Хабаршы вестник



Pdf көрінісі
бет16/35
Дата27.01.2017
өлшемі2,38 Mb.
#2802
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   35

ӘДЕБИЕТТАНУ 
ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ 
 
 
ЖЫР ЖӘНЕ ТАРИХ 
 
Б. Сманов - 
ҚР Ұлттық ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, 
Халықаралық Ш.Айтматов академиясының академигі, 
педагогика ғылымдарының докторы, профессор 
 
Аңдатпа:  Мақалада  Қалыбай  Мәмбетұлының  әдеби  мұралары  қарастырылған.  Ақын  шығармаларының 
ерекшелігі  айқындалған.  Поэзиялық  туындыларындағы  тақырыптық  бағыттар  сөз  етіледі.  Ақынның  тарихи 
дастандары қарастырылды. 
Тірек сөздер: Қалыбай Мәмбетұлы, ақын, шығармалар, тақырып, көркемдік ерекшелік 
Аннотация:  В  статье  проанализированы  литературное  наследие-  Калыбай  Мамбетулы.  Отмечены 
специфические характеристики произведения поэта. Рассмотрены тематические направления произведения Калыбай 
Мамбетулы. Исследованы основные исторические поэмы. 
Ключевые слова: Калыбай Мамбетулы, поэт, произведения, тема, художественная особенность 
Annotation:In the article analysed literary heritage - Каlibаi Мамbеtuli. Specific descriptions of work of poet are marked. 
Thematic directions of work are considered Каlibаi Мамbеtuli. Basic historical poems are investigational. 
Keywords:Каlibаi Мамbеtuli, poet, works, theme, artistic feature 
 
Көне  тарихымызды  зерделеп,  халыққа  таныстыруда  өткен  ғасырдың  басында  академик 
Н.Н.Веселовский  жазып  алып,  қағазға  түсірген  ақын  Молда  Қалыбай  Мәмбетұлының  «Орыс  әскерінің 
Түркістанға тарихтың 1853-1866 жылдарында жасаған басқыншылығы» атты дастанының орны ерекше.  
Молда Қалыбай Мәмбетұлы 1856 жылы Оңтүстік өлкенің Ақжар болысындағы Шарбұлақ ауылында 
(қазіргі  Қазығұрт  ауданы)  туылған.  Ташкентте  оқып,  сауат  ашқан  ол,  кейіннен  өз  ауылындағы  оқыған 
адамдардың арқасында білімін толықтырған. Қалыбай жастайынан өте зейінді де зерек болған. Көптеген 
тарихи оқиғаларды, дастандарды, халық ауыз әдебиетінің үлгілерін терең меңгеріп, кей кездерде оларды 
жатқа айтып жүрген. Әкесі Мәмбет пансат* (500) кезінде Шадманқожа мыңбасының жауынгері, жүзбасы 
қызметтерін атқарған. Кейіннен Ташкент қаласы орыс билігіне көшкен тұста Мәмбет пансат әмірләшкер 
Әлімқұлдың әскерінің құрамында ту ұстаушы болып қызмет еткен.  
Қалыбай  1888  жылы  Ташкент  түбіндегі  Бостандық  ауданының  Іскендер  елді  мекеніндегі  Іскендер 
арығын  қазып  жатқан  уақытта  көзі  ашық,  сауатты  меценат  Акрам  Асқаровпен  танысады.  Оның 
өтінішімен  әкесі  Мәмбеттің  көрген-білгендерін,  куәсі  болған  оқиғаларын  хатқа  түсіреді.  Соның 
нәтижесінде  аталған  тарихи  дастан  дүниеге  келеді.  Академик  Н.И.Веселовский  өзі  жақын  танысып, 
жақсы араласқан азамат Акрам Асқаровтан осы жырды алып кетеді де, «Киргизский рассказ о русских 
завоеваниях  в  Туркестанском  крае»  деген  атпен  1894  жылы  Санкт-Петербургте  кітап  етіп  бастырып 
шығарады.  Онда  дастанның  орыс  тіліндегі  көркем  аудармасымен  бірге,  араб  жазуындағы  нұсқасы  да 
берілген.  Бізге  қолжазбаның  негізгі  нұсқасы  жетпегенімен  Н.И.Веселовский  жазбасы  арқылы  онымен 
танысуға мүмкіндік алдық.  
Осы жерде тағы бір ескерте кететін нәрсе – қағазға қазақша түскен аталған жыр-дастан бізден бұрын 
өзбек  тіліне  аударылып,  «Түркістанды  басып  алу»  (Туркистон  босқини)  деген  атпен  2009  жылы 
Ташкентте жеке кітап болып жарық көргені.  
Ақын  Қалыбай  Мәмбетұлының  аталған  тарихи  шығармасында  бейнеленген  осыдан  бір  жарым 
ғасырдан  астам  уақыт  бұрынғы  «Арғымақтың  тәуірі  арбада  кеткен,  ер  жігіттің  тәуірі  арманда 
кеткен» (сол кезеңнің мақалы – Б.С.) замандағы бүкіл түркі ұлысының қалың қолын басқарған қыпшақ 
Әлімқұл Әмірләшкердің тарихи тұлғасы жырда сәтті суреттелген. Оның Қоқан хандығының ішкі саяси 
жағдайын  жақсарту  мен  сыртқы  саяси  ұстанымдарын  нығайту  мақсатында  жасаған  игі  қызметтері 
хандықтың  *пансат  –  500  адамдық  әскерлердің  басшысы  әскери  күш-қуатын  дамытуға  ықпал  еткені 
мәлім. Соның нәтижесінде ол Қоқан билігі әскери құрылымының кәсіби даярлығы мен қару-жарақ қорын 
өз  мүмкіндігінше  жетілдірді.  Осы  тұрғыда  біршама  жеңістерге  жеткен  Әлімқұл  Әмірләшкер  патшалық 
Ресейдің  отаршыл  басқыншыларының  Түркістан,  Әулиеата,  Шымкент,  Тоқпақ,  Пішпек,  Алматы 
қалаларын  жаулап  алу  үшін  жүргізген  сұрапыл  соғыстарына  берік  қорғанысты  қамтамасыз  етуге  және 
белгілі бір дәрежеде жетістіктерге ие болды. Алайда, оның жеке-дара жеңістері мен жетістіктерінен соң 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология», №1(47), 2014 г. 
94 
қайта  шапқан  жаудың  –  бақайшағына  дейін  қисапсыз  қаруланған  күш-қуаты  мол  отаршылдардың 
толассыз  жойқын  шайқастары,  батыс  пен  Сібірден  ағылып  келіп,  қосылып  жатқан  қарулы  күштері 
қорғануға  мүмкіндік  бермеді.  Бірақ,  сонда  да  ел  тәуелсіздігін  сақтап  қалу  үшін  ішкі  және  сыртқы 
жағдайларды  реттеуге  әрекет  етіп,  патша  әскерлерінің  басқыншылығына  қарсы  қалың  жұртты 
жұмылдыра  білген  әскербасы  жалпы  халық  тарапынан  ерекше  қолдау  тапты.  Сөйтіп,  ол  әскери  және 
саяси  саладағы  жіберген  кейбір  кемшіліктеріне  қарамай,  Түркістан  өлкесін  мекендейтін  халықтардың 
үлкен  құрметіне  ие  болды.  Сондықтан,  сол  заманның  тарихшылары,  жылнамашы-хаткерлері,  ақын-
жазушылары  өз  еңбектерінде  Әлімқұл  Әскербасының  атқарған  қызметіне  жоғары  баға  беріп,  оның 
айтулы тарихи тұлға, саяси және әскери қайраткер болғандығына айрықша назар аударады.  
Ақын  Қалыбай  Мәмбетұлының  тарихи  дастанының  негізгі  кейіпкерлері  –  Қоқан  ханы  Мәллахан 
тұсындағы қыпшақ Молда Әлімқұл Ләшкербасы (Әскербасы) бастаған иісі түркі жұртының, оның ішінде 
әсіресе,  қазақ  халқының  елі  мен  жерін  отаршылдардан  қорғау  жолында  ерлік  көрсеткен  ержүрек 
батырлары. Жырда сол кездегі ел басшылары мен олардың ұжымдық бейнесі шынайы сомдалады. 
Шығарманың басқа  түрки тарихи туындылардан басты ерекшелігі әрі артықшылығы  – оның  поэзия 
тілімен  қазақша  жырлануында  дер  едік.  Онда  ардагер  азаматтардың  жанқиярлық  ерлік  істері,  ата-баба 
аманат  еткен  ұлан-ғайыр  жері  мен  туған  елін  қорғаудағы  әрекет-қимылдары  тарихи  деректер  ізімен 
жүйелі баяндалған. 
Дастанда тағы бір жиі аталатын кейіпкерлердің бірі – Молда Қошық датқа Тоқбайұлы. Ол 1796 жылы 
қазіргі  Ташкент  қаласының  аумағындағы  Дархан  ауылында  туған.  Қошық  алдымен  Ташкенттегі 
«Көкалташ», одан кейін Бұхарадағы «Мірараб» медреселерін тәмамдаған; ислам шариғатын, әдет-ғұрып 
заңдарын, құран-хадис ұстанымдарын жетік білген. Ол Орта Азияға келіп, сауда-саттықпен айналысып 
жүрген  орыстың  көпестерімен,  іскер-саудагерлерімен  аралас-құралас  бола  жүріп,  орыс  тілін  жетік 
меңгерген.  
Молда  Қошық  датқа  1814  жылы  Қоқан  хандығын  Омархан  билеп  тұрған  шақта,  он  сегіз  жасында, 
датқа  лауазымына  ие  болған.  Хандық  дәуірдің  бұл  кезеңі  оңтүстік  өлкеде  рулық  басқару  жүйесінің 
қаймағы әлі бұзылмаған кез еді. Сонан дарынды жас шанышқылы елінің мыңбасысы қызметін де қоса 
атқарған.  Тарихи  деректерге  қарағанда,  Молда  Қошық  екі жыл  (1844-46  жылдары)  Қоқан  хандығының 
Ресейдегі  елшісі,  Хан  әскерінің  Бас  қолбасшысы  (Әмір-Ғаскер  яғни  Батырбасы,  1859  ж.),  Ташкент 
қаласының  даруғасы  (басшысы),  алғаш  Түркістан  генерал-губернаторлығы  ұйымдастырған  қалалық 
әкімшілік деңгейіндегі «Мекемеде» Ташкенттің бас биі (1866 ж.) қызметтерінде болған. Ел арасында ол – 
Датқа, Ләшкербасы, Батырбасы, Молда-би сияқты лақап аттармен танылған кісі. Мұны халық арасында 
кең  тараған  өлең-жырларда,  аңыз-әңгімелерде,  Майлықожа,  Сүйінбай  ақынның  жыр-
толғауларында, айтыстарында келтірілген деректер де айғақтайды. 
«Елдестірмек – елшіден» демекші, ол өз заманының сарабдал саясаткері, мәмілегер елшісі ретінде екі-
үш  рет  Бұқар  әмірлері  Насрулла  мен  Мұзаффардың  тұстарында  олардың  қабылдауларында  болып 
(А.Кенесарин  т.б.  деректері  бойынша),  Қоқан  хандығының  ұсыныс-тілектерін  жеткізген,  бауырлас 
халықтарды береке-бірлікке, ынтымаққа шақырған.  
Датқа – өмірінің соңғы жылдарына дейін жанқиярлық күрескерлікпен өткен қайсар қайраткер, бәһадүр 
батырбасы.  Ташкенттің  он  екі  қақпасының  әскери  күзетінің  басшысы  кезінде  оның  Қоқан  билігіне 
наразылық ретінде хан тағайындаған Ташкент бегі Қанағатшахқа қарсы 1859 жылы халықтың көтерілісін 
басқарғаны, сонан (ханға) бүкіл елдің талабын орындатқаны, өзі әмір-ғаскер (Батырбасы) дәрежесіне қол 
жеткізгені,  сондай-ақ,  Шымкент,  Ташкент  қалаларын  қорғауда,  Түркістан  маңындағы  Иқан  жерінде, 
Алматы  жанындағы  Ұзынағаш  түбінде  болған  орыс  басқыншыларына  қарсы  сұрапыл  соғыстарға 
Нармұхаммед  құшбегі,  Қанағатшах,  Әлімбек  датқа,  Ниязқұл  пансат,  Керімқұлдармен  бірге  қол  бастап 
келгені,  соңғы  шайқаста  Сыпатай,  Сұраншы,  Тайшық,  Сыздық,  Тойшыбек,  Байсейіт  сынды  т.б. 
халқымыздың елі мен жерін қорғаған батырларымен бірге ерлік көрсеткені бірқатар тарихи құжаттарда 
аталады. 
Молда  Қошық  1866  жылдың  басында,  патшалық  Ресейдің  Ұлы  Императоры  Александр  Екіншінің 
арнайы шақыртуымен бүкіл түркі жұртының жақсы-жайсаңдарын (7 адамды) Санкт-Петербургке бастап 
барған. Онда патша ағзамға аса маңызды  талаптар  қойып, сол ұсыныс-тілектерін мүлтіксіз  орындатқан 
саясаткер.  Атап  айтқанда,  патшалық  Ресейдің  жаулап  басып  алу  мақсатындағы  әскери  қимылдарына 
қарсы  Түркістан  жұртының  ғазауат  соғыс  жариялап,  шайқасқа  шығуының  негізгі  себебі  –  қанқұйлы 
генерал  Черняев  әскерлерінің  жауыздығын,  отаршыл  қолбасшының  шектен  тыс  қатыгездігі  мен 
имансыздығы, иісі мұсылман жұртына ортақ қастерлі діни орындарды қиратуы болғандығы; сондықтан 
оны кері шақыруын талап етеді.  

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж. 
95 
Ақ патша Молда Қошық датқаның тілегін қабыл алып, 1866 жылы 8 ақпанда генерал Черняевті кері 
қайтарып,  орнына  жиені,  князь,  генерал-майор  Д.И.Романовскийді  жібереді.  Мұны  патшалық  Ресейдің 
әскери  тарихшысы,  генерал-лейтенант  М.А.Терентьев  «Орталық  Азияны  жаулап  алу  тарихы»  атты 
үштомдық  еңбегінде:  «...Соңынан  475  рубль  зейнетақымен  отставкаға  жіберілген  Черняевтің  тамаша 
мансабы  осылайша  аяқталды»,  –  деп  жазды.  (–  СПб,  1906.  1-том,  335-бет).  Онда  Батырбасы  (Молда 
Қошық датқа) да аталады. (216-бет). Бұл туралы өткен жылы «Егемен Қазақстан» газетінде жазылды (2 
наурыз 2013 жыл). 
Біз  әңгіме  өзегі  етіп  отырған  Қалыбай  ақын  Мәметұлының  дастаны  Қоқан  ханы  Құдиярдың  билік 
құрған тұсындағы 1853 жылдың бір күнінде Ақмешіт қаласын орыс әскерлерінің қоршап алғаны жайлы 
хабардан басталады. Сол жайтты ақын дастанда былай баяндайды: 
 
 
Әмір қылды ханымыз: 
 
 
Үш күнге шейін жиылғын, 
 
 
Дін-мұсылман бәріңіз, 
 Уәзірлер мен саркарда,* 
 Жақсыларым келіңдер, 
 
 
Бір маслихат беріңдер. 
 
 
Жақыпбектің үстіне, 
 
 
Батыстан жау келіпті, 
 
 
Дін-исламды бөліпті. 
Жақыпбектен хат келді, 
Еліме қатер төнді деп, 
 
 
Бір күн ұрыс қылдым мен, 
 
 
Сол бір күннің ішінде, 
 
 
Жүз елу жігіт өлді деп, 
 
 
Келген хат-тіл бізге сол 
 
 
Кім барады енді деп? 
Содан Қасым мыңбасы бас болып, Жалау құшбегі, Әлімбек, Сейітбек, Молда Сапар пансат, Ғазибек, 
Жұматай  пансат,  Есенгелді  датқа,  Мұхаммед  жүзбасы  барлығы  ханнан  бата  алып,  отыз  мың  әскермен 
жаумен  соғысуға  шығады.  Ол  кезде  Ақмешіт  қаласының  әкімі  қыпшақ  Жақыпбек  болатын.  Оның 
алдында  Жақыпбек  Ташкентте  әкім  болған.  1864  жылдың  соңында  әмірләшкер  қыпшақ  Әлімқұлдың 
бұйрығымен ол Шығыс Түркістанның Жетішаһар қаласына әкім етіп жіберіледі. 
Ақмешіт үшін болған соғыста түркі жұртынан жиылған әскер үш күнге жетпей жеңіліп кері қайтады. 
Ал  олардың  басшысы  –  Қасым  мыңбасы  Бұқарға  қашып  тынады.  Содан  қаланы  отаршылдар  басып 
алады. Арада екі жыл өткен соң Құдияр хандықтан қуылып, орнына (анасы бөлек) ағасы Мәллехан таққа 
отырады. Осы тұста ол Алматыға Атабекті әкім етіп тағайындайды. Алайда, арада көп уақыт өтпей (1860 
ж. Н.И. Веселовский) отаршылдардың әскерінің Алматы қаласына да жеткені жайлы хабар келеді. 
Бұл  да  ел  қорғаушы  жауынгерлер  мен  халық  басшыларының  отан  қорғау  үшін  сапарға  шығуы  сол 
тұстағы хан Мәллехан құзырында болған мәжілістен өрбиді:  
«Бір мәслихат етпек керек, 
Ғазауат айтып көп дұшпанға, 
*Саркарда – әскер басшылары  
Біз мұратқа жетпек керек  
Әркім болсын тәуекелшіл, 
Қырық мың қолға басшы болып, 
Алматыға кетпек керек. 
Алматының жолы қысқа, 
Ер жігітке сөзім нұсқа... 
Алматыға келді орыс, 
Қылар қайрат қайсы батыр. 
Алдын алып біз бармасақ, 
Мұнда бізді қоймас ақыр». 
 
 
Аталған әдеби дереккөз орыс мұрағаттарының мәліметтерімен де сәйкес келетінін байқаймыз. Мұны 
Алатау  округі  бастығының  Сібір  корпусы  қолбасшысына  жазған  ресми  құпия  хатының  мазмұнынан 
аңғарамыз. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология», №1(47), 2014 г. 
96 
Бұл жайтты Верный бекінісіндегі Алатау округінің бастығы подполковник Г.А.Колпаковскийдің Сібір 
корпусының қолбасшысы генерал Г.Х.Гасфордқа 1860 жылы 8 қыркүйектегі №2147 «Өте құпия», «Аса 
маңызды»  деген  белгімен  жолдаған  хаты  дәлелдейді.  Онда:  «Аса  жоғары  мәртебелім!  Сізге  осы  құпия 
хатты  қолма-қол  жіберіп  отырғанда,  Пішпекті  алғаннан  кейін,  Тоқмақтың  бұрынғы  әскери 
комендантының әскери тұтқыны, Ұлы жүз Суан болысының қазір Верныйға отбасына басқалармен бірге 
қайтқан  сарбаз  –  қазақ  Әлжанбай  Биболовтың  жаңа  хабарын  естідім.  Осы  аталған  қазақ  Әлжанбай 
Атабектің  тапсырмасымен  біздің  отрядтың  Шудың  арғы  жағына  келгені  туралы  Ташкентке  хабар 
жеткізген және ол мынадай мәліметтер әкелген: Қанағатшах Ханның (Құдиярдың – Б.С.) тапсырмасымен 
құрамында  ташкенттіктер  мен  көшпелі  Құрама  рулардан  тұратын  10-15  мың  әскермен  Әулие  атаға 
келген.  Олардың  24 лафеттегі қаруы (зеңбірек),  бұдан басқа 600  жалдамалы парсылардан құралған 
жаяу  әскері  бар.  Бұлардың  мақсаты  –  Пішпекті  қайтарып  алу  және  Қанағатшах  бізбен  келіссөз 
жүргізбек.  Онда  бізден  олардың  шекарасын  бұзып,  жеріне  өткенімізге  жауап  алу  туралы  ханнан 
тапсырма  алғанын  айтпақ.  Жауап  алудан  бөлек,  ол  бізден  әскери  тұтқын  болған  датқалар  мен 
біздің жағымызға өткен адамдарды қаруларымен қайтаруды талап етпек. Егер біз бұл талаптарды 
орындамаған жағдайда, олар бізге қарсы соғыс жарияламақ», – деп жазады. (Осы 1860 жылдың 21 
қазанында  болған  Ұзынағаш  шайқасындағы  патша  әскерлерінің  жеңісі  үшін  әскери  округ  басшысы 
подполковник  Колпаковский  полковник  шеніне  жоғарылатылып,  төртінші  дәрежелі  Қасиетті  Георгий 
орденімен марапатталғаны, ал Қастек пен Пішпекті тас-талқан етіп басып алғаны үшін көп ұзамай (1862 
жылы) генерал-майор, одан кейін генерал-лейтенант атағын алғаны тарихтан белгілі.  
«Аса маңызды», «Өте құпия» жазылған хатта қоқандықтардың отрядында Ташкенттің Нармұхаммед 
құшбегісі,  Қанағатшах  әскеріне  Әндіжаннан  келіп  қосылған  Әлімбек  датқаның  жауынгерлері,  Ниязқұл 
пансат, Молда Қошық датқа, Керімқұл және т.б. келе жатқаны ескертіледі. Бұл құпия жазбаша хабардың 
1860 жылы 23 қазанда тіркеліп, қабылданғаны жайлы кеңсе белгісі соғылыпты. Осы дерек көздерінен біз 
1860  жылғы  әйгілі  Ұзынағаш  шайқасының  тарихын,  оған  қоқандықтар  әскерінің  құрамында  қазақтың 
Сыпатай, Сұраншы, Тайшық, Сыздық, Тойшыбек, Байсейіт, Керімбек, Байзақ, Батырбек, т.б. ел қорғаушы 
батырлары  мен  өзбек,  қырғыз,  тәжік  секілді  Орта  Азия  халықтары  өкілдерінің  белсене  қатысқанын 
байқаймыз. 
Жырда  елге  тұтқа  болған  игі  жақсылар  мен  ержүрек  батырлардың  есімдеріне  ерекше  мән  берілген. 
Мұны ақын: 
Шанышқылыда батыр көп, бірі Жаппар, 
Мұхамет би Жаппарға хатымды ап бар. 
Қазыбек пен Жұматай, Есботаға айт, 
Шайқұрбан бірге келсін, мұнда гәп бар. 
Онан соң жасауылдар қаңлыға бар, 
Аты шыққан Құралбай намлыға бар. 
Есітсе Шүкірәлі өзі келер, 
Бұдабай батыр айтты, алдына бар, – деп баяндайды. 
Бұлдеректер − көнетарих көзі. Елдің, жердіңөткенін, тарихынбілеміндегензерделіжандарғатаптырмас 
мол  мұра,  бағажетпесасылқазына.  Өйткені,  кез  келген  тарихи  оқиғаның  негізінде  шынайы  шындық 
жатады. Осындай ашық-айқын, бұлтартпас мәліметтер арқылы ел-жұрт қазақ даласының патшалық Ресей 
империясының  құрамына  қалай  қосылғанының  мәнісін  терең  және  жүйелі  түрде,  нақтылы  дәлелдер 
негізінде түсінеді. 
Молда  Қалыбай  Мәмбетұлының  «Орыс  әскерінің  Түркістанға  тарихтың  1853-1866  жылдарында 
жасаған  басқыншылығы»  атты  жырмен  жазылған  тарихи  дастаны  отаншыл  ержүрек  күрескерлердің 
есімдерін құрмет тұта отырып, олардың ерлік істерін, патриоттық сезімдерін кейінгі ұрпаққа үлгі ететін, 
ұлт  тарихының  аса  бір  күрделі  кезеңдерін  халық  жадында  қалдыру  мақсатынан  туған  шынайы  тарихи 
туынды екендігіне куә боламыз. Сол үшін де дастан Қоқан хандығы аумағын Ресей империясының басып 
алуы  мен  оған  қарсы  күллі  Орта  Азия  халықтарының  біріге  жүргізген  тәуелсіздік  үшін  күресінің 
тарихына байланысты құнды деректердің жиынтығы ретінде аталған өңірдің тарихы мен жалпы тарих 
туралы ұлттық пайым-түсінігімізді қалыптастыруға қызмет етуі айдан анық.  
 
 
 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж. 
97 
УДК 82-84:17.022(=512.154) 
 
ДУХОВНО-НРАВСТВЕННЫЙ ПОТЕНЦИАЛ 
ПОСЛОВИЦ И ПОГОВОРОК КЫРГЫЗСКОГО НАРОДА 
 
Г.А. Абылкасымова - 
преп. Кыргызского государственного 
университета строительства, тарнспорта и архитектуры им. Н. Исанова 
 
Аннотация.  В  данной  статье  рассматривается  духовно-нравственный  потенциал  пословиц  и  поговорок 
кыргызского  народа.  Проанализированы  пословицы,  касающиеся  культурно-исторического  опыта  народа.  В 
кыргызских  пословицах  и  поговорках  духовно-этические  ценности,  постигаются  путем  рационально-логического 
способа.Пословицы  и  поговорки кыргызского  народа,  играющие большую роль  в  воспитании,  поделены  по своей 
тематике. Были приведены яркие примеры пословиц и поговорок, которые учат молодежь любить и уважать людей.  
Ключевые  слова:Феномен,  гармония,  мудрость,  этнос,  традиция,  ценность,  потенциал,  приоритет, 
нравственность. 
Аңдатпа: Мақалада қырғыз халқының мақал-мәтелдерінің рухани-адамгершілік әлеуеті қарастырылған. Кыргыз 
халқының  мәдени-тарихи  өміріне,  тәжірибесіне  қатысты  мақал-мәтелдер  талданған.  Қыргыз  халқының  мақал-
мәтелдеріндегі рухани-этикалық құндылықтар, қырғыз халқының мақал-мәтелдерінің тәлім, тәрбиелік мәні, маңызы 
тақырыпқа  бөлініп  ашылған.  Еңбекке,  адамгершілікке,  жақсы  қасиеттерге  тәрбиелеуде  кыргыз  халқының  мақал-
мәтелдерінің рөлі зор екені көрсетіліп, нақты мысалдар келтірілген.  
Кілт сөздер: феномен, үйлесім, даналық, дәстүр, құндылық, әлеует 
Abctract.Proverbs  are  connected  with  the  history  of  Kyrgyz  people.  Proverbs  contain  a  great  treasure  of  folk 
wisdom.They show the views and opinion s of people. They play a very important role in education and upbrining of new 
generation .And the moral principle is reflected in proverbs. These are shown in examples. E.g. « Wealth is nothing without 
health », « A danger foreseen is half avoided ». 
Key words: cynicism, phenomenon, harmony, tradition, wisdom 
 
Эпоха перемен, в которую вступило наше общество, привела к резким изменениям не только в области 
социальной политики, экономики, культуры, но и в ценностных ориентирах. Произошедшие изменения в 
жизни нашего социума, а также смена многих духовно-нравственных ориентиров и приоритетов, привели 
к  тому,  что  в  общественном  сознании  получили  широкое  распространение  равнодушие,  эгоизм, 
индивидуализм,  цинизм,  немотивированная  агрессивность,  неуважительное  отношение  к  государству  и 
социальным институтам. 
Выходом  из  сложившегося  положения  может  быть  восстановление  социокультурной  трансмиссии, 
обращение  к  опыту  предшествующих  поколений,  духовно-нравственной  традиции  как  ценностному 
основанию  общества.  В  действительности  «человек  без  памяти  прошлого,  поставленный  перед 
необходимостью заново определить свое место в мире, человек, лишенный исторического опыта своего 
этноса  и  других  народов,  оказывается  вне  исторической  перспективы  и  способен  жить  только 
сегодняшним днем» [1, 19]. Духовно-нравственная традиция – это особая форма репрезентации базисных, 
сакральных  ценностей,  которые  являются  нерушимым  фундаментом  жизни  народа,  менее  всего 
подверженным изменениям и сохраняющим его идентичность, обеспечивая связь настоящего.  
Важнейшим  источником  для  философского  осмысления  духовно-нравственных  традиций  являются, 
безусловно  обращение  к  богатейшему  устному  творчеству  кыргызского  народа,  пословицам  и 
поговоркам, в котором наиболее ярко отразились традиционные мировоззренческие установки людей на 
архетипическом  культурном  уровне.  Пословицы  и  поговорки,  передаются  из  поколения  в  поколение  и 
становятся  с  течением  времени  не  только  источником  вдохновения  и  идей,  но  и  тем  незыблемым 
столпом,  который  поддерживает  устои  народной  жизни,  укрепляя  нравственный  и  духовный  облик 
народа,  становясь  своеобразным  моральным  кодексом,  сводом  суждений,  которые,  с  одной  стороны, 
являются категоричными по форме, а с другой стороны, глубокими и самобытными по содержанию, но, 
что самое главное, обращенными, по большей своей части, к нравственной сути человека [2, 10].  
В  системе  духовно-нравственных  традиций  категория  добра  является  одним  из  базисных  понятий 
нравственного  сознания,  основой  нравственного  и  этического  мира,  счастья,  и  справедливости. 
Неизменным  спутником  добра  выступает  зло.  В  понимании  кыргызов  добро  и  зло  всегда  находятся  в 
единстве: «Жаман айтпай, жакшы жок» – «Нет худа без добра». Существование зла порой представляется 
своего рода условием или непременным сопутствующим обстоятельством существования добра. Добро 
(жакшылык) и зло (жамандык) в эволюции природы взаимосвязаны, и одно не бывает без другого. 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология», №1(47), 2014 г. 
98 
Социально-философское исследование феноменов добра и зла в кыргызских пословицах и поговорках 
позволяет осмыслить их как своего рода механизмы взаимосвязи человека с миром вообще, понять, что 
они очерчивают не только этическую сторону активности человека, но – и отношение людей к самому 
себе,  природе,  обществу.  Выявляя  диалектику  добра  и  зла  в  бытии  человека,  социума,  Р.Г.  Апресян 
исходит  из  положения,  что  «добро  -  в  широком  смысле  слова  как  благо  означает  ценностное 
представление,  выражающее  положительное  значение  чего-либо  в  его  отношении  к  некоему  стандарту 
или  сам  этот  стандарт»  [3,  150].  «Зло  —  ценностное  представление,  противоположное  добру  (благу), 
универсалия  культуры,  основополагающая  для  морали  и  этики.  Оно  охватывает  негативные  состояния 
человека,  и  силы,  вызывающие  эти  состояния»  [4,  47].  В  самом  общем  смысле  понятия  добра  и  зла 
означают  положительные  и  отрицательные  ценности.  В  праксиологическом  плане  они  являются  и 
универсальными  инструментами  оценки  различных  сторон  социальных  и  культурных  явлений  и 
процессов. 
В  пословичной  картине  мира  кыргызского  народа  мы  рассмотрим  категории  «добро»  и  «зло» 
представляются как в их противопоставлении друг другу, так и в оттенках их собственного содержания. 
Если в основе нравственности лежит категория добра, то в основе безнравственности – категория зла. Под 
первую  из  них  подводятся  все  добродетели:  трудолюбие,  любовь,  единство,  мужество,  терпение, 
уважение,  правдивость,  гостеприимство  и  т.п.,  а  под  вторую  -  все  социокультурные  пороки:  лень, 
ненависть, разрозненность, трусость, нетерпение, презрение, ложь, негостиипримность и т.п. 
Культурно-исторический опыт народа показывает, что труд  - это решающее условие нравственного, 
умственного  и  физического  развития  личности.  Поэтому  вполне  естественно,  что  феномен  труда  в 
пословицах и поговорках занимает центральное место. В них труд выступает как своеобразное мерило, 
определяющее  достоинство  человека.  Испокон  веков  бытуют  в  народе  пословицы:  «Адам 
эмгегимененданктуу»  –  «Трудом  своим  велик»;  «Жамгырмененжергүлдөйт,  эмгекменен  эл  гүлдөйт»  – 
«Цветет  земля  благодаря  дождю,  процветает  народ  благодаря  труду»;  «Байлыкты  –эмгектен,  теңдикти 
күрөштөн  изде»  —  «Богатство  ищи  в  труде,  а  равенство  –  в  борьбе»;  «Аракет  кылса  береке  болот»  – 
«Будешь трудиться, будет доход»; «Мээнет болбой дөөлөт болбойт» – «Не будешь трудиться, не будет 
богатства»; «Эгин айдоо – байлык айдоо» – «Сеять хлеб – значит сеять богатство». Рассматривая труд как 
моральный  фактор,  народ  подчеркивает  его  социально-психологическое  значение  и  отмечает,  что  труд 
доставляет  человеку  душевное  и  моральное  удовлетворение.  Мудрый  народ  ценил  труд  не  только  как 
основу жизни общества людей, но и как источник возникновения прекрасных чувств. Народная мудрость 
гласит:  «Эмгектикөрбөгөнырахаттынкадырынбилбейт»  –  «Кто  никогда  не  трудился,  тот  не  знает  цены 
блаженства». 
В  кыргызских  мудрых  изречениях  лень  оценивается  как  источник  несчастья  :  «Иши  жоктун  –  ашы 
жок,  иштебеген  тиштебейт»  –  «Кто  не  работает,  у  того  и  еды  не  бывает,  кто  не  трудится,  тот  не 
перекусит»; «Иш сүйгөн колдон тоо кулайт, иш качкан колдон куурай да сынбайт» – «От рук, любящих 
труд, гора разрушается, от рук, не любящих труд, и соломинка не поломается». 
Следует  отметить,  что  в  мироотношенческом  содержании  пословиц  и  поговорок  также  отражается 
этическая  категория  «Любовь».  В  широком  смысле  любовь  –  это  нравственно-эстетическое  чувство, 
выражающееся  в  бескорыстном  и  самозабвенном  стремлении  к  своему  объекту,  в  потребности  и 
готовности  к  самоотдаче.  Любовь  понятие  необычайно  емкое,  многозначное  и  многогранное:  оно 
включает  в  себя  любовь  ко  всему  миру,  к  людям,  способность  к  милосердию  (гуманизм);  любовь  к 
отечеству,  народу  лежит  в  основе  мировоззрения  и  проявляется  как  глубокое  патриотическое  чувство; 
любовь  к  родителям,  детям,  мужчине  или  женщине,  придающую  особый  смысл  жизни  конкретному 
человеку; любовь к предметам и процессам, имеющая опосредованную нравственную ценность. О любви 
к  родине,  о  патриотических  чувствах  сложены  следующие  пословицы  и  поговорки:  «Мекенден 
айрылганча, өмүрдөн айрыл» – «Чем лишиться отечества, лишись жизни»; «Мекендин бактысы өмүрдөн 
кымбат» —  «Счастье отечества дороже жизни»;  «Адам эли менен, каз-ордок  колу менен»  —  «Человек 
красен народом, гуси и утки озером»; «Жерин сүйбөс эл болбойт, элин сүйбөс эр болбойт»— «Не бывает 
народа, не чтящего свою землю, не бывает джигита, не чтящего свой народ». 
Взаимоотношение  человека  и  природной  среды  показывает,  что  природное  бытие  является 
необходимым  естественным  условием  духовно-нравственного  развития.  В  кыргызских  пословицах  и 
поговорках красной нитью проходит идея все единства, гармонии людей и природной среды, гуманное 
отношение к окружающей реальности: «Суу сыйлаган зор болот, суу кордогон кор болот» – «Кто ценит 
воду,  почтение  обретет,  непочтительный  к  воде,  сам  презренным  станет»;  «Алп  көңүлүн  калтырба,  ат 
аркасын жоорутпа»; – «Не оставляй богатыря с обидой, а коня с побитой спиной». 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж. 
99 
В  кыргызских  пословицах  выражается  такие  качества,  противоположные  любвикак  ненависть, 
негативность:  «Душмандыктан  киши  оңбойт»  –  «Враждующие  люди  добром  не  кончают»;  «Аргасыз 
кулдук кылгандын кеги ичинде калат, - аны бир күнү алат»— «У ставшего рабом, таится злоба, и она за 
это  отомстить»;  «Мекенсиз  адам-үнсүз  булбул»—  «Человек  без  отечества,  что  соловей  без  голоса»; 
«Айылды  алалык  бузат,  досту  каралык  бузат»  —  «В  сплетнях  в  дружбе  жить  нельзя,  с  коварством 
верность не друзья». 
Важно  подчеркнуть  что,  согласие  и  единство,  в  понимании  кыргызов  были  ключевыми  в  их 
жизненной философии: Ынтымак бар жерде ырыс бар (Там, где согласие, там и благоденствие). Мысль о 
том,  что  в  одиночку  ничего  не  добъешься,  выражена  в  народной  поговорке:  «Жалгыз  дарак  токой 
болбойт, жалгыз таруу ботко болбойт» – «Одно дерево леса не делает, из одного зернышка (пшена) каша 
не получится»; «Жалгыз жүрүп жол тапканча, көп менен бирге адаш» – «Чем найти дорогу в одиночку, 
лучше  заблудиться  со  всеми  вместе».  Единство  и  согласие  в  семье,  в  селе,  среди  родственников,  с 
соседями во все времена было актуально: «Ырыс алды — ынтымак» – «Залог счастья – в согласии». В 
суровых  условиях  кочевья  люди  могли  надеяться  только  на  общие  усилия,  поддержку  тех,  кто  рядом: 
«Тириликтин  күчү  бирдикте»  –  «Жизненная  сила  в  единении».  Тем  самым  акцетировали  внимание  на 
тесной  неразрывной  связи  отдельного  человека  и  общества,  на  необходимости  держаться  коллектива, 
приносить пользу окружающим. Осуждающие разрозненность людей отражены в таких пословицах как: 
«Эл – ыйык, элден чыккан – суюк» – «Народ священен, кто от народа оторвался – беспутен»; «Эл ичи-
алтын бешик» – «Среди народа - в золотой колыбели». 
В  системе  этических  императивах  мужественность  сформировалась  на  протяжении  многих  веков 
благодаря  проживанию  наших  предков  в  особых  природно-климатических,  исторических  условиях,  и 
связанному с ними образу жизни. Человек, занимающийся скотоводством в горных условиях, обладал не 
только физической силой, но и несгибаемой волей, острым умом, умел брать ответственность на себя в 
трудные минуты и принимать оптимальные решения. Постепенно такие качества, как мужество, героизм 
стали  основой  патриотизма  как  важнейшего  явления  в  социально-политическом  и  духовном  развитии 
нашего общества, явившегося важной составляющей кыргызского менталитета. Об этом свидетельствуют 
пословицы:  «Баатыртуулса  –  эл  ырысы,  жамгыржааса  –  жерырысы»  –  «Счастье  в  народе  коль  баатыр 
родился,  счастлива  земля,  коли  дождь  пролился»;  «Баатырдынкөркүжүрөктө»  –  «В  храбрости  красота 
баатыра»;  «Эл  үмүтүн  эр  актаар,  эр  атагын  эл  сактаар»  –  «Надежды  народа  оправдает  джигит,  славу 
джигита  сохранит  народ».  В  этом  контексте  много  презрения  и  насмешек  можно  обнаружить  в 
кыргызских пословицах о трусости: «Бөлүнгөндү бөрү жейт» – «Тот, кто убегает от своего народа, станет 
добычей волка». 
Мудрость  кыргызского  народа  содержит  и  такие  понятия  «Терпение  и  «Нетерпение».  «Терпение» 
представляет собой взаимосвязанное и взаимообусловленное единство понятий «терпение», «выдержка», 
«толерантность»  и  «терпимость».  Пословицы  характеризуют  терпение  в  кыргызском  сознании  как 
несомненную добродетель. Терпение – это не покорность, не бесхребетность, а способность отстаивать 
внутреннее  «я»,  другими  словами  -  во  что  бы  то  ни  стало  сохранять  человеческое  достоинство.  В 
языковой картине акцентируется идея терпимости как проявления силы характера. Развить терпимость и 
вмещение  можно  на  основе  любви.  Не  трудно  найти  отражение  этих  черт  в  кыргызских  пословицах  и 
поговорках:  «Сабырдын  түбү  сары  алтын»  –  «Основа  терпения  –  чистое  золото»;  «Сабырдууболсоң  – 
озорсуң, сабырсызбосоңосолсуң» – «Будешь терпелив – опередишь, будешь нетерпелив – осрамишься»; 
«Атанды өлтүргөнгө энендибер» – «Отдай мать тому, кто убил твоего отца»; «Сабырдуулук акылмандын 
шериги» – «Терпеливость – друг мудрости»; «Таш менен урганды аш менен ур» –  «Того, кто ударил в 
тебя камнем, нанеси ответный – угощением». 
Следствием  неумения  терпеть  являются  нетерпимость  и  готовность  к  агрессии  –  не  важно,  в  какой 
форме. В народном наследии отрицательно оценивается нетерпение: «Сабырдуунун багына алма бүтөт, 
сабырсыздын башына кайгы түшөт» – «Утерпеливого на деревьях яблоки появятся, у нетерпеливого все 
напасти на голову свалятся».  
Нужно  констатировать  что,  издавна  у  кыргызов  уважение  к  родителям,  старшим  в  обществе 
соблюдалось  с  особой  строгостью.  Любовь  к  родине  должна  начинаться  с  любви  к  родителям  и 
проявления  уважения  к  людям  старшим  по  возрасту.  Следование  обычаю  уважения  старших,мудрых 
являющихся знатоками и хранителями традиций,предполагает не только почтение к сединам, но и ясное 
осознание преемственности поколений. Неслучайно кыргызские пословицы гласят: «Ата-баба пирибиз» – 
«Предки наши – духовные наставники»; «Улууга – урмат, кичүүгө ызат» – «Старшему – почет, младшему 
– уважение»; «Баба өмүрүнбилген киши – краңгыдашамчырак» – «Кто о жизни предков знает много, тот, 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология», №1(47), 2014 г. 
100 
как свеча в темноте сверкает»; «Кары адам-үйдүн куту» – «Старый человек – оберег семьи»; «Карынын 
кебин капка сал» – «Собирай и складывай в торбу советы старца»; «Карысы бардын –ырысы бар» – «У 
кого есть в семье старец – у того есть счастье»; «Карысы болбой эл болбойт, тулаңы болбой жер болбойт» 
– «Нет народа без старости, нет степи без ковыля»; «Улууга сый көрсөтсөң, кичүүдөн урмат көрөсүң» – 
«Оказывая  почтение  старшим,  получишь  его  от  младших»;  «Улууну  урматтап,  кичүүдөн  иймен»– 
«Почитай  старших,  считайся  с  младшими».  В  этой  связи  оскорбление  стариков  презирается  и 
обсуждается. Например: «Улууну укпаган адам узак жашабас» – «Тот, кто не прислушивается к словам 
старшего, долго не протянет». 
Кыргызы чрезвычайно ценили правдивость в людях, они имели неоспоримый авторитет. Так гласит 
народная мудрость: «Таттуу калптан, ачуу чындык жакшы» – «Лучше горькая правда, чем сладкая ложь». 
В кыргызской пословичной картине понятие правда ассоциируется с чистым потоком воды, а терпение с 
могучей силой земли: «Таза болсоң суудай бол-баарын жууп кетирген, балбан болсоң жердей бол-баарын 
чыдап көтөргөн»– «Если быть чистым, то будь, как вода, смывающая все, если слывешь богатырем, будь 
могучим,  как  земля,  которая  выдерживает  все».  Счастливым  может  быть  человек  правдивый,  счастье 
дороже материальных благ: «Чындыкалтынданкымбат» – «Правда дороже золота». Говорить правду не 
означает высказывать людям всё, что думаешь о них, и постоянно указывать на их недостатки, мудрые 
люди  старались  замечать  в  людях  их  лучшие  качества,  и  говорит  им  об  их  недостатках  только  тогда, 
когда ему представится возможность дать добрый совет или наставление. 
 Ложь,  обман  всегда  были  частью  жизни  людей.  Народная  мудрость  сурово  осуждает  ложь:  «Кайгы 
адамдын өзүн чиритет, калп адамдын сөзүн чиритет» – «Переживание съедает человека, ложь превращает 
в  гной  слова  человека»;  «Кайгы  өмүрдү  кесет,  калп  ырысты  кесет»  –  «Страдание  изведет  жизнь,  ложь 
покалечит удачу».  
Следует, также отметить что, понятие «гостеприимство» занимает важное место в пословичном фонде 
кыргызского  народа,  являясь  одним  из  ключевых,  национально-детерминированным  и  отражающих 
этнический  характер  народа,  считался  важнейшей  добродетелью  любого  члена  общества,  что 
подтверждается  обширным  пословичным  материалом:  «Үйүңдүничи  тар  болсо  да,  өзүңдүничиң  тар 
болбосун»  –  «В  доме  может  все  теснится,  лишь  бы  душа  была  вольна,  как  птица»;«Конок  бар 
жердебереке бар» «Где гость там и благоденствие»; «Конок кирсеэшиктен, ырыскыкиреттешиктен» – «С 
приходом гостя, дом наполняется со всех сторон счастьем»; «Канча бут кирсе – ошончолук кут кирет» – 
«Сколько ног в доме – столько и благополучия». 
Таким  образом,  из  вышесказанного  следует,  что  антонимические  пары  пословиц  и  поговорок 
представляют способ сравнительного познания мира.  
Мудрость  кыргызского  народа,  отражая  определенные  социальны-культурные  явления,  не 
останавливается на каких — либо односторонних метафизических их определениях, а стремится отразить 
их — диалектически (как единство многообразных форм добра и зла). 
При этом наблюдается наличие у нашего этноса духовно- нравственных традиций, лежащих в основе 
пословиц  и  поговорок,  содержащих  мировозренческо-познавательный  потенциал  людей.  Кыргызские 
пословицы  и  поговорки,  заключая  в  себе  сведения  о  смыслосодержащих  философско-этических 
воззрениях  кыргызского  народа,  перерастают  в  своем  познавательном,  мировоззренческом  значении 
национальные  рамки  и  приобретают  общечеловеческую  ценность,  ибо  в  устном  народном  творчестве 
народа,  каким  бы  своеобразием  и  самобытностью  оно  не  отличалось,  отражаются  его  многовековые 
духовно-нравственные традиции в целом. 
В  кыргызских  пословицах  и  поговорках  можно  усмотреть  определенное  несовершенство  и 
ограниченность  рационально-логического  способа  постижения  духовно-этических  ценностей.  Но 
образные, иносказательные формы определения феноменов морали как бы пробуждают эмоциональную, 
духовную  память  человека,  охватывая  нравственные  явления  в  их  непосредственной  целостности. 
Этнический иносказательно-пословичный потенциал обыденной повседневности, является, незаменимым 
средством нравственного знания, сознания и самосознания. 
 
1. Айтматов, Ч. Романы и повести / Чингиз Айтматов. – М.: Наука, 1974. – стр. 201. 
2.  Филипченко  М.  П.  От  составителя  //  Пословицы  и  поговорки  народов  мира  /  Сост.  М.  П. 
Филипченко. - М., СПб., 2009. стр. 196 
3. Апресян Р.Г. Добро // Новая философская энциклопедия. - М., 2000. Т. 1. -стр. 302  
4. Скрипник А.П. Зло // Новая философская энциклопедия. - М., 2001. Т. 2. – стр.190 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж. 
101 

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   35




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет