Хабаршы вестник

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №4(40), 2013 г. 
103 
 
. 
 
Summаrу 
The  article  reveals  questions  of  modernization  of  professional  training  including  renewal  of  content,  which 
describes  requirements  of  government,  society  and  each  personality.  It  points  out  principles  and  requirements 
given  to  a  new  model  of  professional  training  of  teachers.  It  analyses  influence  of  globalization  on  teachers 
training. It shows different aspects of a new model of teachers professional retraining. 
Түйін 
 Мақалада кәсіби дайындықты жетілдіру мәселелері сөз болады. Мұнда мемлекеттің, қоғамның, әрбір 
жеке  тұлғаның  қажеттерін  толық  қамтитын  жағдаяттар  да  қамтылған.  Мұғалімдерді  жаңа  модель 
бойынша  қайта  даярлаудың  ұстанымдары  мен  талаптары  көрсетілген.  Мұғалімдердіқайта  даярлауда 
жаһанданудың әсері талданады. Мұғалімдерді кәсіби жағынан қайта даярлаудың жаңа моделінің ерекше 
жақтарына назар аударылады. 
 
В настоящее время перед системой дополнительного образования стоит ряд важнейших задач, среди 
них  одной  из  основных  является  модернизация  профессиональной  переподготовки,  включающая  в  себя 
обновление  содержания,  наиболее  полно  отражающего  потребности  государства,  общества  и  каждой 
конкретной личности. 
Профессиональная переподготовка учителей в Азербайджане осуществляется, прежде всего, в связи с 
процессами,  происходящими  в  обществе,  а  также  с  учётом  интересов  государства.  В  последние  годы 
усилился  интерес  к  теории  и  практики  оптимизации  образовательных  процессов  в  связи  с  широким 
применением  педагогических  технологий  в  обучении,  а  также  значительными  финансовыми  затратами, 
необходимыми  для  получения  высококачественного  образования.  В  этом  процессе  глобализация, 
имеющая положительную и отрицательную стороны, играет большую роль в модернизации образования. 
Глобализация - это процесс, охватывающий весь мир. Поэтому пройти мимо этого течения невозможно. 
Для  того  чтобы  сохранить  положительное  влияние  глобализации,  одним  из  основных  условий  является 
то,  как  учитывается  и  в  какой  степени  контролируется  их  влияние.  Считаем,  что  самым  эффективным 
способом является сохранение национально-духовных ценностей и классических методов, связывая их с 
инновациями, которых требует современное образование. 
Президент  Азербайджанской  Республики  Ильхам  Алиев  на  XIII  съезде  учителей  особое  внимание 
уделил  этой  проблеме  и  выразил  свое  отношение  следующим:  «История  образования  в  Азербайджане 
богата достижениями, которыми гордится каждый из нас. Учителя Азербайджана всю историю отражали 
в  своей  деятельности  единство  преемственности  с  новаторством  традиций  с  реформой  в  образовании. 
Сегодня информационное общество, в которое мы приступили, экономика нового типа, опирающаяся на 
знания,  и  зовы  глобализации  поставили  новые  задачи  перед  системой  образования  всего  мира» 
(Обращение участникам XIII съезда учителей Азербайджана Президента Азербайджанской Республики 
Ильхама Алиева. // Азербайджан мектеби. 2008, №6). 
Самым  эффективным  -  способом  направления  влияния  глобализации  в  положительную  сторону 
являются  национально-духовные  ценности.  Эффективное  использование  национальных  ценностей  в 
профессиональной  переподготовке  учителей  даёт  возможность  правильно  воспринимать  текущие 
процессы  в  мире  и  использовать  их  в  пользу  каждого  индивида  и  для  всего  общества.  Национально-
духовные  ценности  играют  особую  роль  в  формировании  уважительного  отношения  к  человечеству. 
Совершенство  членов  общества,  духовная  зрелость  не  проходят  мимо  развития  и  экономики. 
Усовершенствованный  человек  умеет  продемонстрировать  эффективную  деятельность  не  только  в 
поступках,  но  и  в  области  экономики.  Из  предложенных  ему  вариантов  он  может  выбрать  самую 
подходящую,  надёжную,  которые  обходятся  ему  ниже  себестоимости.  В  результате  перечисленные 
качества  в  целом  превращаются  в  основу  развития  экономики.  Знание  учителями  национальных 
ценностей играет исключительную роль в работе, проведённой с учащимися. Именно поэтому в профес-
сиональной  переподготовке  целесообразно  системно  использовать  национальные  ценности.  Это 
осуществляется  на  курсах  по  профессиональной  переподготовке  учителей.  Привитие  национальных 
ценностей,  в  основном,  показывают  себя  в  содержании  проведенных  курсов.  Наблюдения  показывают, 
что включением в содержание различных предметов национально-духовных ценностей приводит к тому, 
что  они  способствуют  глубже  осознать  и  национальные,  и  общечеловеческие  ценности  и  педагогам'  не 
трудно  внедрять  их  на  уроках.  Эта  работа  успешно  проводится  на  курсах  по  истории  Азербайджана, 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №4(40), 2013 г. 
104 
азербайджанского  языка  и  литературы,  педагогики  и  психологии.  Использование  сведений  о  жизни  и 
творчестве  классиков  и современных  всемирно  известных  ученых  по  этим  наукам, а  также  .  о  научных 
достижениях  создаёт  определённые  представления  у  сотрудников  сферы  образования,  которых  они  в 
дальнейшем  передают  учащимся.  На  курсах  по  точным  наукам  также  вводятся  факты,  связанные  наци-
ональными ценностями, которые способствуют повышению интереса к предмету. 
Педагогика  является  одной  из  дисциплин,  которая  даёт  возможность  широко  использовать 
национально-духовные  ценности.  Имеются  достаточно  з  ценные  идеи,  связанные  с  воспитанием  лете;':, 
традициями  и  обычаями  народа,  о  взаимоотношениях  родителей  с  детьми  в  различных  жанрах  устного 
народного  творчества,  в  письменной  литературе,  в  трудах  представителей  азербайджанской 
педагогической  мысли  для  того,  чтобы  включить  в  содержание  курса  по  профессиональной  подготовке 
учителей.  Наблюдения  показывают,  что  на  таких  курсах  учителя  глубоко  вникают  в  суть 
образовательного  процесса,  предвкушают  чувства  гордости  и  готовы  передать  эти  знания 
подрастающему  поколению.  В  результате  воспитательного  влияния  учебного  процесса  обучаемые 
усваивают  не  только  национальные,  но  и  общечеловеческие  ценности,  формируются  как  активные  и 
свободные  личности  общества.  Поэтому  считаем,  что  использование  классических  методов  с 
применением инноваций на сегодняшний день является целесообразным. 
В  настоящее  время  совершенствование  профессиональной  переподготовки  учителей  требует 
обновления  программ  и  учебных  планов  на  новых  научных  основах.  Важнейшими  концептуальными 
принципами обновления новых программ и учебных планов служат нижеследующие принципы: 
компетентно-деятельный принцип; 
принцип связи науки и практики; 
принцип индивидуализации педагогического процесса, в которых отражается заказ обучающихся; 
принцип ориентации на конечный результат. 
При  модернизации  системы  профессиональной  переподготовки  учителей  учитываются  желания, 
интересы, запросы и свобода выбо 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №4(40), 2013 г. 
105 
Применены  новые  концептуальные  подходы,  позитивный  опыт,  приобретённый  в  этой  области,  а 
также  принципы  и  требования  «Концепции  и  стратегии  непрерывного  педагогического  образования  и 
подготовки учителей», который принят Кабинетом Министров Азербайджанской Республики №102 от 25 
июня 2007 года. Содержание переподготовки учителей определяется нижеследующим и принципами: 
личностно-ориентированный  принцип:  целью  профессиональной  переподготовки  учителей  является 
расширение профессиональной деятельности и овладение новыми смежными специальностями, наиболее 
востребованными  в  настоящий  момент.  Поэтому  педагогам  необходимо  овладеть  способами  и 
средствами развития самообразования и профессионализма; 
принцип  универсальности:  этот  принцип  обеспечивает  базовую  подготовку,  отражая  в  себе 
профессионализм и элементы уровня общей культуры; 
принцип  фундаментальности:  этот  принцип  учитывает  подготовку  учителя  по  предмету,  а  также  его 
педагогическую, психологическую, социально - гуманитарную и культурную; 
принцип интегрированности: этот принцип формирует целостный образ мира; 
принцип  современности:  в  системе  профессиональной  переподготовки  учителя  образовательный 
процесс должен отвечать всем современным требованиям. Внедряемые планы и программы обновляются 
- в соответствии с требованиями; 
принцип преемственности: этот принцип учитывает  общие концептуальные подходы для реализации 
содержания образования; 
принцип  альтернативности  и  конкуренции:  по  этому  принципу  профессиональная  переподготовка 
учителей осуществляется посредством моделей и программ. 
Превосходство новой модели профессиональной переподготовки учителей заключается в следующем: 
в  отличие  от  традиционной  модели  переподготовки  учителей,  в  новой  модели  наряду  с 
государственными  учреждениями,  в  этот  процесс  привлечены  негосударственные,  а  также  частные 
учреждения. Таким образом, формируется конкурентный климат в области образования; 
подготавливаются профессиональные и компетентные педагоги- тренеры, и формируется команда; 
предлагаемые  программы  по  профессиональной  переподготовке  внедряются  в  практику  после  их 
оценки и проверки; 
создаётся возможность выбрать программу для профессиональной и переподготовки учителей; 
проводятся мониторинги по претворению в жизнь программ по профессиональной переподготовке  и 
их результативности с целыо обеспечения качества образования; 
стимулирование результатов профессиональной переподготовки учителей; 
- профессиональная переподготовка проводится во всех указанных учреждениях; 
запросы и требования учителей изучаются более эффективным способом со стороны образовательных 
учреждений, управлениями органов образования и дополнительного образования. 
Сегодня образование в Азербайджане на всех ступенях ориентировано 
на  достижение  нового  качества,  адекватного  современным  запросам  личности,  общества  и 
государства. 
Список литературы 
 
«Концепция  и  стратегия  непрерывного  педагогического  образования  и  подготовки  учителей», 
принятая Кабинетом Министров Азербайджанской Республики №102 от 25 июня 2007 года. 
Мехрабов  А.О.  Концептуальные  проблемы  современного  образования.  Баку,  2010,  5  16  с.  (на 
азербайджанском языке). 
Мамедзаде Р.Н. Квалификационное образование (новые проблемы- новые отношения). Баку, 2001,140 
с. 
Яковлева 
Н.И. 
Модернизация 
управления 
системой 
переподготовки 
педагогических 
кадров.//Педагогика, 2010, №10, с. 50. 
 
 
КӨРКЕМ  МӘТІННІҢ  ӨЗІНЕ  ТӘН  ЕРЕКШЕЛІГІ  ЖӘНЕ  ШЕТЕЛ  ТІЛІ  САБАҒЫНДА 
МӘТІНДІ ТАЛДАУ 
 
Ы.Н.Бердешова – 
аға оқытушы, ҚазМемҚызПУ, Алматы қаласы 
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №4(40), 2013 г. 
106 
 Ғалымдар  көркем  мәтінді  тілдік  талдаудың  жолы  мен  жүйесін  айқындап,  көркем  мәтінді  тілдік 
талдаудың  грамматикалық  талдаудан  өзгеше  екеніне  басты  мән  береді.  Шығармадағы  экспрессивті-
эмоционалдық  жүк  көтеріп  тұрған  сөздер,  сөз  оралымдардың,  интонациясы,  автордың  сөз  қолдану 
ерекшелігі ерекше ескерілуі қажет екенін айтады. 
Көркем  мәтіннің  өзіне  тән  ерекшелігі  –  жалпы  адамға  қатыстылығы,  яғни  дүниетаным  мен  оның 
көрінісі ең алдымен, адамның танымына бағытталады, ал берілген көркемдік шешім оқиғалар оның жан-
жақты  көрінісінің  тәсілдері  болып  есептеледі.  Мысалы,  ертегі  жанрларының  өзінде  барлығы  адамзат 
дүниесінің заңдары бойынша үлгіге түседі, адамдық  “мен” арқылы беріледі. Көркем мәтінде жазушы өз 
идеясын,  көзқарасын  жеткізуде  оқырман  қажетіне  жарайтындай,  түсініп  оқитындай  тілдік  бірліктерді 
қолданады.  Сол  арқылы  прагматикалық  аспектілер  –  дискурс,  жасырын  мән,  астарлама  мән  мәселелері 
анықталады. 
 Жазушы  адам  туралы  бағалаушылық  көзқарасын  көркемдік-танымдық  әрекеттің  орталық  субъектісі 
ретінде,  ең  алдымен,  кейіпкерлер  жасайтын  бейнелер  арқылы  білдіреді.  Сонымен,  автор-кейіпкер-
оқырман  категориялары  көркем  шығарманың  антропометриялық  құрылымының  мағыналық  орталығы 
болып  табылады.  Ф.Ш.Оразбаева  тілдік  қатынасты  жүзеге  асыратын  тұлғаларды  зерттей  келіп,  мәтінді 
«ойлау, хабарлау, 
баяндау,  қабылдау,  пайымдау  құбылыстарымен  байланысты,  адамдар арасындағы  тілдік  қатынастың 
іске  асуына  негіз  болатын  қатысымдық  жүйелі  тұлға»,  -  деп  сипаттайды,  мәтінді  тілдік  қатынастың 
мазмұндық тұтастығымен ерекшеленетін жүйе деп таниды. 
Әр оқырманның көркем мәтіннен қабылдайтын мағыналық және эстетикалық ақпаратының көлемі де 
әр  түрлі  болады.  Көркем  мәтін  ақпаратын  қабылдап  шығарма  мазмұнын  талдау  оқырманның  білім 
деңгейіне, жеке талғамына және қызығушылығына байланысты. Көркем әдебиетті оқу – шығармашылық 
процесс, кейіпкерлердің, нақты, бірегей және  ерекше батыл әрекетінен  оларды дерексіз, жалпы танымға 
апарады,  бұл  қасиет  тек  адамға  ғана  тән,  оның  мінез-құлқының  қалыптасуына  әсер  етеді.  Белгілі  бір 
шығарманы  әр  кезеңдегі  оқырман  әр  түрлі  қабылдайды  және  талдайды.  Автор  оқырманға  баға  беруге, 
қорытынды шығаруға мүмкіндік береді. Кез келген көркем мәтіннің инварианттық діңі болады, ол мәтінді 
басқаша  түсінуге  жол  бермейді.  Көркем  мәтіннің  бірнеше  қызметі  болуы  мүмкін:  атап  айтқанда, 
эстетикалық және философиялық, эстетикалық және тарихи. Прагматикалық тұрғыдан келгенде, көркем 
мәтінді зерттеуде адам факторын ескермеуге болмайды, себебі көркем мәтін прагматикасы тілдік қарым-
қатынас  субъектісіне  қатысты,  соған  сүйенеді.  Автор  коммуникативтік  мақсатқа  жету  үшін  тілдік 
көрсеткіштер  кешенін  таңдайды,  олар  автордың  лингвистикалық  нұсқаушылары  болып  табылады. 
Көркем туындының құрылысы әр тарапты көптеген компоненттердің бірлігінен тұрады. 
 З.Ш.Ерназарованың  пайымдауынша,  прагматикадағы  «жеке  адам»  ұғымы  сөйлеу  актілерін  дүниеге 
келтіруге,  қалыптастыруға  және  қабылдауға  негіз  болатын  барлық  қабілеттер  мен  белгілердің 
жиынтығын  құрайды.  Бұл  жиынтық  екіжақты  байланыстан  тұрады.  «Тілдің  прагматикалық  аспектісі 
оның  сыртқы  дүние  –  сөйлеуші,  тыңдаушы,  сөйлеу  жағдаяты,  пресупозицияға  қарай  икемделе  отырып, 
тиімді түрде қолданылуы» . 
Яғни  прагматикалық  аспект  –  көзге  көрінбей,  тек  контекст  арқылы  ұғынылатын  нәрсе  емес,  тілдің 
негізгі сипаттарының бірі, сондықтан тілде бұл қызметті атқаруға арналған құрал болу керек те, ол тілдің 
коммунакативтік қызметін жүзеге асырушы құрамдас бөлік – прагматика деп есептейді. Бұдан әрі ғалым 
тіл  бірлігінің  коммуникативті  -прагматикалық  аспектісін  зерттеуде  жеке  адам  бағдарын  ұстану:  жеке 
адамның  сыртқы  дүниені  қабылдауының  көрінісі  ретінде  қарау;  жеке  адамның  уәждемесі  мен  мақсаты 
жүзеге  асыру  құралы  ретінде  қарастыру  бағытында  жүргізілуі  тиіс  деп  түйіндейді.  Осыған  орай 
З.Ш.Ерназарова:  «Адам  тілдік  таңбаларды  өзара  түсінісу  үшін  ғана  емес,  қарсы  жақ  тыңдаушының 
қызығушылығын  оятып,  оның  реакциясын  туғызу  үшін  де  қолданады.  Яғни  хабарды  жай  жеткізу  ғана 
емес  белгілі  бір  түрде  тыңдаушыны  қабылдауға  итеретін  құралдарды  пайдалана  отырып  жеткізу 
көзделеді.  Сондықтан  тілдің  прагматикалық  аспектісін  зерттеу  ықпал  етуші  тіл  бірліктерін  тілдің  әр 
деңгейінде анықталуын қажет етеді», -деп жазады. Олай болса, жазушы көркем шығармаларда жергілікті 
ерекшеліктерді  пайдалану  арқылы  автор-кейіпкер-оқырман  арасында  прагматикалық  кеңістік 
орнатады.  Жергілікті  ерекшеліктер  ойды  құраушы  тіл  бірліктері  ретінде  автор-кейіпкердің  шындыққа 
қатынасын бейнелейді. Ал оқырман-адресат оны қабылдап, саралайды, зерделейді, өзінше пайымдайды. 
Кез  келген  мәтін  дүниетанымдық,  және  прагматикалық  аспектіден  құралып,  тілдің  көпқырлы  бірлігін 
құрайды.  Мәтіннің  дүниетанымдық  аспектісі  оның  семантикалық,  композициялық  жағын  құраса, 
прагматикалық  аспектісі  семиотикалық  және  композициялық  жағын  құрайды.  Сонымен,  мәтіннің 
композициялық  жағы  дүниетаным  мен  прагматикалық  қырын  байланыстырушы  дәнекер  ретінде 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Педагогика ғылымдары» сериясы, №4(40), 2013 г. 
107 
қолданылып,  мәтінді  адам  ойы  мен  көңіл-күйінің  көрінісі  ретінде  сипаттайды.  Көркем  әдебиетте 
баяндаудың сәтті шығуына автордың дүниетанымы, шығармашылық ұстанымы, композиция мен сюжет, 
кеңістік пен уақыт ұғымдары арасындағы байланысты көрсете білуі  ерекше маңызға ие болады. Көркем 
мәтін  жалпы  мәтінге  тән  құрылым  заңдылықтарына ие  болумен  қатар  өзіндік  ерекшеліктері  де  болады. 
Осы  даралықты  көптеген  факторлар,  атап  айтқанда,  қолданыс  аясы  тарихи,  саяси,  мәдени-әлеуметтік 
ортасы,  әдеби  бағыты,  мәтіннің  стилі  және  жанры,  автордың  дүниетанымы,  көркем-тілдік  шеберлігі, 
даралығы,  жалпы  коммуникативтік  жобасы,  мәтін  модальділігі  қалыптастырады.  Осының  барлығы 
көркем мәтіндегі тілдік бірліктердің құрылымдық жүйесін ұйымдастырып, құрылымдық коммуникативті 
ұйымдасқан тұтастықты қатаң түрде сақтайды. Көркем мәтін имплициттілігі-көркем мәтінді басқа мәтін 
түрлеріне  батыл  қарсы  қоятын  фактор  болып  табылады.  Көркем  мәтін  авторына  тән  қасиет-тілдік 
қолданыста  оған  жоғары  дәрежеде  еркіндік  берілуі,  яғни  «қайталанбаушылық»,  ал  көркем  мәтіннен 
басқаларға  «шаблондық»  тән.  Д.Н.Шмелев  автордың  мәтінін  қабылдау  мәселесі  оқырман  үшін  екінші 
кезектегі  процесс  деп  есептейді.  Көркем  мәтін  тілінің  ерекшелігі  ондағы  поэтикалық  лексиканың  бар 
бояуымен  емес,  функционалды-коммуникативті  бағытпен  анықталған  әртүрлі  тілдік  тәсілдердің  ерекше 
ұйымдасуында екенін ғалымдар баса айтады. Ә.Кекілбаев шығармаларының тіліне байланысты ең алғаш 
қалам тартқан Р.Сыздық болды. Зерттеуші ғалым Ә. Кекілбаевтың «Үркер» және «Елең-алаң» романдары 
бойынша елеулі еңбек жазып, лингвистикалық стилистика саласы бойынша көркем мәтінге талдау жасау 
үлгісін көрсетті. Аталған еңбекте  сөздердің варианттылығы; әдеби тілдің бүгінгі лексикалық нормасына 
сәйкес  келмейтін  кейбір  сөздер  мен  сөз  тіркестердің  қолданылғандығы;  көпшілікке  байланысты  кейбір 
сөздер  тобы,  диалектизмдер  мен  сирек  қолданылатын  сөздердің  стильдік  статусы;  уәжсіз  қолданылған 
кейбір  жергілікті  сөздердің  жазушылардың  қай-қайсысында  да  бар  екенін  есте  ұстау;  сирек  кездесетін 
немесе көнеріп, мағынасы күңгірт тартқан сөздердің, диалектизмдердің өзге функционалдық стильдерге 
қарағанда,  көркем  әдебиет  стилінде қолданылу  ерекшелігі  мәселелері  де  сөз  болады,  автордың  өзі  іздеп 
тапқан не  өзі  жасаған  (көбінесе  тіркестер)  тұлғалар  да  жоқ  емес  екендігі  туралы  да  айтылады.  «Көркем 
мәтін-  коммуникация  формасы,  оған  байланыс,  белгі  (код),  меңгеру,  тезаурус,  дүниетаным, 
коммуниканттардың  әлеуметтік,  тарихи,  ұлттық  ерекшеліктері,  интенцияның  (мақсат,  дәлел,  себеп) 
коммуникативті-прагматикалық қарым-қатынас талаптарына сәйкес келуі жатады.  
 Көркем  мәтіннің  ақпараттық-мазмұндық  және  прагматикалық  деңгейдегі  экстралингвистикалық 
(когнитивті)  аспектісі  коммуниканттардың  тілдік  және  әлеуметтік  тәжірибесіне  негізделеді,  ақпараттық 
дүниетанымына  және  қатынасушылардың  мақсатына  сәйкес  болады.  Сөздің  эстетикалық  мәні  оның 
сапасы  ретінде  сипатталады,  ол  мәтін  жүйесінде  лексикалық  бірліктердің  коммуникативті  әлеует 
негізінде, тұтас бүтіннің бейнелі перспективасында,оның басқа элементтермен жан-жақты байланысында 
қалыптасады», – деген тұжырымы нақтылай түседі. 
 Шетел  тілі  сабағында  көркем  шығармалардан  үзінділер,  өлеңдер,  мәтіндер  қолдану,  оларды  жатқа 
айтқызу,  аудару,  шағын  шығарма  жазғызу,  тіл  дамыту  жұмыстарын  жүргізу  көркем  туындыны  жақсы 
меңгеруге,  пәнге  деген  қызығушылығын  арттыруға  мүмкіндік  береді.  Ағылшын  тілі  сабағында  көркем 
шығармаларды  оқып  үйренудің  алға  қойған  міндеті  жалпы  шетел  тілін  оқып  үйрену  міндетімен 
ұштасады.  Оларды  оқыту  студентті  түсініп  оқуға,  мәнерлеп  оқуға,  шығарманың  идеялық  мазмұны  мен 
көркемдік  ерекшеліктерін  сезіне  білуге  үйретеді.  Әр  түрлі  шығармашылық  жаттығулар,  танымдық 
тапсырмаларды  орындау  кезінде  студенттердің  оқырмандық  білік  дағдылары,  сондай-ақ  шығарманың 
логикалық-мағыналық  жағын  түсіну,  шығармаға,  ондағы  суреттелген  жайларға  өздіндік,  дербес 
көзқарастары қалыптасады.  
 Сабақ үрдісінде көркем шығарманы оқу студенттің дүние танымын, саяси-идеялық көзқарасын, сенім-
нанымын  қалыптастырып,  адамгершілікке  баулиды.  Бұл  міндетті  дұрыс  шешу  үшін  сабақ  идеялық 
мазмұнға  толы  болуы,  оның  ұйымдастырылуы,  қолданылатын  әдіс-тәсілі,  оқу,  талдау  жұмысының 
сипаты  –  бәрі  де  жеке  студенттің  білім  қорларының  молайып,  эстетикалық  талғамының  күшеюіне, 
қабылдау, сезіну т.б. жақсы қасиеттердің дамуына жағдай туғызатындай болып құрылуы қарастырылады.  
Көркем  мәтінді  дұрыс  түсіну  –  студенттердің  өздерін  қоршаған  ортаны  тануына,  оны  көре  білуіне, 
адамның  ішкі  дүниесін  түсінуіне,  өз  сезімдері  мен  ақыл-ойларын  байытуға,  шығармашылық 
құмарлықтарын арттыруға жағдай жасайды. 
 Оқытушының басты міндеті – осы процесті дамыта отырып, студентке педагогикалық әсер ету, оған 
жағдай  жасау,  оның  шығармашылық  күшінің  оянуына  ықпал  тигізу,  қызығуын  дамыту,  эстетикалық 
бейімділігі  мен  қабілеттілігін,  соған  сай  жұмысқа  деген  дағдысы  мен  іскерлігін  арттыру.  Біздің  осы 
міндеттерді  іске  асыруда  жүргізген  зерттеу  жұмысымыздың  бірі  –  мәтінді  талдау.  Біз  студентті  мәтін 
табиғатына  үңілту,  ойландыру,  шығармашылық  ізденіске  баулу  арқылы  мәтіннің  білімдік,  танымдық, 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Педагогические науки», №4(40), 2013 г. 
108 
ақпарлық  мазмұнын  айқындап  түсіндіре  білуге  жетеледік.  Тіл  дамыту  жұмыстары  шығарманы  талдау 
негізінде қалыптасатындықтан біз талдауға кіріспес бұрын алдымен сол сабақтың мақсаты мен мазмұнын 
ашып  алуды  көздедік.  Ол  үшін  көркем  шығарма  мәтінін  сағатқа  бөліп,  сабаққа  сараланды,  студенттер 
үшін сұрау-тапсырмалар дайындалынды, олардың танымдық қабілеттеріне сәйкес дербес іздендіру, яғни 
шығармашалық жұмыстар белгіленді. 
 Мәтінді талдаудың мазмұны мен мақсат-міндеттеріне мыналар жатады:  
1. мәтіннің идеялық мазмұны мен көркемдік ерекшеліктері;  
2. олардың арасындағы тығыз байланыс пен бірлестік, шығарма кейіпкерлеріне мінездеме беру;  
3. мәтіндегі табиғат болмысы, тұрмыс-салт, дәстүрлік ерекшеліктер, шығарманың композициясы мен 
жанры. 
 Студенттердің  шығармамен  таныстығы  оны  оқудан  басталады.  Мәтінді  түсініп,  әсерленіп  оқыған 
дұрыс,  себебі  талдаудың  дұрыс  арнаға  түсуі  осыған  байланысты.  Сабақтың  бұл  кезеңі  студент 
белсенділігін  арттыруды,  оқытушының  ұйымдастару  шеберлігін  керек  етеді.  Көркем  мәтінді  талдау 
арқылы  студенттер  өмір  шындығымен,  онда  кездесетін  қилы-қилы  тағдыр  тауқыметімен,  жазушының 
позициясымен  танысады.  Әрине,  ондай  таныстық  студентке  жазушы  сомдаған  кейіпкердің  іс-әрекетін, 
мінез-құлқын  ұғынуға  әрекеттену,  шығарма  оқиғасына  қызықтыру  тұрғысында  болады.  Бұл  оқу 
әрекеттерін  ары  қарай  дамыту,  оларды  білімдік  арнаға  салу,  студенттерді  жазушының  ойын  аңғаруға, 
кейіпкер  ісіне  баға  бере  отырып  ортақтастыру  сабақтың  негізгі  мақсаты  болады.  Бұл  мақсатқа  жету 
талдау сайын тереңдей түсетін білім, білік дағдыларының қалыптасуына әкеледі. Сол себепті талдау қиын 
да  емес,  жеңіл  де  емес,  студенттердің  мүмкіндігіне  ыңғайлап  ұйымдастырылуы  қажет.  Мәтінді  талдау 
үшін оның мазмұнын білу жеткіліксіз. 
Білімгер  пәннің  дүниетанымдық  мәнін,  көркем  шығарманың  әсемдік  пен  әдемілікті  өмір  мен  өнер 
тұрғысынан  танытудағы  рөлін,  сөз  өнерінің  тәрбие  берудегі  маңызын,  талдау  материалының  өздерінің 
біліміне үйлесімділігі мен мөлшерін біле бастайды.  
 Шығарманы осы деңгейде талдауға студенттер біртіндеп дағдыланады. Сабақтың қайсысы болмасын 
оқытушының тікелей басқаруымен өтеді, үлгісін көрсетеді.  
Көркем шығармалардан үзінділер оқытқанда студент назарын алдымен тақырыптың мазмұнын ашуға 
үйреткен  жөн.  Бұл  тың  жанр  болғандықтан  бірден  талдау  мүмкін  емес.  Алдымен  студенттермен 
әңгімелесе  отырып  сөздік  жұмысын  жүргізу  керек.  Қажетті  сөздерді  астын  сызып  түсіндірмелі  түрде 
берген  дұрыс.  Осы  тақырыптас  көрген  кино  немесе  оқыған  кітаптары  болса,  пікірлесе  отырып  талдау 
керек.  Ағылшын  тілі  сабағында  білімгердің  тілін  дамыту  үшін  шығарма  талдаудың  мынандай  екі  түрін 
қолдануға  болады:  іріктеп  талдау;  зерделеп,  яғни  тұтастай  талдау.  Іріктеп  талдауда  толық  емес, 
шығарманың ең қажетті, өзекті деген мәселелері ғана талданады. Мысалы, әрбір көркем шығарма күрделі 
оқиға  әр  қилы  адам  әрекетінен  тұратын  болса,  жазушының  ойы,  көтерген  мәселесі  сол  суреттермен 
ұштасып  жатады.  Іріктеп  талдауда  солардың  ішінен  ең  негізгісін  таныту  арқылы  студенттерге  көркем 
шығарманың мәні түсіндіріледі. Сол себепті студент мәтінді оқып, одан алған әсерін жинақтап қорытады. 
 Көркем  шығарма  талдаудың  екінші  түрі  –  тұтас,  яғни  зерделеп  талдауда  мәтіннің  сюжетін  сақтай 
отырып,  оның  әр  абзацы  жеке-жеке  біртіндеп  талданады.  Көркем  шығарма  мазмұны,  оның 
кейіпкерлерінің  іс-әрекеттері  жүйелеп  талданады.  Бұл  жағдайда  студент  көркем  туынды  жөнінде  толық 
мәлімет  алады,  бұл  орайда  білім  тұтастығы  сақталады.  Студенттер  көркем  шығарманы  осылай  талдау 
арқылы жазушының сюжет құрау, суреткерлік шеберлігін танитын болады.  
 Жалпы  ағылшын  тілі  сабағында  көркем  мәтінмен  жұмыс  істеудің  мақсаты  –  студенттердің  рухани 
дүниесін  байытып,  оларға  көркемдік,  сезімдік,  адамгершілік,  азаматтық  тәрбие  беру  нәтижесінде 
оқырмандық  тұрақты  ынта-ықыласты,  биік  талғамды  қалыптастыру  негізінде,  көркем  шығармада 
бейнеленген құбылысты терең сезіммен қабылдауына қажетті білім, біліктілікті қамтамасыз етіп, олардың 
қисындық  ой-өрісі  мен  тіл  мәдениетін  қалыптастыру  болып  табылады.  Көркем  шығарманы  сабақта 
қолдану  оқытушыға  көп  ізденіп,  ұтымды,  тиімді  деген  әдіс-тәсілдерді  шығармашылықпен  қолдана 
отырып, замана талабына сай оқытуды міндеттейді. 

жүктеу/скачать 4,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: