддикции. 
Проблема  аддиктивного  поведения  включает  не  только  анализ  таких  известных  явлений,  как 
наркомания  и  алкоголизм,  но  и  гораздо  менее  исследованных  –  «работоголизм»,  проблему  взрослых 
детей  алкоголиков  (ВДА),  проблему  «сухого  алкоголизма».  Изучение  механизма  возникновения  и 
структуре общественных отношений и прогнозировать последствиях их распространения. 
Меры социального воздействия.  
Осознание  неизбежности  отклонений  в  поведении  части  людей  не  исключает  необходимости 
постоянной борьбы общества с различными формами социальной патологии. Под социальным контролем 
в  широком  социологическом  смысле  понимается  вся  совокупность  средств  и  методов  воздействия 
общества  на  нежелательные  (отклоняющиеся)  формы  поведения  с  целью  их  элиминирования  или 
минимизации. 
Основные  механизмы  социального  контроля:  1)  собственно  контроль,  осуществляемый  извне  в  том 
числе  путем  наказаний  и  иных  санкций;  2)  внутренний  контроль,  обеспечиваемый  интериализацией 
социальных  норм  и  ценностей;  3)  косвенный  контроль,  вызванный  идентификацией  с  референтной 
законопослушной группой; 4) «контроль», основанный на широкой доступности разнообразных способов 
достижения целей и удовлетворения потребностей, альтернативных противоправным или аморальным. 
Лишь в самом общем виде можно определить стратегию социального контроля: 
- замещение,  вытеснение  наиболее  опасных  форм  социальной  патологии  общественно  полезными 
и/или нейтральными 
- направление социальной активности в общественно одобряемом, либо нейтральном русле  
- легализация  (как  отказ  от  уголовного  или  административного  преследования)  «преступления  без 
жертв» (гомосексуализм, проституция, бродяжничество, потребление алкоголя, наркотиков) 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
284 
- создание  организаций  (служб)  социальной  помощи:  суицидологической,  наркологической, 
геронтологической 
- реадаптация  и  ресоциализация  лиц,  оказавшихся  вне  общественных  структур  при  отказе  от 
принудительного  труда  и  сокращении  доли  этого  вида  наказания  в  системе  правоохранительной 
деятельности безусловная отмена смертной казни. 
В общественном сознании еще очень сильна вера в запретительно репрессивные меры как наилучшее 
средство  избавления  от  этих  явлений,  хотя  весь  мировой  опыт  свидетельствует  о  неэффективности 
жестких  санкций  со  стороны  общества.  Положительный  эффект  дает  работа  по  следующим 
направлениям: 1. Отказ от уголовного или административного преследования «преступников без жертв» 
(проституция, бродяжничество, наркомания, гомосексуализм и пр.), имея в виду, что только социальные 
меры  позволяют  снять  или  нейтрализовать  данные  формы  социальной  патологии,  2.  Создание  системы 
служб  социальной  помощи:  суицидологической,  наркологической,  специфически  возрастной 
(геронтологической, подростковой), социальной реадаптации. 
Попытаемся  рассмотреть  девиантное  поведение  на  основе  социосинергетической  парадигмы. 
Изучение  взаймодействия  личностного  и  надындивидуального  сознания  позволяет  сегодня  показать 
влияние  социальных  девиаций  на  общественное  развитие    в  полном  объеме.  Этому  способствует  и 
наработки в области западной социальной психологии. Имеется много теорий, объясняющих появление и 
сущность девиаций. Достаточно полное представление о них дает, в частности, работа Н.Смелзера. 
К сожалению, вне поля зрения американского социолога остался социально-психологический подход. 
Социально-психологический  подход  наиболее  убедительно  представлен  в  концепции  социальных 
отклонений  Р.Харре  и  теории  поведения  добровольного  риска  С.Линга.  Названные  исследования 
объясняют  причины  появления  девиантного  поведения  через  изучение  психологического  состояния 
девианта с учетом изменения его положения в системе социально-политических координат. 
Социально-  психологический  подход  позволяет  заглянуть  в  глубинные  причины,  вляияющие  на 
появление  девиантного поведения, составить более объективное представление о механизме социальной 
эволюции,  т.к.  пытается  объяснить:  а)  почему  девиантное  поведение  чаще  всего  со  стороны  внешнего 
наблюдателя предстает как акт агрессии; б) почему в современных условиях все больше людей встают на 
путь преднамеренного риска, неотъемлемого атрибута любой девиации; в) как отклоняющееся поведение 
предстает  «изнутри»,  не  со  стороны  внешнего  наблюдателя,  а  субъекта  девиации,  какой  ценностный 
смысл последний находит в такой нестандартной форме поведения. 
Исследования  социальных  психологов  подводят  к  вводу:  девиантное  и  нормативное  поведение-  две 
равноценные  составляющие  социально-ролевого  поведения.  Девиантное  поведение-  результат  сложного 
взаимодействия  процессов,  происходящих    в  обществе  и  сознании  человека.  Девиации  направлены  на 
преодоление  фрустрации  –  препятствия,  вставшего  на  пути  достижения  цели,  и  проявляются  через 
социально  значимые  действия.  Любое  девиантное  поведение  предполагает  не  только  стремление 
разрушить или сместить фрустрирующий блок, но и концентрацию энергии (физической и психической), 
необходимой  для  осуществления  этого  замысла.Антифрустрирующее  действие  всегда  сопровождается 
определенной  долей  риска,  но  не  обязательно  носит  разрушительных  характер.  Характер  девиантного  
поведения,  направленность  энергетического  потенциала  человека  зависят,  во  -  первых,  от  того,  как  он 
наученотвечаеть на возникающие трудности: путем  созидательных или разрушительных действий, во –
вторых,  -от  того,  каким  образом  общество  стимулирует  социально-инновационные,  созидательные 
действия личности. 
Следует  различать  два  вида  девиантного  поведения:  созидательной  и  разрушительной  направленно-
сти.  Основным  критерием  определения  характера  девиантного  поведения  является  не  форма  его 
реализации,  в  частности  наличие  атрибута  насилия,  а  уровень  справедливости  перераспределения 
источников пополнения жизненной энергии. 
Агрессивный  вид  девиации  как  в  прямой,  так  и  в  смещенной  форме  нацелен  на  преодоление 
фрустрации    путем  неадективного  в  сложившейся  ситуации  перераспределения  социальных  благ, 
достижения цели без  учета интересов окружающих людей, несправедливое решение проблемы в пользу 
одной  из  взаимодействующих  сторон  за  чет  ухудшения  адаптационных  условий  другой.  Агрессивный 
характер поведения обусловливается не только воспитанием, но и характером поведения взаймодейству-
ющей стороны. Смещенный вид агрессии свидетельствует о недастаточном для преодоления фрустрации 
энергетическом потенциале человека. 
Девиантное  поведение  деструктивной  направленности  –  совершение  человеком  или  группой  людей 
социальных  действий,  отклоняющихся    от  доминирующих  в  социуме  (отдельной  социальной  группе, 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
285 
страте)  социокультурных  ожиданий    и  норм,  общепринятых  правил  выполнения  социальных  ролей, 
влекущих  за  собой  сдерживание  темпов  развития  общества:  разрушение  энергетического  потенциала 
отделных личностей и общества в целом. 
Разрушительную  (асоциальную)  девиацию  нельзя  отождествлять  только  с  преступностью.  Преступ-
ность – поведение, уголовно наказуемое, запрещенное законом, и является лишь одной из форм данного 
вида девиантного поведения. 
Таким  образом,  девиантно-ролевое  поведение  –  естественная  реакция  человека  на  возникающее  в 
обществе  противоречие  между  социальной  целью  и  социальными нормами  ее  достижения.  Созидатель-
ные  девиации  выполняют  важнейшие  позитивные  социальные  функции.  Они  необходимы,  чтобы 
общество было гибким и готовым к переменам. Девиантное и нормативное поведение – две равноценные 
составляющие социально-ролевого поведения. Для нормального протекания социогенеза (понимаемого в 
широком  смысле  слова)  девиантно-ролевое  поведение  человека  имеет  не  меньшее  значение,  чем  его 
нормативно-ролевое поведение. 
 
1.  Колесникова Г.И., Байер Е.А., Харагезян М.В. Девиантное поведение. Ростов-на-Дону, 2007г. 
2.  Осипова О.С. Девиантное поведение: благо или зло? М., 1998г. 
 
ОҚЫТУШЫЛАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ДЕНСАУЛЫҒЫ: 
СТРЕСС ЖӘНЕ ОНЫ АЛДЫН АЛУ 
 
Қ.Т. Қуанжанова – Магистратура және PhD докторантура институтының «педагогика және 
психология» мамандығының 1-курс PhD докторанты Абай атындағы ҚазҰПУ 
 
Түйін 
Мақалада  психологиялық  денсаулық,  физикалық  денсаулық,  стресс,  эустресс,  дистресс  түсініктеріне  анықтама 
беріліп,  оқытушылардың  стрестік  күйлерге  әкелетін  факторлар  аталған.  Психологиялық  денсаулықты  күтудің  бір 
тәсілі ретінде стресті алдын алудың жолдары ұсынылған.  
 
Резюме 
В данной статье дается определения терминам психологическое здоровье, физическое здоровье, стресс, эустресс, 
дистресс и определены факторы приводящие к стрессу у преподавателей. Предложены пути предотвращения стресса 
как один из способов сохранения психологического здоровья.  
 
Summary 
This  article  defines  the  term  psychological  health,  physical  health,  stress,  eustress,  distress  and  factors  causing  stress 
within students. The ways to prevent stress as one of the ways to preserve mental health are suggested.  
 
Қазіргі жоғары мектеп оқытушының кәсіби әрекетіне, біліміне, психологиялық-педагогикалық білікті-
лігі мен дағдысына, кәсіби құзыреттілікпен қоса тұлғалық ерекшеліктеріне деген талаптарды күшейтуде. 
Осы  таңда  оқытушылардың  кәсіби  әрекеттерінің  объективті  жақтары  (оқытушының  мамандығына 
қойылатын талаптар) дамытылып жатқанымен, субъективті жақтарына (оқытушының тұлғалық қасиетте-
рі, көңіл-күйі) өз дәрежесінде көңіл аударылып жатқандығын сезінбей отырмыз.   
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев [1] «Қазақстан-2050» Стратегиясында:  «Ұлт 
денсаулығы – біздің табысты болашағымыздың негізі», «салауатты өмір салты ұлт денсаулығының кілті» 
деп  барлық халықты өздерінің денсаулықтарын күтуге шақырады. Жалпы алғанда, өндіргіш күштердің 
нәтижелілігінің  ең  маңызды  факторы  «жұмысшылардың  денсаулығы»  болып  саналатыны  белгілі.  Бұл 
мәселе,  әсіресе,  «адам-адам»  саласында  жұмыс  жасайтын,  яғни  адамдармен  өзара  қарым-қатынасқа 
түсумен шартталған мамандар үшін маңызды.  
Соңғы  кезде,  елімізде  денсаулықты  сақтау  мәселелеріне  байланысты  көптеген  шаралардың  өткізіліп 
жатқанына куәгер болып отырмыз. Соның ішінде физикалық денсаулықты нығайту, денені шынықтыру, 
шыңдауға  байланысты  спорттық  кешеңдер,  секциялар  ұйымдастырылып  жатыр.  Мұның  бәрі  адамның 
өмір  сүруінің  кепілі,  салауатты  өмір  салтын  ұстану  барысындағы    физикалық  денсаулықты  күтуге, 
сақтауға  көбірек  жақын.  Физикалық  денсаулықпен  қатар,  адамның  ішкі  жан  дүниесінің  саулылығын,  
эмоционалды  жайлылығын  қамтамассыз  ететін  психологиялық  денсаулықтың  тұлғаның  дамуында 
алатын орны ерекше екендігін ескере отырып, мақаланы да соған арнамақпын.   
Г.С.Никифарова  [2]  өзінің  еңбегінде  денсаулықтың  психологиялық  деңгейі  бұл  физикалық 
денсаулықтың  алғышарты  деп,  денсаулықтың  физикалық,  әлеуметтік  және  психологиялық  деңгейлерін 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
286 
ажыратуымыз  керек  екендігін  айтуда.  Осы  үш  деңгей  бір-біріне  әсер  ете  отырып,    өзара  байланысты  
дейді.  Психологиялық  денсаулық  физикалық  денсаулықтың  негізі.  Егер,  генетикалық  факторларды 
немесе  қоғамда  болып  жатқан  төтенше  жағдайларды  есепке  алмасақ,  онда  психологиялық  дені  сау 
адамның физикалық денсаулығы жақсы болары белгілі.  
Физикалық  денсаулық  ең  алдымен  өзін-өзі  реттеуге  қабілетті  күрделі  биологиялық  жүйе  ретінде 
организмнің  қасиеттерімен  шартталады,  яғни,  организм  гомеостаз  негізінде  ішкі  ортаның  динамикалық 
үрдістерін  бірқалыпта  ұстап  тұруын  қамтамассыз  етсе,  психикалық  денсаулық  –психифизиологиялық, 
индивидуалды  психологиялық,  тұлғалық  денсаулықтың  деңгейінен  тұратын  және    әрқайсысының  өзіне 
тән анықтайтын көрсеткіштері  бар күрделі де әр-түрлі анықталатын құбылыс.  
Оқытушылардың    денсаулықтарына  байланысты  өткізілген  зерттеулердің    нәтижесі  көрсеткендей, 
шамамен оқытушылардың 89,3% - да психологиялық денсаулықтары сыр бергендігін көрсетсе, 43,8% - да 
патологиялық бұзылыстардың белгілерін анықталған [3].  
Мұның  бәрі  қазіргі  адамзаттың  кәсіби  өмірінде  жиі  туындайтын  қиын  жағдайлармен  тікелей 
байланысты,  яғни  тұлға  өзінде  қалыптасқан  энергиясын  (стрестің  физиологиялық  механизмінен 
туындаған) толыққанды іске асыра алмай, содан бұл энергия жеке тұлғаның өзіне кері әсерін тигізуге жол 
ашады да, нәтижесінде дистресс механизмінің қалыптасуына итермелейді. Ол өз кезегінде жұмысшының 
өмірлік, жұмыс сапасын, одан барып ұйымның жалпы дамуына кері әсерін туғызады. 
Қоғамның  осы  мәселені  шеше  алмауы  адамды  тек  толыққанды  маман  ретінде  ғана  емес,  сонымен 
қатар  толыққанды  азамат  және  жеке  тұлға  болып  сезінуіне  жол  аша  алмай  отыр.  Нәтижесінде  іс-әрекет 
субъектісінде кәсіби стресс, фрустрация, ішкі терең дағдарыс қалыптасады.  
Стрестің дамуының ғылыми теориясына келсек, бұл ұғымдарды  алғаш еңгізген канадалық физиолог  
Ганс Селье (1936 жыл)   «Бүкіл ауру стрестен!» деген стрестің универсалды формуласын ұсына отырып:  
«стресс  -  өмірдің  тек  жағымсыз  жағдайы  емес,  ол  қандай  да  болсын  жағдайға  ағзаның  стереотиптік, 
филогенетикалық қорғаныштық, бейімделушілік реакциясы» - деген.  
Г.Селье бойынша «стресс» – ол «өмірге дәм беретін», қандай жағдай болмасын, нәтижесінде ағзаның 
бейімделуіне  әкелетін  жағымды  жағын  эустресс,  ал  психологиялық  ауыртпалық,  қайғы,  әлсіздікке 
әкелетін  түрін  дистресс  деп  көрсеткен.  Дистресс  нәтижесінде  адам  психологиялық    түрлі  ауруларға 
(мазасыздану,  депрессия,  ұйқысыздық  т.б)  ұшырайды  [4].  Оқытушылардың  стреске  ұшырауы  оның  тек 
оқыту әрекетіне не жаңа өзгерістерге ғана байланысты емес, сонымен қатар әр түрлі өмір жағдайларына, 
әртүрлі басқа қызмет түрлеріне, қарым-қатынасқа, қоршаған ортасына да байланысты болады. Сондықтан 
стрестің  пайда  болу  себептерін  анықтағанда,  оның  негізгі  көзі  болуы  мүмкін  әр  түрлі  өмірлік 
жағдайларының ықпал ету ерекшеліктерін ескере отырып қарастыру керек. 
Мысалы,  Купер  мен  Маршалл  кәсіби  стресстің  келесідей  түрлерін  бөледі:  еңбек  іс-әрекетіне  қарай 
кәсіби  стрестің  туындауы,  жұмысшының  ұйымдағы  рөліне,  жұмыстағы  өзара  қарым-қатынастарына, 
іскерлік  мансапқа,  ұйымның  құрылымдық  және  психологиялық  жағдайымен  байланысты  стрестік 
факторлар және ұйымнан тыс стресс көздер [5]. 
Кәсіби  стрестің  пайда  болу  көздері  мен  туындайтын  факторларын  ескере  отырып,  Н.В.  Самоукина 
кәсіби  стрестің  келесідей  негізгі  түрлерін  бөліп  көрсетеді:  ақпараттық  стресс,  эмоционалдық  стресс, 
коммуникативті  стресс,  жетістікке  жету  стресі,  қателік  жасаудан  қорқудан  туындайтын  стресс  және  
кәсіби бәсекелестік стресс [6]. 
Қазіргі кезде оқытушылар жұмысы стрестің дамуына жоғары қауіптенетін мамандық категорияларына 
жатады  [7].  Оның  себептеріне:  педагогтарға  қойылатын  әртүрлі  талаптар,  кәсіби  функциялардың 
ерекшеліктері,  еңбек  жағдайларымен  құралдарының  сипаты,  физикалық  және  психологиялық  әртүрлі 
бұзылыстарды жатқызуға болады. 
Оқытушылардың кәсіби стреске [6, 8] итермелейтін объективті факторлардың мынадай негізгі тобына: 
жан-жақты  бағытталған  функциялардың  санының  өсуі;  әрекетінде  әрқашан  жаңалықтың  (инновация) 
қажеттілігі;  қарым-қатынас үрдісінің  қиындауы;  іс-әрекет қорытындысын бағалау адекватсыздығы және 
қиындықтарды  жатқызады.  Аталған  міндеттермен  қатар,  оқытушы  өз  әрекетінде  жаңа  әдістер  мен 
технологияларды  белсенді  қолданып-кірістіріп  отыруға,  жаңа  оқулықтар  мен  әдістемелік  құралдарды 
меңгеруге,  ғылымның  дамуына  байланысты  жаңа  ақпараттар  қорын  өңдеп,  игеріп  отыруға  міндетті. 
Осындай  көлемді  жаңалықтарды  әрқашан  игеріп-қабылдау  қажеттілігі  сияқты  шамадан  тыс  жүктелу 
педагогикалық іс-әрекеттің стресс-факторы ретінде бағаланады [9]. Оқытушылар «адам-адам» саласында 
әрекет ете отырып, олардың негізгі кәсіби әрекеті үнемі оқушылармен, ата-аналармен, ұжымымен қарым-
қатынастан  тұратыны  белгілі.  Осы  орайда,  педагогикалық  қарым-қатынас  процесінің  өзі  стрессогендік 
болып  бағаланады.  Зерттеушілердің  көзқарасы  бойынша  педагогикалық  қарым-қатынастың  арнайы 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №3(39), 2013 г. 
287 
белгілері  фрустрацияның,  «күйіп-пісу»  синдромының  және  кәсіби  стрестің  туындауының  базалы  себебі 
болатынын  анықтаған  [13].  Сол  себепті  де  стрестік  күйлерді  алдын  алу  психологиялық  денсаулықты 
сақтаудың бірден бір факторы ретінде анықталып отыр. 
Академик  К.М.Быков:  «Күйзеліс  жылау  арқылы  сыртқа  шығарылмаса,  ол  басқа  органдардың 
жылауына  әкеліп  соқтырады»  -  десе,  басқа  мәліметтерде  стрестің  салдарынан  адамда  жай  жөтелден 
бастап  ракқа  дейін  арпаратын  аурулар  болатынын,  ал  Роберт  С.  Элиот  американдық  медициналық 
институтта жұмыс жасай жүріп, стрестік жағдайлардың әсерінен қан тамырлары қысылып жыл сайын 520 
мың американдықтар өмірден озатынын анықтаған. Қазіргі заманның кәсіби мамандарға қойып отырған 
физикалық  және  психологиялық  жүктемелерінің  артуы  әрбір  5  адамның  қан  жүйесінің  нормасын 
бұзылуға әкеледі деген қорытынды жасаған. Сондықтан еңбек және тұрмыстық жағдайда стресті басқару 
және алдын-алу жолдарын білгеніміз маңызды. 
Сонымен, стресті алдын алудың және басқарудың келесідей жолдарын ұсынуға болады: 
1.  Купер  мен  Маршалл  кәсіби  стресті  басқару  жөнінде  келесідей  нұсқаулар  ұсынады:  жұмыс 
орнындағы әлеуметтік, психологиялық және ұйымдастырушылық бағыттардың өзгерілуі; жұмысшының 
өзбеттілігін  қамтамасыз  ету;  кәсіби  мамандандырылуын  көтеру  (өзінің  рөлдік  позицияларын  саналы 
түсіну және жеке тұлғааралық қарым-қатынасты жақсарту мақсатында); ұйымда немесе кәсіптік орында 
жағымды әлеуметтік-психологиялық жағдайды қалыптастыру. 
2. Ал, Касл стресс деңгейін төмендетуге бағытталған еңбек жағдайларын көрсеткен: 
 жұмыс  қызметкердің  «интеллектуалдық  сұранысына  (қабілетіне)»  сай  болуы  қажет,  соның 
нәтижесінде оның жеке қызығушылықпен жұмыс жасауына  итермелейді; 
 жұмыс адамды жалықтырматындай деңгейде болуы қажет;болмауы қ 
 жасалған жұмысты марапаттау әділетті және қызметкердің өзіндік ұмтылысына сай келуі; 
 жұмыс  жағдайы  физикалық  қажеттіліктермен  үйлесімді  болып,  еңбек  мақсаттарына  жетуіне 
әрекеттесуі қажет; 
 жұмыс қызметкердің өзін-өзі бағалауының жоғарылауына әкелуі тиісті; 
 жұмыс орнындағы әсер ететін факторлар жұмыстың мәнділігін көтеруге тиісті [5, 10]. 
3.  А.Б.Леонова  мен  А.С.Кузнецова  функционалдық  жағдайға  үздіксіз  әсер  ету  тәсілдерін  екі  топқа 
бөлген:  сыртқы  әсер  ету  тәсілдері  және  ішкі  жағдайын  белсендіру.  Бірінші  топ  тәсілдеріне:  тамақтану 
кестесінің  дұрысталуы  және  дәрумен  терапия;  фармакотерапия;  рефлексотерапия;  функционалдық  әуен 
және  түстік  әуендер;  кітап  терапиясы;  коммуникациялық  әсерлер  (сендіру,  бұйрық  беру,  иландыру, 
гипноз)  жатса,  екінші  топқа:  өзіндік  гипноз;  жүйкелік-бұлшықеттік  релаксация;  идеомоторлық 
тренировка  және  сенсорлық  репродукция;  аутогенді  жаттығу;  гимнастика  және  өзіндік  массаж;  арнайы 
әзірлік және арнайы оқыту; мінез-құлықтық психотерапия; топтық тренингті атаған [11] 
4. Стресті жеңудің тағы бір тәсілі: Ол үшін ең алдымен өзіңде жағымсыз ойларды жеңуге көмектесетін 
психологиялық  күйді  қалыптастыру  қажет.  Стресті  туғызатын  жағдайды  талдап,  себептерін  анықтап, 
оларды жою немесе жұмсарту мүмкіндігін қарастырған жөн. Стресті және дағдарысты жағдайларды жеңу 
туралы  Американың  көрнекті    психолог-ғалымы  Дейль  Карнегидің  тамаша  кеңестері  бар:  “Біреуді 
айыптаудан  көрі  оны  түсінуге  тырысу  қажет,  өйткені  ақылды,  шыдамды,  парасатты  адамдар  осындай 
жолмен теріс стрестік әсерлерден қорғанып, денсаулығын сақтай білген” дейді ол. Болып жатқан оқиғаға 
көзқарасыңызды өзгерту арқылы оған басқаша қарайтын боласыз, әрі төтенше жағдайды алдын аласыз.  
5.  Басқа  зерттеушілер  адам  организмінің  функционалды  күйін  басқаратын  келесідей  әдістердің 
классификациясын ұсынып отыр [12]:  
 
Әсер ету формасы 
Әдіс-тәсілдер 
Жұмыс 
орнының 
ұйымдастырылу 
жағдайы 
Психологиялық 
 
 
Физиологиялық-
гигиеналық 
және 
электрофизиологиялық 
 
Фармокологиялық 
Физикалық 
-  Еңбектің  индивидуалды  реттелуі,  еңбек  жүктемесі,  еңбектің  тәртібі,  демалыс  және 
тамақтану жүйесі 
-  Психогенді аутотренинг, психосоматикалық өзіндік реттеу, гипноз, әуен тыңдау 
-  Биологиялық белсенді нүктелерге рефлексологиялық әсер ету (массаж ) 
-  Оттегімен тыныс алу немесе организмді шыңдау; 
-  Бас ми жұлынын белсендіру үшін жүйке жүйелік-бұлшықеттік аппаратпен электро-
стимуляция және электротранквилизация, электромагниттік сәулелермен әсер ету; 
-  Орталық  жүйке  жүйесінің  стимуляторлары,  транквилизаторлар,  тыныштандырушы 
заттар; 
-  Жалпы немесе арнайы физикалық дайындық, спортпен шұғылдану; 
-  Белсенді демалыс: физикалық жаттығу жасау, жаяу жүру т.б. 
-  Массаж, монша т.б. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №3(39), 2013 г. 
288 
Бұдан  басқа  стрестің  дәрежесін  төмендету  мақсатымен  Бүкіл  Әлемдік  денсаулық  сақтау  ұйымының 
ұсынған  «Антистрестік  релаксациясын»  қолдануға  болады.  Бұл  жаттығуды  аптасына  2-3  рет  қайталау 
ұсынылады.  Жаттығуды  үздіксіз  тәртіп  бойынша  орындау  арқылы  стрестік  күйді  төмендетіп,  өзіндік 
сенімді қалыптастыруда көп көмегі бар. 
Осы  релаксациямен  қатар  «Жетістік  шыңы»,  концентрация,  мазасыздануды  түсіруге  арналған 
жаттығулырда  атауға  болады.  Бұл  жаттығулар  жетістікке  жетуге  мотивацияны,  өз  күшіне  сенімділігін, 
мақсатқа бағыттылығын арттыру мақсатында орындалады.  
Сонымен,  оқытушылардың  кәсіби  әрекеті  жоғары  стрессогенділігімен  ерекшеленеді. Психологиялық 
денсаулық  - қоғамымыздың құндылықтарының бірі. Психологиялық дені сау адам агрессивті қоғамдағы 
қарқынды  өзгеріп  жатқан  жаңа  ақпараттарды  қабылдап,  игеріп,  өңдеп,  оны  жүзеге  асыра  алады. 
Психологтардың  айтуы  бойынша,  психологиялық  дені  сау  емес  тұлға  қоршаған  ортаға  бейімделе 
алмайды,  соның  нәтижесінде  өзінің  өмірлік  қажеттіліктерін  қанағаттандыра  алмайды.  Салауатты  өмір 
салты – таңертеңнен кешкіге дейін, апта, ай, жылдар сайын өтіп жатқан күнделікті өміріміз. Оған біздің 
әрекеттеріміз,  тамақтану  тәртібіміз,  белсенділігіміз,  дем  алуымыз,  ұйқы,  қоршаған  ортамен  қарым-
қатынасымыз  тіпті,  стреске  деген  реакциямыз  жатады.  Ендеше,  психологиялық  денсаулығымыз  сыр 
бермесін десек, стреспен күресейік, ағайын! 

жүктеу/скачать 4,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: