Хабаршы вестник

84
 
Абай атындагы ҚазҮПУ-дың Хабаршысы, «Филология гылымдары» серимы, Ко2 (32/,2010ж. 
 
 
Ай аапамга ай тие элек кезинде, 
Эн биринчи ай жамынып ак болуп.
Тун болордо эн биринчи тунду алы п, 
Туз жерлерден кийин кетип мунарык. 
Дуйнө жузу көзун ача электе, 
Эң биринчи күвдү госуп кыз ары п, - 
(Осмонов  А.  Чыгармалар  жыйнагынын  уч  томдугу,  1-пи-Фрунзе:  Кыргызстан, 
1984. Б.153.) деген саптардып маанисин, метафорлык кудуретин тушунгон окуучуларга 
ушул  ырдын  пейзаждык  лирикага  кирерин  аңдаштыруу  оорчулук  тузобу?  Кыргыздын 
таланттуу  акындары  А.Осмонов,  А.Токомбаев,  МАлыбаев,  С.Жусуев  жана 
Б.Сарногоевдун  канаттуу  лирикаларынын  ички  маңызын  жеткиликтуу  оздоштуруп 
жаткан окуучуларга лирикалык жанрды окутуунун талап-милдеттери, педагогикалык-
психологиялык  чен-өлчөмдөру учур талабына ылайык  жаңылануусу  - мыйзам ченемдуу 
корунуш. Маселен, адам психикасынын мүмкундүктөрунүн изилдеген орус окумуштуусу 
Л.  П.  Гримак:  «Сейчас  мы  уже  знаем,  что  человеческий  организм  -  в  высшей  степени 
самоорганизующаяся система. Достигнув высшей ступени эволюционной лесницы, мозг 
человека  приобрел  особое  свойство  -  высочайшую  спепень  пластичности,  т.е.  умение 
приспособлят  функции  организма  к  са.ньш  разнообразным  и  неожиданньш  условиям 
существования.  Встречаясь  в  повседневной  жизни  с  различного  рода  трудностями  и 
расценивая  их  нередко  как  непреодолимые,  стоит  вспомнить  об  истинных 
возможностях  человеческой  психики,  о  резервах  нервной  системы  своевременно 
вспомнить  существовании  этих  резервов  -  значить  в  определенной  степени  уже 
моблизовать  их  преодоления  трудных  ситуации»  (Гримак  Л.П.  Резервы  человеческой 
психики.  -  Москва:  Политиздат,  1987.С.91.)-деген  пикирин  билдирет.  Бул  коз  караш 
чындыкка жакын, себеби мындан он-он беш жыл мурда математика, чет тилдеринен 
оор  деп  эсептелинген  билимди,  окуу  материалын  оздоштуруп  жаткан  окуучуга  эне 
тилдеги  ырдын  мазмупуп  жана  формасын  оздоштуруу  учун  психи  кап  ын  комускөдогу 
мүмкунчүлукторүнөн пайдануу зарыл. 
Өркүндөтүлгөн окуу программасындагы кыргыздын залкар акындарынын лирикалык 
чыгармаларын  талдап  тушунуу  V  класстын  окуучулары  учун  оорчулук  түзчүдөй  сезилет. 
Бирок,  практика  көрсөткөндөй,  мугалим  сабакка  жан  дили  менен  берилип.  ар  бир  темага 
чыгармачылык менен мамиле кылса, окуу материалына сунуш кылынган жогоруда аталган 
чыгармалар бапанын наристе жүрөгүн ого бетер шыктантып, поэзияга карата ышкыбоздугун 
арттырып,  образдуу  ойлонууга,  табияттын  корүнүшүн.  озунун  айрым  байкоолорун 
поэтикалык суйломдор менен уйкаштырууга негиз түзөт. 
Лирикалык  чыгармаларды  талдоодо  ал  жанрга  муноздүү  форма  окуучулар  үчүн 
кыйынчылык  түзбой  койбойт.  Анткени  алардагы  теориялык  билим  менен  аныкталуучу 
уйкаштыктын  турлору,  ыргак.  рифма-ритм  окуучулардын  жаш  озгәчолүгүн  эсепке  алуу 
аркылуу  жонәкөйдон  татаалды  коздой  оркүндоп  отурушу  эп.  Окуучулардын  лирикалык 
жанрдын табиятын әздөштурүусү V жана XI класска чейин созулушу маанилуу. Лирикалык 
жанрдагы чыгарманы талдоодогу негизги өзгөчолүк  - бир нече жылды ичине алган окутуу 
процессине  байланыштуулуіунда.  Тагыраак  айтканда,  ал  мугалимдин  педагогдук 
чеберчилиги  менен,  окуучулардын  психологиялык.  коомдук-социалдык  озгөчөлүкторүн 
эсепке алуу аркылуу мазмуну менен формасы шартгуу түрдо болуш гурүлүп, этаптуу жана 
логикалуу  уюштурулгандыгында.  Ойдун  мындай  айгылып  жагканы  бекеринен  эмес, 
дегеним,  ар  бир  сабактын  жүрүшу  аркылуу  лирика  боюнча  теориялык  түшүнүктор 
бекемделип,  бир  айтылган  ой  экинчисинде  уланып,  байып,  кандайдыр  бир  багыт  боюнча 
терендеп,  ошол  эле  мезгилде  чыңалып  отурат.  Мугалим  V  класстан  XI  класска  чейин 
отүлүүчу лирикалык чыгармалардын көтөргөн жүгүнө, мазмун-маанисине, өзгочо касиетине 
карап,  адабият  теориясындагы  түшунуктөрду  ез  ара  бөлүштүрууго  тийиш.  Маселен 
А.Осмоновдун “Неге кечигет”, “Букон”, С.Жусуевдин “Алакан” ырларына байланыштырып, 
лирикадагы  согуш  жана  тынчтык  темасына,  мазмундук  өзгочолугүнө,  коомдук-саясий 
маанисине, социалдык мунезуне гаянып,  атуулдук лириканы тушундурсо. А.Токомбаевдин 
“Ай  нурунда  кьнпкы  тун”,  “Жайкы  тавда”  ырларындагы  кыш  жана  жай  мезгилдеринин 
көрүнүштөрүн  тапдоо  аркылуу  пейзаждык  лириканы,  Барпынын  “Жакшы  кыз”,  “Озу  каар, 
тили  заар  кыз”,  “Болор  жигит”,  “Болбос  жигит”  ж.б.  ырларында  адептүүлүкко,  адилет- 
актыкка,  Токтогулдун  “Үлгү  ырларында”  камтылган  адеп-ахлактык  бийик  критерийге 
негизделген  идеяларды  айтуу  менен  философиялык  лириканы,  Р.Гамзатовдун  “Эне  тил" 
ырындагы  лирикалык  каармандын  ез  эне  тилине  болгон  суйуусун  жана  урматоосун 
чечмелоо  аркылуу  патриоттук  лириканы  окуучуларга  жеткирүүго  толук  негиз  бар.  Айрым 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Фило.-югичаские шіуки», Л° 2 (32), 2010 г. 
78
 
 
 
мугалимдер  V  класстын  окуучулары  үчүн  лирикалык  жанрдын  бөлүнүшторүн  окуу 
оорчулук түзот деген маанайда сабактьш жүрүшүндо ырдын идеялык мазмунуна гана коңул 
бурушуп,  анын  жанрдык  табиятына  анча  маани  беришпей  журушот.  Биздин  жеке 
пикирибизде  бул  туура  эмес,  тескеринче,  сабакта  ырды  анализдеп  жатып,  анын  темасына 
айкалыштырып,  идеялык  мазмунуна,  кеторгон  проблемасына  жараша  жанрдык 
болүнүштөрүн айта кетуу  окуучуларды бир  ырдан экинчисин айырмалоого кандайдыр бир 
деңгээлде чек коюш аны шңүлүнө түйуп алууга мүмкүнчүпүк түзүлөт. 
Ошондой эле мындай багытта иш алып барууга кыргыз адабиятын окутуунун азыркы 
программасында ыңгайлуу  шарт  бар. Тагыраак айтканда, лирикалык жанрдын кандай туру 
болбосун,  биринчи  ырды  өткөндө  анын  жанрдык  касиети,  өзгөчөлугү  тууралуу  мугалим 
окуучуларга  маалымат  берсе,  экинчи  ырда  аны  бышыктап,  ;іл  тургай  анын  лирикалык 
табиятына  байланышкан  айрым  толуктоолорду  киргизуүгө  да  болот.  Мисалга,  V  класста 
А.Осмоновдун  «Фрунзе»  ырындагы  негизги  мазмунду  -  акындын  борбор  шаарга  карата 
патриоттук  сезимин  окуучуларга  тушундуруп  жатып,  мугалим  патриопук  поэзия  тууралуу 
маалымат  берген  болсо,  Б.Сарногоевдин  «Бешигим  -  Мекен»  аттуу  ырындагы  лирикалык 
каармандын  оз  Мекенине  арналган  ички  толгонуулары,  атуул  катары  Ала-Гоосун 
урматтоосун  чечмелеп  беруу  менен  бирге  патриопук  лириканын  жанрдык  бөтөнчөлугуно 
тиешелуу ойлорду кайталап, бышыктап кетууго мумкунчулук берилет. Ошону менен катар 
патриопук  лирика  кыргыз  поэзиясына  гана  таандык  эмес  экендигин,  ал  башка  элдерде  да 
кучтуу  онуккендугун  Р.Гамзатовдун  «Эне  тил»  ырындагы  поэтик&тык  ойлорго,  учкул 
табылган  саптарга  таянуу  аркылуу  далилдоого  болот.  Ушундай  эле  пикирди  V  класста 
окутулуп  жаткан  лирикалык  жанрдын  башка  турлоруне  да  багыттоого  негиз  бар.  Бирок 
мугалим  окуучулар  тарабынан  оздоштурулуучу  лирикалык  чыгармаларды  окуп  уйронуудо 
жанрдык  касиетин  V  класста  башкы  орунга  койгону  анча  ийгиликтуү  болбой  калышы 
мумкун.  Ошондуктан  мугалим  окугууга  сунуш  кылынган  ар  бир  лирикалык  чыгарманы 
окутууда  Л.Гинзбург  айтмакчы,  адам  анда  автор,  же  аны  баяндоочу  объект  катары  гана 
катышпастан,  анын  субъект  и  си.  чыгармаиын  эстетикалык  түзүлүшуне  сиңирилген  анын 
кыймылдагы элемента (Гизнбург Л. О лирике. Изд. 2-е -Ленинград, Сов. Писатель,1974.  С. 
7.)  катары  кирерине  өзгочө  басым  койгону  оң.  Бул  боюнча  орус  адабиятында  лирикалык 
чыгармаларды окутууну изилдеген методист З.Рез томонкудой пикирин билдирет: “Лирика 
обладает  удивительным  педагогическим  свойством:  она  способна  активизировать 
эмоцнанально-нравственные возможности учеников. Почему можно утвердительно говорит 
об этом? Современные психологи, основываясь на открытом И.П.Павловым действии слова 
как  реального  раздаржителя,  приходят  к  выводы,  что  художественное  произведение 
способно  вызвать  у  человека  такое  же  душевные  состояние,  какое  вызывает  реальные 
события.  В  самом  деле,  каждый  человек  может  вероятно,  припомнит  минут,  когда  чуства, 
выраженные  стихотворении,  вдруг  совпадали  с  его  собстеннными  или  становились  ими”. 
(Рез.З.Я. Изучение лирических произведений - В кн.: Методика преподавания литературы. - 
Москва: Просвещение, 1977. С.244.). 
Асыресе,  бардык  эле  учурда  автор  менен  окурмандын  пикири  дал  келе  бербейт. 
Мугалим  лирикалык  жанрдагы  чыгармаларды  окутууда  автор  менен  окуучунун  оюн  дал 
келтирбесе  да,  сабакта  автордун  коз  карашын,ырда  берейин  деген  оюн  окуучуларга 
жеткируугө милдеттуу. Ал милдетти аткаруу учун мугалим биринчи кезекте оздөштүрүлүп 
жаткан лирикалык жанрдаі ы чыгарманын коомдогу көркөм- эстетикалык ордун, саясий же 
жарандык  позициясын,  ички  ой-толгоолорун,  ар  кандай  озгорушко  карата  багытгалган 
индивидуалдуу байкоолорун окуучулардын кабыл алуу мүмкүнчүлугүнө жараша окутуунун 
формасын  тандоосу  маанилуу.  Албетте,  бул  мугалимдин  педагогдук  чеберчилигине 
байланыштуу чечилет. Эгерде мугалимде андай чеберчилик жетишсиз болсо, анда эн сонун, 
өзүн-озу  тушундуруп  турган  ыр  да  окуучуга  анча  таасирдуу  болбой  калышы  мумкун. 
Ошондуктан  мугалим  жаш  өспүрумдөрдүн  алдындагы  озунун  инсандык  жоопкерчилигин 
сезии,  алардын  лирикалык  чыгармаларды  андаштырууга  карата  кабылдоо  табитин, 
эмоционалдуу  ички  туюм-сезимдерин  тарбиялоосу  керек.  Окуучуда  мындай  касиеттерди 
калыптандыруу  -  жакшы  менен  жаманды  ажырата  билип,  реалдуу  турмушка  кайдыгер 
болбой,  кооздукка  суктанып,  коркомдукко  таасирленип,  бироонун  кубанычын  озундой 
сезип,  азап-кайгыга  боору  ооруп,  дегинкиси  бардык  кубулушка  карата  эмоциясын 
билдирууго, жетиштуу айтканга оңой болгону менен, коп жылдык жана еистемалуу окутуп-
үйрөтүүнү  тапап  кылган  түйшүктүу  імгек  болуп  саналат.  Эн,  башкысы,  мугалим  сабакта 
өздөштүрулүп  жаткан  лирикалык  чыгарманын  көркөм  мазмунуп,  идеясын  окуучуларга 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Фило.-югичаские шіуки», Л° 2 (32), 2010 г. 
79
 
 
 
түіііондүрүүдө,  ал  ырда  көтөрүлгөн  проблема,  айтылган  ой  кимдир  бирөо  тарабынан 
көркомдөлгән деген сыяктуу мам и л еде болбошу керек. Ырдын мазмунундагы коз караш 
мугалимдин езүнүн көөдонунөн кайнап чыгыл жаткан дай, ошондой эле ал окуучулардын ар 
биринин  жан  дүйносүндө  мурда  болгондой,  бирок  аны  алар  башта  байкабагандай,  мына 
азыр байкап көрүп жаткалдай деңгээлде  уюштурулса, анда ;іл класста билим, тарбия алган 
бала сабакта, андан кийин орто мектепти аяктаган соң лирикалык чыгармага кайдыгер карай 
албайт. 
Өзөктүү создөр: лирика, поэзия, дүйнөгө коз караш, ыргак, рефма-ритм, психология, 
мазмун, форма, атуулдук лирика, образ, лирикалык каарман, патриопук лирика 
Аннотация:  Илнмий  түшүнүктү  пайда  кылуунун  эц  негизги  шарты  болуп  мугалим 
тарабынан окутулуп жаткан кэрком чыгарманын эң маңыздуу, орчундуу илимий белгисин, 
өзөгүн  ачып  корсөтүү  болуп  эсептелет.  Кабыл  алуу  же  перцептивдуү  иш-аракегги 
тушундүрүүдө окуучулардын аң -сезиминде каармандын образын (элесин) жаратуу биринчи 
орунда турарын түшүнүү зарыл.

Л баи атындагы Қаз¥ПУ-оың Хабаршысы. .< Филология гылымдары» сериясы, Х»2 (32),2010ж. 
 
 
Түйін 
Макалада  көркем  шығарманы  оқыту  арқылы  оқушылардың  әдеби  түсініктерін 
қалыптастыру мәселесі сөз болады. 
Резюме 
В статье рассматривается проблема формирования литературных понятий у учащихся 
через обучения художественных произведений 
Summary 
This  article  deals  with  the  problem  of  formation  of  literary  notions  in  schoolchildren 
through teaching works of art. 
УДК 821.512.122-14 
ШӘКӘРІМ  ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ  ЛИРИКА  ӘЛЕМІ  ЖӘНЕ  ОНЫҢ 
ӨЗІНДІК 
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
А.Қ. Жүндібаева - 
Семей мемлекеттік педагогикалық институтының магистранты 
Туған  әдебиетімізде  өзінің  ұстанған  бағытынан,  артына  қалдырған  туындыларынан 
Шәкәрім  Құдайбердіұлының  ешкімге  ұқсамайтын  соны  стилін,  ақындық  шеберлігін  анық 
танимыз.  Ақынның  ақылмен  сүзіп,  көкірек  көзімен  көріп,  сөз  сырымен  өрнектеген  өлең 
кестелеріне  терең  білім,  өзгеше  суреткерлік  дүниетаным,  қазақ  поэзиясына  тән  көркемдік 
жаңалықтар арқау болған. 
Біз  осы  ізденісімізді  ғылыми  теориялық  жақтармен  ұштастыра  отырып,  ақын 
лирикасының жанрлық және көркемдік ерекшеліктерін аша түсуге бел байладық. 
Жанр - әлем әдебиетіндегі немесе нақтылы бір ұлттық әдебиеттегі белгілі бір дәуірде 
қалыптасқан, ортақ типологиялық т.б. белгілері бар көркем шығармалар жүйесі. Әдебиеттегі 
жанрларды тегі мен түріне қарап, лирикалық, эпостық және драмалық жанрлар деп бөлеміз. 
«Әдебиеттің Аристотель заманынан бері қарай келе жатқан дәстүрлі үш тегінің бірі, 
шындықты  адамның  көңіл-күйіне  бөлеп,  ойы  мен  сезіміне  астастыра  суреттейтін  терең 
психологиялық шығармалардың бірі. Лирикадағы әрбір сөз (мотив) -ақынның бір сәтте жалт 
еткен  нұрлы  ойы,  жарқ  етіп  тұтас  көрінген  ішкі  сырлы  дүниесі»,  -  дейді  З.Қабдолов. 
Адамның көңіл-күйі, ой мен сезімнің үндесуі лириканың басты ерекшелігі болып табылады. 
Лирикалық  өлеңдерді  тақырыбына  қарай  талдап,  көптеген  әдебиет  зерттеушілерінің 
пікірлері  бойынша  шартты  түрде  саяси-әлеуметтік  лирика,  философиялық  лирика,  табиғат 
лирикасы,  махаббат  лирикасы  деп  бөледі  Ал,  зерттеуші  А.Айтпаева  өзінің  зерттеу 
еңбегінде: «Шәкәрім лирикасын шартты түрде табиғат, махаббат- жастық немесе көңіл-күй 
лирикасы және ғибрат ақыл немесе ой-толғаныстар (оның ішінде ағартушылық, азаматтық 
лирика бар) деп бірнеше салаға бөлуге болады»,-деп көрсетеді Біз өлең өрнектерінің өзіндік 
ерекшелігіне  қарай,  шартты  түрде  Шәкәрім  лирикасын  саяси-әлеуметтік  лирика  (оның 
ішінде  философиялық  лирика,  сонымен  қатар,  ағартушылық,  азаматтық,  ғибрат-ақыл  ой 
өрнектері  бар),  көңіл-күй  лирикасы,  табиғат  лирикасы  деп  бөле  отырып,  ақын 
шығармашылығының өте күрделі құбылыс екендігіне көз жеткіздік. 
Ұлы Абайдың сөз өнеріне деген ерекше ықыласын сезіне жүріп қалыптасқан Шәкәрім 
о  бастан-ақ  ақындық  өнер  жолындағы  өзінің  биік  нысанасын,  асыл  мұратын  жете  түсінді. 
Лирикалық поэзияны айрықша қастерлі дүние деп есептеді. 
Ақынның  көңіл-күйі  әрқашан  өзі  өмір  сүрген  қоғамдық  ортаның  хал-жайына 
байланысты,  өзін  қоршаған  шындықтың  саяси-әлеуметтік  сырымен  сабақтас.  Ол  қуана 
шалқыса  да,  жабырқай  толғанса  да,  лирикада  сол  өз  кезінің  шындығы  мен  сыры  жатады. 
Оқушы  әрбір  лирикалық  шығармадан  оны  жазған  автор  өмір  сүрген  кездің  жай-жапсарын 
аңғарып  отырады.  Ақын  шығармашылығындағы  лирика  әлемін  тұтастай  алып  қарағанда, 
жанрлық жағынан кез келген лириканың түрі көрініс береді.. 
«Партия  адамдары»  өлеңінде  қоғам  портреті,  шынайы  қазақ  елінің  сол  замандағы 

Л баи атындагы Қаз¥ПУ-оың Хабаршысы. .< Филология гылымдары» сериясы, Х»2 (32),2010ж. 
 
 
портреті анық көрінеді;

Вестник КазНПУ имени Абая, серия <<Филологические науки*, Л° 2 Q2), 2010 г. 
 
 
... Адал десе тік тұрар төбе шашы, 
Жиған малы бәрі арам, ішкен асы. 
Қылып жүрген ісі анау, күші мынау, 
Ағайынға ұқсайды қай арасы? 
Өмір  және  ақындық  тәжірибесі  толыкқан  кезде  Шәкәрімнің  ерекше  тоқталатын 
тақырыптарының  бастысы  -  адам  тағдыры,  адам  өмірінің  мәні,  адамшылық  сияқты 
философиялық  және  психологиялық  категориялар.  Бұл  тақырып  «Адамшылық»,  «Адамнан 
артық жәндік жаралмаған», «Адам немене? » деген өлеңдерінде көрініс тапқан. 
«Адамшылық» өлеңінде: 
... Мейірім - жақсы, зұлымдык жаман дейсің, 
Қасқырлыққа қайтесің құр дөңгелеп. 
Жаны ашып жәрдем қылмай өткен адам,- 
Өсіп, өшіп құлаған бір бәйтерек, -деп түйін жасайды. 
«Тура  жолда  қайғы  тұрмас»  деген  атақты  өлеңінде  ғылым  мен  теологтардың 
арасындағы  дүниетанымдағы  қарама-қайшылықтың  тамырын  дәл  танып,  Абайдың  сөзімен 
айтқанда  «Алланың  ғылымына,  яғни  танымға  асқақтай  қарауының  өзі  көп  сырдың  мәнін 
аңғартады. 
«Тау басындағы ой» деген философиялық лирикасында бүкіл әлемдегі дін атаулының 
мән-  мағынасын  дәл  анықтайды.  Ұшқыр  ойлы,  мағынасы  терең  философиялық  толғау 
тәрізді  ақынның  бұл  шығармасы  «Шыққаным  Шыңғыстағы  бір  биік  тау»,  «Күннен  неге 
түсіп  тұр  мұнша  жарық?»,  «Шымды  жерде  көрсесіз  қара  топырақ»,  «Атаның  шаһуатының 
көп  қой  мәні»,  «Ей,  жастар,  қалай  дейсің  бұл  дүние?»,  «Ұжданды  мақтайды  тамам  адам» 
тәрізді  бірнеше  топтамадан  тұрағыны  белгілі.  Мұнда  жан,  табиғаттың  жаратышысы,  ақыл 
мәселесі, дүниенің өзіндік сыры ақын ойымен шебер ұласып келіп, тереңінен қозғалады. 
Ақынның  «Ғайсадай  жан  беретін  таңның  желі»,  «Дүние  мен  өмір»  өлеңдерінде 
дүниенің өзіндік ерекшеліктері, адам дүниетанымының өзіндік даралығы көрінеді. 
Ғайсадай жан беретін таңның желі, 
Қайғымды желге ұшырып, тірілт мені! 
Ақылым кәрілікке жабырқама, 
Талпынып тағы да ақтар дүниені,- дейді ол. Бұл өлеңінде өзінің өмірге 
деген пікірін, көзқарасын айналадағы ортамен, табиғатпен байланыстыра отырып 
суреттейді. Таңғы желге қайғысын жоғалтуды, ақылына кәрілікке жабырқамауды, 
қайратына әр нәрсеге қарсы тұруды, тіліне барша жанға пайдалыны айтуды тапсыра 
отырып, ақын заманға үн қатады. 
Не үкімет, немесе қауымды алдап, 
Арсыздықпен не болар алған шені?! - деп аяқтай келіп, қоғамға да, 
адамға да қажетті сауалды жолдай келіп, заманындағы қулық, сұмдық, бетперделік 
көріністерді жария етіп, оны шешудің жолы - адамгершілік пен әділеттілікте деп меңзейді. 
Шәкәрім  -  адам  сезімдеріне  ерекше  көңіл  бөле  отырып  жырлаған  ақын.  Әсіресе,  ол 
адам  сезімдерінің  ішіндегі  ең  асылы  деп  махаббат  пен  сүйіспеншілікті  жоғары  ұстайды. 
Махаббат тақырыбы - ақынның реалистік лирикасындағы ең өзекті көркем арналардың бірі. 
Жастық  шақтың  бейнесі,  қыз  бен  жігіт  образдары,  махаббат  сезімдерінің  нәзік  иірімдері  - 
ақын лирикасындағы асыл идеялар. Шәкәрімнің көңіл-күйіне байланысты туған жырлар өте 
көп.  «Жарымды  жаным  сүйді,  сүйе  алмай  тәнім  күйді»,  «Жастық  туралы»,  «Ақыл  құсы 
адаспай  аспандағы»,  «Шын  сырым»  атты  өлеңдері  ақын  мұрат  еткен  әдеміліктің, 
сұлулықтың  нышаны  қандай  болғанын  аңғартады.  «Адамның  еркі  қайда»  ,  -деп  ақылдан 
сұрағаным»  атты  өлеңінде  ақын  өз  ақылымен  мұңдасады,  өз  ойымен  сырласады.  Өз 
санасының  сезіміне  жүгініп,  ақылымен  «сөйлесу»,  ақылының  жауабын,  ойын  тыңдау  кез 
келген адамның қолынан келе бермейді. 
«Ақыл құсы адаспай аспандаса» атты лирикасында: 
Ақыл құсы адаспай аспандаса, 
Әлемде нәрсе болмас көзден таса. 
Жеті көк жерден оңай басқыш болып, 
Ғарышқа қол жетеді армандаса, - деп шыңдаса адамзаттың алмайтын 
қамалы, бағындырмайтын асуы жоқ екенін айтады. 
«Ноль» деген өлеңінде: 

Вестник КсгіИПУ имени Апия, серия «Филологические науки»,
 Л» 
2 (32), 2010 г.
 
 
 
Қаламым, қарындашым - жан жолдасым! 
Жау болды, жан аяспас сан жолдасым. 
Қайырылып, мейірімденіп қарамайды, 
Кеше аласа, бүгін зор, паң жолдасым... 
Жарқырап нұрын шашып, жанады шам, 
Талайлар пайда алады жарығынан. 
Су тамып, не жел тиіп сөне қалса, 
Көрмей, басып, таптайды пайда алған жан..,- 
дейді.  Ақынның  зарланайын  деген  ойы  жоқ,  бірақ  ақ  көңіл,  адал  жүрек,  арлы  істі 
серік еткен адамдардың сиректігіне іші қынжылады. Өзінің бұрынғы дос деп жүргендері бір 
сәтте  маңайынан  алыстап  кеткендігін  көріп,  шын  досты  өмірде  табу  қиын  екенін  айтады. 
Көңіл күйін осылай шертіп, ақын барша оқырман қауымға ой салады: 
Демеймін мұңымды айтып зарланайын, 
Жаралыс солай қылған адам жайын. 
Жарық алып жалғанды тексерсең де, 
Таза жүрек таппайсың, сол уайым. 
Ақынның  «Жиырма  үш  жасымда»  атты  өлеңі  кей  жинақтарда  «Шын  сырым»  деген 
атпен  белгілі.  Бұл  өлеңде  көңіл-күйдің  өзіндік  ерекшелігі  көрінеді.  Сонымен  қатар, 
шығармадағы табиғат көріністері де лирикалық қаһарманның сезімін сездіруге бағытталған. 
Нұрыңнан нұр алып, 
Аспанда Жарық Ай, 
Келеді қозғалып, 
Жақындап бері қарай,- 
сынды  жолдарды  оқып  отырып,  расында  Айды  қыздан  жарық  алып,  жылжып  келе 
жатыр  деп  ұғынбаймыз.  Сондай-ақ,  Жетіқарақшының  қызды  айналып  іздеуі,  «Күн  батып 
жоғалды, Нұрыңнан ұялып» деп өрнектеуі барлығы -лирикалық каһарманның қыз бейнесін 
жеткізуде жасаған белгілі бір құбылыс пен көңіл сезімін өзінше өрнектеуі. 
Ақынның шабытына үн қосылса, өзіндік жан сыры тереңінен көрінетін әдемі жырлар 
туады. Ақын қиялының көңіліне қарай, соған ұқсаған сазды немесе мұңды әуендер дүниеге 
келеді. Олай болса, Шәкәрім жырларының қайсысын алсақ та, оның тууына ақын көңілінің 
қай күйде болғаны әсер еткені белгілі. Демек, ақын заман таршылығын, ауысуын көргенде, 
жаңа  заманның  туғанын  білгенде,  қазақтың  қалай  ел  болатынына  уайым  жеп  жүргенде, 
терең философиялық астары бар шығармалар дүниеге келген. Айтарымыз: көңіл пырағы қай 
жерде аялдаса, шабыт шырағы жанып, ақын ойы әдемі жыр өрнектеріне айналған. 
Ал, табиғат лирикасы - ақын шығармаларындағы орны бар елеулі дүние. 
Табиғат  лирикасы  -  лирика  жанрының  бір  түрі,  ақынның  ішкі  жан-дүниесі  оның  әр 
түрлі табиғат құбылыстарын сезінуі, бейнелеп суреттеуі арқылы танылатын өлең-жырлар... 
біреулер  табиғаттың  пейзаждық  суреттерін  жасаса,  енді  бір  ақындар  сол  табиғат  арқылы 
қоғамдық өмірді, адамның ішкі көңіл- күйін астастыра жырлаған. 
Лирик  Шәкәрім  де  өз  өлеңдерінде  қоғамда  болып  жатқан  құбылыстарды  зерделеп, 
зерттеп, оны табиғат көріністері теңестіре көрсеткен. 
1880 жылы жазылған табиғат лирикасына жататын «Жаз келер» атты өлеңінде: 
Жаз келер, қыстыгүнгі қысым өтіп, 
Қар, суық, аяз, боран - бәрі кетіп, 
Қасықтай қар, тобықтай тоң қалмайды, 
Табиғат барша жанға рақым етіп. 
Жетпекке үлкендікке жас балалар, 
Жүгірер қырдан ойға дүбірлесіп, 
Шал-кемпір күншуақтап, көңілі жай боп, 
Өткен күн, өмірін айтып күбірлесіп,- 
дей  келе,  өмір  кезеңінің  белгілі  мамыражай  кезеңін  қазақ  тұрмысымен  біте 
қабыстырып, байланыстырады. 
Ал, ақынның көңіл-күй лирикасына жататын «Шын сырым» атты өлеңінде кездесетін 
Сызылтып ән салып, 
Шырқады бозторғай... 

А пай атындагы ҚсиЫІУ-дың Хабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, Ns2 (32),201 Уж. 
 
 
...Гүл биледі жайқалып. 
Бұлбұлдар сайраған, 
Жорға су тайпалып. 
Бұраңдар жайнаған,- 
деген  өлең  жолдарынан  табиғаттағы  әсем  көріністерді  ұтымды  детальдар  арқылы 
суреттей  отырып,  сұлу  қыздың  бейнесінен  алған  өсерге  ұластырады,  Осы  жерде  аталған 
өлеңді табиғат лирикасы қатарына қосып жіберуден аулақпыз. Айтарымыз, шығарманың өз 
тумыстық  болмысын  сақтай  отырып,  табиғат  салтанатының  осы  өлеңде  де  кездесетініне 
тоқталу.  Табиғат  көріністерін  өз  сезімін  әсерлі  жеткізу  үшін  шебер  қолданғанына  көз 
жеткізу болып табылады. 
Табиғат  пен  адам  арасындағы  үйлесімділікті  өз  поэзиясына  арқау  еткен  ақын 
шығармаларын  оқып  отырғанда  пайымдағанымыз:  табиғаттың  көркем  көріністерін  ақын 
айтар ойына, өзге сырға ұштастыруда шебер пайдаланған. 
«Түйіп айтқанда, Шәкәрімнің лирикасы сол заманның айнасы болды». 
Алдағы уақытта жүз елу жылдық мерейтойы келе жатқан ақын шығармашылығының 
ашылмаған тың тұстары зерттеліп, халық игілігіне айналса нұр үстіне нұр болар еді. 
Шындығында  Шәкәрім  Құдайбердіұлының  мұрасы  -  аса  кернеулі,  заңгар  маңызды, 
салиқалы  да  сындарлы,  маңызды  мұра.  Ендеше  оны  зерттеу  бір  күннің,  бір  жылдың  емес, 
заманалар  еншісінде.  Ұлы  Абайдың  ақындық  дәстүрін  берік  ұстанған  Шәкәрімнің 
поэтикалық қуаты зерттеле бермек. 
1.
 
Әбдіғазиұлы  Б.  Шәкәрім:  дәстүр  және  көркемдік.  Монография.  Үш  биік,Семей. 
2007.-225 б. 
2.
 
Шәкәрім. 2 томдық шығармалар жинағы. -Алматы: Жібек жолы, 2006. -5216. 
3.
 
«Шәкәрімтану  мәселелері»  -  сериялық  жинақтары,  1-6  том.  Семей-Новосібір: 
Талер-Пресс, 
2006. 
4.
 
Шәкәрім. 2 томдық шығармалар жинағы. Алматы: Жібек жолы, 2006. -5216. 
Резюме 
В статье рассматривается темы лирики Шакарима Кудайбердиева. 
Summary 
The  given  article  is  devoted  to  some  problems  and  themes  of  lyrics  and  the  article 
considered  of  study  to  the  problem  revealing  poetical  aspects  of  lyric  poet  creative  Shakarim 
Kudayberdiev.

Вестник ЮпНЛУ іс.іени Абая, серия «Филологические науки», № 2 (32), 2010 г. 
 
  
  
 
 
 
 
88  - 
  
   
 
  
 
 
 
 
 
 
АБАЙ ЖӘНЕ ШӘКӘРІМ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ РУХАНИ ҮНДЕСТІК.  
 
С.Д. Ізтілеуова - 
филол, ғыл. д., 
Абай атындағы ҚазҰПУ-дың «Абайтану» ғылыми-зерттеу орталығының жетекші 
ғылыми қызметкері 
Шәкәрімнің  мол  мұрасының  халыққа  жетуінің  бірден  -  бір  себепкері  баласы  Ахат. 
Сонау сұрқия саясаттың әсері Шәкәрім әулетіне де соқпай өтпеді. Шәкәрім әулетінің қуғын - 
сүргінге  ұшырап,  барлық  қиындықтарды  бастан  кешкені  белгілі.  Бір  баласы  Зият  Қытай 
асып, Ахат түрмеге түсіп, көп бейнет көреді. Қалған балаларының бірі түрмеде мерт болып, 
аштықтан  қаза  болып,  тарыдай  шашылып,  халық  басына  түскен  нәубеттің  барлығын 
басынан өткереді. Солай болса да, балалары  әке мұрасын көздерінің қарашығындай сақтап 
қалады.  Зият  Қытай  еліне  кеткенде  қоржынына  әке  мұрасын  салып  ала  кетеді.  Сол  жаққа 
насихаттайды. 
Ал,  Ахат  ұлттық  кітапханаға  және  академияның  кітапханасына  1935  -  36  жылдары 
өткізеді.  Сол  бір  сұрапыл  жылдары  басын  оққа  тігіп,  қорықпай  -  ақ  осы  ерлікке  барады. 
Қазіргі  бізге  жеткен  Шәкәрім  еңбектері  Ахаттың  әке  мұрасына  мұқият  қарап,  халық 
мұрасына  айналуына  ықпал  етті  және  өзі  де  әкесі  жайлы  естеліктер  қалдырды.  Ахаттың 
естелігенде  әкесінің  шығармашылық  жолдары  мен  Абайдың  ықпалы  мен  әсерін  дерек 
көздері  ретінде береді. Ұлттық  кітапханаға 1935 жылы 9 ақпанда әкесінің біраз еңбектерін 
өткізеді. Міне, Шәкәрімнің бізге жеткен еңбектерінің тарихы осындай. 
Ахат  естеліктері  Шәкәрім  мен  Абайдың  рухани  шығармашылықтары  мен  екеуара 
сұхбаттарынан 
тұрады. 
Шәкәрім  шығармашылығындағы  философиялық  көзқарастар  және  оның  жаратушы, 
жан,  тәңір,  дін  туралы  ой  -  пікірлері,  Абай  ойларымен  үзеңгілес  келіп,  сабақтастық  тауып 
жатады. 
Бұл жөнінде Шәкәрімнің баласы Ахаттың естелігінде былай дейді: Батыс, Шығыстың 
ескі замандағы ойшылдары, жазушы - ақындарымен танысып, оқуыма да Абай себеп болды. 
Ғылым  іздеп,  қалаларды  аралауыма  да  Абай  себеп  болды.  "Мұсылмандық",  "Түрік-қырғыз 
шежіресін", "Қалқаман - Мамыр", "Еңлік-Кебекті" жазуыма көп көмек берді."- дейтін. 
Абай  мен  Шәкәрім  шығармашылығындағы  үндестік  сабақтастық  тақырыбы  да  аса 
терең. 
Абай мен Шәкәрім шығармашылығының ортақ тамыры екі суреткердің қара сөздері 
мен  өлеңдеріндегі  ой  толғаныстарындағы  ұқсастықтары  мен  үндестігінде  айқын  көрінеді. 
Екі  ақын  да  өмір,  қоғам,  болмыс  құбылыстарын  және  Алла  тану,  адам  тану  туралы  үлкен 
дүниетанымдық  мәселелер  жайында  ой  қозғайды.  Абай  да,  Шәкәрім  де  айрықша 
білімпаздық пен ізденімпаздықтың арқасында және ерекше дарын иесі болғандықтан заман 
ағымынан,  қоғамнан  биіктеп  кеткен  жандар.  Ғалам  -  болмыс  -  Алла,  жаратушы  жайлы 
ойлары  оқырманның  жан-дүниесін  толғанысқа  түсіреді.  Қос  ақынның  мұңы,  қамығуы  мен 
қайғысы  өлеңдерінде  терең  берілгендігі  сондайлық,  оқушының  жан-дүниесін  қозғап, 
оқырманын ұйытып, өмірге жаңа таныммен қарауға жетелейді. 
Әрине,  Алла  -  адам  -  қоғам  мәселелерін  талдауда  ІІІәкәрім  Абай  дүниетанымына 
жүгінеді.  Бірін-  бірі  толықтыра  отыра  адамзат  танымының  ойлау  шеңберін  кеңейтуге 
қабілеттілік екі кемеңгер тұлғаға тән дүние. 
Міне,  Абай  әсерін,  оның  көзқарасын,  дүниетанымын  түсініп  Шәкәрім  өзіндік 
қолтаңбасын поэзия мен пәлсапалық ой-толғамдардың өрнегін салады. 
Шәкәрім былай дейді: 
"Іш  хахиқат  біржолата  көміліп  қалмайды.  Мұны  мен  өз  мақтаным  үшін  айтып 
отырғам жоқ. Мұны адамдар әбден қабыл алғанша, мен өліп қаламын. Маған тіршілікте де 
мақтанның  бір  тиын  құрлы  қадірі  жоқ.  Және  мақтан  араласқан  істе  тазалық,  әділет 
болмайтынын  жақсы  білемін.  Бірақ,  ақылдың  анық  деп  тапқан  хақиқатын  айтпауға  ар 
көнбейді. Өлген соң тарихта атым қалсын да демеймін. 
Heгe десеңіз: "Өлген соң да мақтанайын" дегеннен масқаралық іс бар ма? " /6/- деген 
пікірі ақынның өмірлік кредосына айналған. 

Вестник ЮпНЛУ іс.іени Абая, серия «Филологические науки», № 2 (32), 2010 г. 
 
  
  
 
 
 
 
89  - 
  
   
 
  
 
 
 
Әр  бір  ұрпақ  заман  талабы  мен  танымдары  ой  қорыта  келе,  Шәкәрім  көтерген 
мәселелерге тың көзбен қарары сөзсіз. 
Шәкәрімнің  назар  салып,  пікір  білдірген  үғымдарының  бірі-  осы  мақтану,  мақтау 
жайлы. Мақтануды адам іс - әрекетіне, өмір сүруіне жайсыздық әкелетініне, зиянды істерге 
бастау болатынын ескертіп, сақтандырып отырады.  
                            Бой да жоқпен мақтаса, яки сөксе, 
Қуанбақ, не кейімек өзіңе еп пе? 
Ғаділ жүрек, таза ақыл мақтайтұғын, 
Солар сөкпес іс қылар жолды көксе./7/. 
дейді, "Мақтау мен сөгіс" өлеңінде. 
Ал Абай тіптен бұл мәселеде өз кесімен тіке айтады: 
Мен - мақтанның құлы емес, 
Шын ақылға зорлық жоқ. 
Антурған көп пүл емес, 
Өлім барда корлық жоқ. /8/. 
Абай мен Шәкәрім тағдырлық мәнді өмір құбылыстарына қалам сілтей отыра, бірінің 
ойын бірі дамытып, толықтырып, тереңдетіп отырады. Мысалы. Абай бір өлеңінде: 
Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста, 
Сонда толық боласың елден бөлек./9/.- 
дейді. 
Дей  тұра,  Абай  толық  адам  болу  үшін  керекті  адами  сапаларды  сараптап  көрсетіп 
береді.  Нағыз  адам  болу  үшін  сабырлы  ақыл,  қажырлы  қайрат,  ыстық  жүрек  қажет.  Оның 
біреуі  жоқ  болса,  сен  нағыз  толық  адам  емессің.  Абай  халықты  өз  бойындағы  ізгілікті 
сапаларды  қастерлеп,  ұштай  білуге  үйретуді  мақсат  тұтады.  Ал  Шәкәрім  бұл  тақырыпты 
өзінше жаңа қырынан көрсетуге ұмтылған: 
Байлаймын да көзіңді, 
Патша қылам өзіңді, 
Ұғып отыр сөзімді Ел билетем 
жеті ру. 
"Мейірім", "Ынсап", "Әділет", 
"Шыдам", "Шыншыл", "Харакет", 
Түп қазығы: "Ақ ниет " - Бұл 
жетеуін ел қылу./10/. 
Абай  талап,  шыдам,  кайрат,  жүрек,  ақыл  сияқты  адами  сапалардың  қатар  болуын, 
адам  бойынан  бірдей  көрінуін  қалайды.  Ал  Шәкәрімде,  бұлармен  қатар  мейірім,  ынсап, 
әділет,  ақ  ниет  сияқты  сапалық  қасиеттерді  уағыздау  басым.  Адами  қасиеттердің  түп 
қазығын ол адалдық пен ақ ниетке келіп тірейді. 
Шәкәрім үшін ақыл, талап, еңбек, барлығы адалдық пен ақ ниет болған жерде баянды 
болмақ.  Міне,  екі  ойшылды  осындай  ой-таным  ұксастықтары  бірін-бірі  толықтырып, 
жетілдіріп  отырған.  Абай  Шәкәрімге  рухани  ұстаз  бола  отыра,  оның  білімін  тереңдетуіне 
үнемі қаржылай көмектесті. 
Шәкәрімнің  рухани  дамуына  өз  әсерін  тигізген  Абай  жайлы  баласы  Ахатка 
айтқандары: "Адамы өлген ауыл үш жылға дейін қаралы болады. Осы өлімнің үстіне мен өте 
жақсы көретін Мағаш 1904 жылы қайтыс болып, Абайдың да, менің де сорым қайнап қалды. 
Абай Мағаш өткен соң, ақылынан адаспаса да, ауыр ойдың құрсауында болып, үйде көзінен 
жасы  парлап,  отырып  қалды.  Біз  Мағаштың  жетісіне  дайындалып  жаттық.  Ауылдың 
қасындағы  дөң  басында  Абайды  күтіп,  елдің  қадірлі  көп  адамдары  отырып  қалды.  Мен 
Абайға  келіп:  "Сіз  өзіңіз:  айтқанын  істеген  -  анық  адам  және  қайғыға  қайғыра  біліп,  оны 
тоқтата  алар  қайраты  да  болуы  керек"-деп  бізге  үйретіп,  соны  істемегеніңіз  қалай?  -
дегенімде "Е, мен не деп едім?"- деді. Мен, сіз: 
"Көзіме жас бер, жылайын, 
Шыдам бер қайрат қылайын. 
Жаралы жүрекке 
Дауа бер, жамап сынайын ",  
-деген жоқсыз ба? -дегенімде: "Мен әлсірейін деген екенмін ғой. Киіңдір, тысқа шығар" деді. 
Мен шапанын, бөркін кигізіп, қолтықтап кигізіп ортасына әкеп отырғыздым.» 
-
 
бұл жолдар Шәкәрімнің баласы Ахаттың әкесі туралы естелігінен. /11/. 
Екі  ақын  да  туыс  бола  тұра  бұларды  әсіресе  жақындастырған  рухани  дүние  еді.  Екі 
ойшылдың  ақиқат  дәрежесіндегі  ойлары,  ізденген  білімдері,  алға  қойған  мақсаттары  да 

Вестник ЮпНЛУ іс.іени Абая, серия «Филологические науки», № 2 (32), 2010 г. 
 
  
  
 
 
 
 
90  - 
  
   
 
  
 
 
 
ортақ еді. 
Жоғарыдағы баласы Ахаттың естелігін жалғастырсақ: Абай көппен амандасып болған 
соң,  тез  бойын  жинап  "Мағаш  тек  менің  ғана  балам  емес  екен,  көптің  сіздердің  де 
балаларыңыз  екен!  Мен  сіздерді  ойламаған  екенмін,  ғафу  етіңіздер"  -  деп,  сөзге  араласып 
кетті.  Бір  мезетте мені қолымен нұсқап:  "Мынау Шәкәрім де, мен де сорлы екенбіз. Бұдан 
бұрынғы  жылда  Шәкәрімге  ойымды  айтып,  тағыда  бергенім  естеріңізде  шығар.  Мына  екі 
туысқанның қарсы қабат келіп, мұны білім іздеу жолынан қалдырып, менің Шәкәрімге білім 
қуғызсам  деген  мақсатым  орындалмай  қалды.  Шәкәрім  де  мен  де  сорлы  екенбіз  дегенім 
осы?!-деді. Мен Абайға: "Ол тілегіңізді орындаймын, айтқан жерлеріңізге барамын!"-дедім. 
Абай аз күлімсіреп: "Қаражат беретін мен өліп қалсам, қайтесің?" - деді. Мен: "Сіз өлмеңіз! 
Қайтсем де, тірі болсам, сізге берген сертімді орындаймын!"-дедім. /12/ 
Осы сұхбаттан кейін көп кешікпей, Абай дүниеден өтеді. Шәкәрім көп қиындықтарға 
қарамай, Абай ағасына, ұстазына берген уәдесін орындап, рухани сапарға шығып, өзіне мол 
білім жинап қайтады: 
                             Пароходпен ай жүріп жолда, 
Әр елден кез келіп молда, 
Он үш күн болып Стамболда  
Керек кітап табылғаны -ай! 
Парижде де оқыған жан, 
Түрік, Серкеш Әм Үндістан, 
Араб, башқұрт, қызылбастан, 
Переводчик - түрік, ноғай. /13/-дейді ақын. 
Осы естелікті ары қарай сабақтасақ, көптеген тың деректерді кездестіреміз. Иә, Абай 
үлгісін  Шәкәрім  ары  қарай  дамытты.  1905  жылы  қыркүйек,  қазан,  қараша  айларында 
қажылық  сапарға  аттанғандардың  тізімінде  Шәкәрімнің  де  аты-жөні  бар  құжат  Орталық 
мемлекеттік  мұрағатта  бар.  Көп  тізімнің  21санында  «Шакаримь  Худайбердинъ»  -  деп 
тіркелген.  Ал,  1906  жылы  қажылық  сапардан  қайтып  келгені  жайлы  да  деректер  сақтаулы 
тұр. Ал нақты түрде айтсақ, дерек көздері былай болған: 
1905 жылғы Шәкәрімнің қажылыққа сапары шамамен үш айға созылған сияқты. Оны 
орталық  мемлекеттік  мұрағаттағы  құжаттар  дәлелдейді.  Мысалы:  Қажылыққа  бару  үшін 
шетелдік төлқұжат үшін қызыл крест қоғамының пайдасына қосымша төлем төлеушілердің 
тізімінде қыркүйек, қазан, қараша айларында он рубль төлегендердің тізімінде 21-ші болып 
Семей облысы, Шыңғыс болысының қырғызы Шакаримь «Худайбердинъ» деп тіркелген. /1/ 
«Семей  облысының  уақытша  генерал-губернаторы,  генерал-мойор  Галкиннің  дала 
генерал- губернаторына хатында 1906 жылдың наурызында Семей уезі, Бұғылы болысының 
қырғыздары  Кезденов  Құрманғажы,  Жолбасаров  Құтан  және  Шыңғыс  болысымен  Чокин 
Күренші  және  Хұдайбердин  Шакарим  аттарына  берілген  №  6411,  6422,  6423,  6424  шетел 
төлқұжатын  қайтарып  алынғандығы  туралы  және  қажылық  сапардан  келгеннен  кейін 
олардың денсаулықтары тексеріліп, ауру-сырқаудан аман» екендігі айтылады. 
Шәкәрім  қажының  осы  естелігінің  өзі  алдындағы  Орталық  мұрағаттан  табылған 
деректермен сәйкес нақтыланып, дәлелденіп тұр. 
Ендеше,  Шәкәрім  өмірінің,  өз  естелігіндегі:  «Мен  пақыр  1905  жылдан  1906  жылға 
қарай  қажыға  барғанда  тақияны  көрдім»  -  деген  жолдардың  өзі-ақ  шындыққа  жанасып, 
деректермен  расталып  тұр.  Шәкәрімнің  осы  сапары  тек  қана  қажылық  қана  емес, 
шығармашылық және рухани өсу жолының үлкен бір белесін көрсетеді. 
Осы сапардан кейін-ақ Шәкәрім шығармашылығының өрлеуі, биік деңгейге көтеріліп, 
адам  түзеу,  Жаратушының  сүю  мәселелері  төңірегінде  дүниетанымдық  көзқарастарының 
жүзеге асуы басталған кезеңі еді. Жүзеге асуы дегенде шығармашылық даму процесі. 
Шәкәрім  қажының  осы  естелігінің  өзі  алдындағы  Орталық  мұрағаттан  табылған 
деректермен сәйкес нақтыланып, дәлелденіп тұр. 
Міне,  осы  сапарда  Шығыс,  Батыс  ойшылдарының  еңбектерімен  тереңірек  танысып, 
тіршілік,  жан,  ғалам  жайлы,  имандылық,  дін,  ғылым,  ақыл  жайындағы  өз  ойларын  дамыта 
отыра, өзіндік соны пікірлер айтты. 
Шәкәрім  өзі  былай  дейді:  демек,  менің  бұл  сапарым  көкірек  көзімді  ашып,  аңсаған 
арманыма қолым жеткен сапарым болды! Бұл да Абайдың маған ақыл-кеңесінің жемісі. /14/ 
Иә,  екі  ақында  шығармашылықтарыда  өз  тұлғасын,  өз  танымын  халқына  мұра  етіп 
кетті.  Олардан  тағылым  aлу  арқылы  халықты  шын  сүюді,  адамды,  Алланы  тануды 
үйренеміз.  Абай  да,  Шәкәрім  де,  адамды,  Алланы,  Жаратушыны,  Жарды  сүю  дәрежесіне 

Вестник ЮпНЛУ іс.іени Абая, серия «Филологические науки», № 2 (32), 2010 г. 
 
  
  
 
 
 
 
91  - 
  
   
 
  
 
 
 
көтеріле  отыра,  халық  мұңын  жоқтаудың,  ел  қамын  білудің,  халық  өркениеті  үшін 
жанпидалыққа барудың үлгісі болды. 
Резюме 
В  статье  раскрывается  духовно-нравственные  и  идейно-художественное  созвучие 
творчеств  Абая  и  Шакарима.  Актуальные  темы  бытия,  поднятые  в  произведениях  Абая, 
получили свое творческое продолжение в стихах и поэмах Шакарима. Проблемы, поднятые 
в их трудах, внесли огромный вклад в духовное становление казахского народа. 
Summary 
This article deals with spirituality, morality and ideas of Abai and Shakarim works. Actual 
themes are shown in Abai’s works, which are continued by Shakarim in his poems. The problems 
raised in their works made a great contribution to spiritual development of Kazakh people 
ЛИРИЧЕСКОЕ ОТСТУПЛЕНИЕ КАК ФОРМА ВЫРАЖЕНИЯ АВТОРСКОЙ 
СУБЪЕКТИВНОСТИ 
 
 Исина Н.У. - 
ЕНУ имени Л.Н.Гумилева 
Образ  автора  в  лирической  прозе  атрибутируется  посредством  включения  в 
повествование лирического отступления. Субъект речи (автор, лирический герой, персонаж) 
выражает  различные  чувства,  настроения,  переживания  в  определенной  художественной 
ситуации. 
С  точки  зрения  литературоведения,  лирическое  отступление  -  это  своеобразный 
композиционностилистический  прием,  заключающийся  в  отклонении  автора  от  прямого 
сюжетного  повествования.  Данный  термин  включает  авторская  речь,  рассуждение, 
высказывание,  выражающее  непосредственное  отношение  к  изображаемому  или  имеющее 
косвенное отношение к нему. С точки зрения поэтики художественного текста лирическое 
отступление  представляет  собой  внесюжетный  элемент  произведения.  В  художественном 
произведении оно может принимать форму воспоминаний, размышлений, обращений автора 
к читателям. В практике литературоведческого анализа принято различать следующие виды 
лирических отступлений: 
1)
 
Лирическое отступление - воспоминание 
2)
 
Лирическое отступление - рассуждение 
3)
 
Лирическое отступление - обращение 
4)
 
Лирическое отступление - обобщение 
5)
 
Лирическое отступление - самовыражение автора 
В  структуре  художественного  произведения  лирическое  отступление  выполняет 
важную  композиционно-стилистическую  функцию:  будучи  внесюжетным  элементом,  оно 
связывает  компоненты  сюжетного  повествования,  придает  всему  произведению  единство, 
целостность,  логическую  и  композиционную  завершенность,  особую  стилистическую 
выразительность. Лирические отступления преимущественно преобладают в произведениях 
лирического жанра: в рассказе, повести, романе. 
Объектом  анализа  лирических  отступлений  в  художественной  прозе  являются 
повести  писателей,  представителей  поколения  60-70-ых  годов  20  века,  к  числу  которых 
относятся  казахские  прозаики  Д.Исабеков,  С.Муратбеков,  А.Кекильбаев,  произведения 
которых  публиковались  как  в  оригинале,  так  и  в  русском  переводе,  а  также  русские 
писатели-деревенщики В.Астафьев, М.Алексеев. 
Дулат Исабеков - казахский прозаик, автор лирической прозы. Литературный дебют 
писателя  начинается  с  рассказов  и  повестей,  составляющих  контрапункты  его  творчества. 
Повести и рассказы его выходили в разные годы в отдельных изданиях, а также в сборниках. 
К  ранним  произведениям  писателя  относится  повесть  «Гаухар  тас»,  получившая  высокую 
оценку  в  критике.  Далее  последовали  повести  «Вы  не  знали  войны»,  «Молчун»,  «Записки 
квартиранта».  Тематика  произведений  писателя  традиционная:  «маленький»  человек  в 
современном  мире.  Внешний  мир  героев  не  так  привлекателен,  как  внутренний.  Мрачная 
среда  обывателей,  суровая  и  порой  жестокая  действительность  ввергают  героев  в 

Вестник ЮпНЛУ іс.іени Абая, серия «Филологические науки», № 2 (32), 2010 г. 
 
  
  
 
 
 
 
92  - 
  
   
 
  
 
 
 
драматические  истории,  оборачивающиеся  для  них  трагедией.  Более  богатой  и 
содержательной  представляется  внутренний  мир  героев,  который  становится  объектом 
художественного  изображения  писателя.  Пространство  казахского  аула  маркировано 
героями - обитателями аула в основном людьми преклонного возраста. Объединяющим все 
повести  писателя  является  мотив  памяти,  одиночества.  Г'ерои  живут  воспоминаниями  о 
прошлом,  в  реальной  жизни  они  одиноки,  бесприютны.  Их  мысли,  переживания  может 
разделить  лишь  автор-повествователь,  который  возникает  и  сопровождает  героев  на 
протяжении  всего  повествования.  Автор-повествователь  обнаруживает  себя  главным 
образом  в  лирических  отступлениях,  в  которых  он  либо  размышляет  вместе  героем  о 
превратностях  судьбы,  либо  вспоминает  о  давно  прошедших  событиях  жизни,  либо 
выражает свою точку зрения на факты биографии героя. Обратимся к повести Д.Исабскова 
«Записки квартиранта» (в оригинале «Пері мен періште»). 
В оригинале: 
«Жалғыз  адам  ойшыл  да,  шыншыл  да  болады  екен.  Әсіресе  екі  жылдан  бері  мидай 
араласып,  бip  бірінің  тағдырына  ортақтасып,  бұрын  жат  болсақ  та  жақын  боп  кеткен 
адамдардың  әрқайсысы  әр  жаққа  тарап,  солардың  шаңырағы  астында  ешқашандай 
туыстың қатысын жоқ бола тұрып ие боп қалсаң әр тағдыр жайлы шексіз де шетсіз ой 
құшағына еріксіз шома береді екенсің. .» [I, 161. 
В переводе: 
«Одинокий человек привыкает к раздумью. И если в его собственной жизни ничего не 
происходит, если течет она самотеком по налаженному руслу и ему нечего в ней менять, 
то  чужие  судьбы  становятся  порой  объектом  его  пристального  внимания,  и  даже  боли. 
Потому  что  в  та  находит  он  приметы  и  своей  жизни,  и  своих  поступков,  пусть  еще  не 
совершенных...» [2, 247]. 
Данный  фрагмент  из  текста  являет  собой  образец  лирического  отступления-
рассуждения, в котором автор-повествователь выражает собственное мнение, излагает свое 
видение  проблемы  одиночества  человека.  Одиночество  героя  повести  наводит  автора-
повествователя  на  мысль  об  одиночестве  как  участи  каждого,  кто  обделен  вниманием 
окружающих. Но именно одинокие люди способны к участию в жизни других людей. Так, 
по-своему  испытывает  чувство  одиночества  и  сам  автор-  повествователь,  которому 
оказывается небезраличной судьба Кулмамбета хозяина квартиры. Желание помочь, вернуть 
к  жизни  героя  побуждает  героя-квартиранта  вмешаться  в  семейную  историю  Кулмамбета, 
восстановить прежний порядок в доме. 
Саин  Муратбеков  -  один  из  ярких  представителей  казахской  аульной  прозы  20  в., 
автор  повестей  и  рассказов,  в  том  числе  повести  «Запах  полыни»  (в  оригинале  «Жусан 
иісі»).  Как  и  его  современник  Д.Исабеков,  писатель  обращается  к  теме  аульной  жизни,  к 
судьбам степных обитателей. Драматические истории составляют сюжеты произведений С. 
Муратбекова. Некоторые повести автобиографичны. Показательна повесть «Запах полыни», 
рассказывающая о детских годах юного героя. 
В оригинале: 
«Алыста  қалған  балалық  шағым...  Ойымнан  жарғақ  сары  тоны  қаудырлаған, 
тобығы тайған соң аяғын сүйрете жүретін, шілбиген арық, ақсақ қара бала бір кетпейді» 
[3, 5]. 
В переводе: 
«Мое  далекое  детство...  и  все-таки  я  отлично  помню  этого  мальчика  в  ссохшейся 
шубейке песочного цвета, худенького и хромого» [4, 3]. 
Предложенный  отрывок  из  оригинала  лирической  повести  и  переводного  варианта 
представляет  собой  пример  лирического  отступления-воспоминания.  Образ  лирического 
героя,  от  лица  которого  ведется  повествование,  максимально  приближен  к  образу  автора-
повествователя.  Рассказ  о  военном  детстве  переплетается  с  раздумьями,  воспоминаниями 
мальчика,  ставшего  свидетелем  трагических  событий  середины  прошлого  века.  Реальные 
исторические события проецируются в сознании юного героя и высвечивают в судьбе детей 
самые различные переживания. История мальчика Аяна, потерявшего в годы войны самых 
близких людей, но не утратившего главного качества - веры в жизнь, чем и удивлявшего им 
своих сверстников - составляет сюжетную основу повести. Мальчик, несмотря на свой юный 
возраст,  стремился  внушить  эту  веру  и  своим  сверстникам,  долгими  вечерами  сочиняя  им 
сказки о непобедимых богатырях, мудрых властителях. 
Лирическое  начало  подчеркивается  не  только  посредством  включения  лирического 
отступления,  но  и  соотнесением  судьбы  юного  героя  с  судьбой  самого  автора-творца. 

Вестник ЮпНЛУ іс.іени Абая, серия «Филологические науки», № 2 (32), 2010 г. 
 
  
  
 
 
 
 
93  - 
  
   
 
  
 
 
 
С.Муратбеков  -  писатель,  выросший  в  годы  войны  и  переживший  военное  лихолетье.  И 
потому  ему  очень  близки  и  понятны  переживания  и  раздумья  героя  повести.  Историю 
мальчика Аяна писатель переживает как личную трагедию. 
Историческая проза А.Кекильбаева также не лишена лиризма который выражается в 
авторских  отступлениях,  раздумьях  о  смысле  человеческой  жизни  и  бытия  в  целом. 
Показательной в этом смысле представляется повесть «Колодец» (в оригинале «Шынырау»), 
рассказывающая  историю  колодцекопателя  Енсепа.  Своеобразной  представляется 
композиция и сюжет повести. Автор-повествователь рассказывает о последних днях жизни 
героя,  но  повествование  разворачивается  вглубь.  Настоящее  время  сменяется  прошедшим: 
герой  в  поисках  ответа  на  волнующие  его  вопросы  мысленно  обращается  вспоминает  к 
прошлой жизни. Структура повести немногим напоминает воронку,  углубление в колодце. 
Герой  все  ниже  и  ниже  опускается  на  дно  колодца.  И  чем  ниже  спускается,  тем  полнее  и 
ярче  вырисовывается  картина  его  внутренней  жизни.  Автор-повествователь  высвечивает 
самые  потаенные  уголки  раздумий  героя.  Внешняя  событийная  канва  уступает  место 
изображению  внутренней  жизни  сознания  героя.  Вместе  с  героем  автор-  повествователь 
размышляет о смысле человеческой жизни, о сущности счастья, человека, бытия. 
В оригинале: 
«Адам байғұстың қиялы жеткен жердегі жақсы мен тәттіні бір  бойына сиғызған 
осы  бір  сөз  қашан  кісінің  көңіліне  шемен  боп  байланған  сәтінен  бастап,  бастапқы  мән-
мағынасының бәрінен түгел айрылып, онсыз да кем қанат, ойсыз да өлермен пендені онан 
сайын жан алқыма түсіретін қайыс қамшыға айналатын көрінеді» [5, 105]. 
В переводе: 
«Да,  это  короткое  слово  вмещает  в  себе  все,  о  чем  только  мечтает  слабый 
человеческий  разум.  С момента, как человек начинает грезить о счастье, до той роковой 
черты, когда он уже теряет веру в него, сколько всего выпадает на долю людскую! Судьба 
без пощады нахлестывает своим бичом человека» [6, 130]. 
Главным  занятием  героя  Енсепа  является  добыча  источника  воды  как  источника 
жизни.  Поиски  самого  глубокого  источника  воды  оборачиваются  для  героя  поисками 
истинного  смысла  жизни.  Вместе  с  героем  автор-повествователь  размышляет  о  жизни,  о 
судьбе  человека,  спорит,  вопрошает,  радуется,  страдает.  Вся  повесть  представляет  собой 
монолог, разговор колодцекопателя Енсепа с самим собой. Картины счастливой жизни героя 
сопровождаются лирическим описанием природы. 
Русскую  лирическую  прозу  60-70-ых  годов  20  в.  представляют  В.Астафьев, 
М.Алексеев.  Повести  и  рассказы  писателей  тяготеют  более  всего  к  автобиографическому 
жанру,  что придает им особый лирический накал, границы между  автором-рассказчиком и 
автобиографическим  героем  почти  размыты  и  не  едва  различимы.  Они  чаще  всего 
совпадают во мнении, суждениях и дополняют друг друга в выражении настроений и чувств. 
Повесть  в  новеллах  «Последний  поклон»  В.Астафьева  сугубо  автобиографична.  События 
военных  лет  и  послевоенного  голодного  детства  воспринимаются  автором  как  события 
собственной  жизни.  Дистанция  между  героем  -  мальчиком  Витей  и  автором-
повествовагелем оказывается практически минимальной. Так, в новелле «Далекая и близкая 
сказка»  повзрослевший  герой  в  освобожденном  после  войны  городе  слышит  музыку, 
мелодии  которой  напоминают  ему  о  далеком  детстве.  «Музыка  разворачивала  душу,  как 
огонь войны разворачивал дома, обнажая то святых па стене, то кровать, то качалку, то 
рояль, то тряпки бедняка, убогое жилище нищего, скрытые от глаз людских 
-
 
бедность и святость - все-все обнажилось...» [7, ]. 
Своеобразным аккордом звучат последние строки повести, в которых герой 
мысленно ночь возвращается к былому. «Сколько лет с тех пор прошло  Сколько событий 
минуло. Нет в живых дедушки, нет и бабушки, да и моя жизнь клонится к закату, а я все не 
могу забыть бабушкиного пряника того дивного коня с розовой гривой»[7, 244]. 
В  новелле  «Осенние  грусти  и  радости»  вместе  с  героем  автор-повествователь 
размышляет  о  самых  простых,  земных  радостях  крест  ьянского  быта.  «И  какая  уж  ста 
была в той капусте - знать не дано, однако смолачивали ее за зиму с картошкой, во щах, 
пареную, жареную и просто как целые бочонки, были здоровы, зубов и бодрости не теряли 
до старости, работали до самой могшы за двоих, пили под капусту за троих» [7, 146]. 
Вместе  с  героем  повести  «Последний  поклон»  автор-повествователь  вспоминает 
самые  счастливые  минуты  и  своего  детства,  наполненного  веселыми,  азартными  играми. 
Завершается  повествование  поэтическим  откровением,  являющем  собой  результат 
философских  раздумий  автора-  героя:  «...самые  счастливые  игры  —  недоигранные,  самая 

Вестник ЮпНЛУ іс.іени Абая, серия «Филологические науки», № 2 (32), 2010 г. 
 
  
  
 
 
 
 
94  - 
  
   
 
  
 
 
 
чистая  любовь  -  недолюбленная,  самые  лучшие  песни  —  недопетые.  И  все-таки  грустно, 
очень грустно и жаль чего-то». [7,261]. 
Аналитическое прочтение лирической прозы 60-70-ых годов 20 в. убеждает в том, что 
в  произведениях  лирического,  автобиографического  жанра  лирическое  отступление 
выполняет  едва  ли  не  главную  композиционно-стилистическую  функцию.  Именно  в 
лирическом  отступлении  сконецтрировано  авторское  мировосприятие  и  миропонимание. 
Сознание  автора-повествователя  и  сознание  героя  пересекаются,  совпадают.  Мысли, 
раздумья героя-персонажа дополняются наблюдениями и выводами автора-повествователя. 
Дистанция  между  ними  оказывается  незначительной,  порой  эта  грань  стирается.  Голос 
автора и голос героя создают один единый речевой поток, который составляет основу всего 
авторского  повествования.  Подобный  прием  повествования  позволяет  писателю  придать 
изображаемым событиям большую степень достоверности, правдивости. 
1.
 
Исабеков  Д.  Бес  томдық,  шығармалар  жинағы.  1  том.  Повестер.-Алматы, 
2003 — 576 о. 
2.
 
Исабеков Д. Смятение: Роман и повести. / Пер. с коз. 1986. — 400с. 
3.
 
Мұратбеков С. Екі томдық, таңдамалы шығармалары, - Алматы, 1984. - 400 
б. 
4.
 
Мұратбеков С. Запах полыни: Повести и рассказы. (Пер. (' к аз.) -Алма-А та, 
1984. - 560 с. 
5.
 
Кекілбаев Ә. Дала балладалары, Повестер. - Алматы, 2001. - 232 б. 
6.
 
Кекилъбаев А. Степные легенды: Повести; Роман: Пер. с каз - М., 1983. - 462 
с. 
7.
 
Астафьев В. Последний поклон, - М.: Просвещение, 1990.- 448 с.

 
Абай атындагы ҚазҮПУ-дың Хабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, №2 (32),20!Ож.
 
 
 
 
 
Түйін 
Мақалада  көркем  прозадағы  лирикалық  шегіністердің  түрлері  мен  оның  атқаратын 
композициялық рөлі анықталады. Зерттеу объектісі ретінде қазақ прозасындағы Д.Исабеков, 
Ә.  Кекілбаев,  С.Мұратбеков,  сонымен  қатар  орыс  прозасындағы  белгілі  жазушылар 
М.Алексеев, В,Астафьев шығармалары қаралады. 
Summary 
This article shows types lyrical digression and this vole in the structure of fiction work. The 
object of research is different works by Kazakh writers D.Isabekov, A.Kekilbayev, S.Muratbekov 
and Russian writers M.Alexeev and WAstaphev as well. 
ӘДЕБИ ДИСКУРС ЖӘНЕ КӨРКЕМ МӘТІН  
 
H. Кенжеғараев - 
филол.ғыл.қ, 
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің  
«Абайтану» ғылыми-зерттеу орталығының  
жетекші ғылыми қызметкері 
Қоғамдық-гуманитарлық ғылымдарда дискурс ұғымына әлі нақты анықтама берілген 
жоқ. Пәнаралық категория ретінде қарастырылып, әр түрлі түсініктер беріліп жүр. Дискурс 
ұғымын  әдебиеттану  ғылымында  әдебиеттанушылар  қаншалықты  деңгейде  және  қалай 
қолданып  жүргендігі  анықталуы  қажет.  Әдебиеттанудағы  дискурс  мәселесі  француз 
ғалымдары  М.Фуко,  Ц.Тодоров,  Ю.Кристева,  Р.Барг,  орыс  ғалымдары  М.М.Бахтин, 
Ю.Лотман,  И.П.Смирнова,  И.В.Саморукова,  Ю.Руднев,  В.И.Тюпа,  С.Н.Бройтман,  т.б. 
еңбектерінде  қарастырылғанымен,  дискурс  теориясынын,  дискурстық  поэтиканың,  не 
дискурстық анализдің методологиясы айқындалып, мәселе түбегейлі шешіліп қойылмаған. 
Дискурс ұғымы пәнаралық концепт ретінде әдебиет теориясында ғылыми айналымға 
енді.  Әдебиет  теориясының  жаңа  салаларының  бірі  болып  табылатын  теоретикалық 
поэтикада  дискурс  мәселесі  жиі  қолданылып  жүр.  Дискурстың  алғашқы  мағыналарының 
бірі болып «сөз», «сөйлеу», «өмірге ендірілген сөз», «белсенді сөйлеу акты», «сөзбен ойды 
жеткізу»,  «ойды  жеткізудің  формасы»  деген  лингвистикалық  аспектідегі  ұғымдары  тілге 
тиек етіледі. Әдебиет теориясындағы дискурс ұғымына жалпы дискурстың лингвистикадағы 
моделі  ғана емес, философия, идеология, саяси т.б. аспектідегі модельдері  жиылып, қоспа, 
қорытпа  дүниеге  айналып  барып,  пәнаралық  концепт  ретінде  модельге  айналады.  Орыс 
ғалымы  Ю.Руднев  француз  зерттеушісі  П.Серионың  қолданыстағы  дискурсқа  тиесіленіп 
жүрген 8 ұғымды талдауын саралай келіп, оның ішінде әдебиеттануға қатысты 3 түрін атап 
көрсетіп,  бөліп  алып  қарастырады:  «(1)  «речь»  в  соссюровском  смысле,  т.е.  любое 
конкретное высказывание;(3) в рамках теории высказывания или прагматики  - воздействие 
высказывания  на  получателя  и  его  внесение  в  «высказывательную»  ситуацию  (что 
подразумевает  субъекта  высказывания,  адресата,  момент  и  определенное  место 
высказывания);(7)  обозначение  системы  ограничений,  которые  накладываются  на 
неограниченное число высказываний в силу определенной социальной или идеологической 
позиций  (например:  «феминистический  дискурс»,  «административный  дискурс»)»  [1]. 
Әдебиет  теориясындағы  дискурс  ұғымының  тіл  біліміндегі  дискурс  ұғымынан 
концептуалдық,  методологиялық  айырмашылығы  бар  ма  деген  сұрақ  туындайды.  Әрине. 
әдебиеттанудағы дискурс ұғымының мағынасы, зерттеу нысаны мүлде басқа. 
Әдебиетті  біз  сөз  өнері  деп  танитын  болсақ,  әдебиеттің негізгі  материалы,  құралы  - 
сөз  екендігі  белгілі.  Алайда  әдебиеттанудағы  «сөз»  бен  тіл  біліміндегі  «сөздің» 
функциялары  әр  түрлі.  Ғалым  Ц.Тодоров  әдебиет  пен  тіл  біліміндегі  бұл  концептінің 
айырмашылығын  былайша  ажыратып  береді:  «Здесь  необходимо  ввести  родовое  по 
отношению  к  понятию  литературы  понятие  дискурс.  Это  -  структурная  пара  к 
функциональному  концепту  «употребления»  (языкового)».  Почему  необходимо  это 
понятие? Потому, что языковые правила, обязательные для всех носителей языка, - это лишь 

вестник КазНПУ имени Абая, серия «антологические науки», Ай 2 (32), 2010 г. 
 
 

жүктеу/скачать 1,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: