Хабаршысы, «Көптілді білім беруж әне шетел тілдері филологиясы» сериясы, №4(8), 2014 ж. Шетел тілінде білім беру иноязычное образование foreign language education
жүктеу/скачать 5,71 Mb. Pdf көрінісі
|
77
-------------------------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------- ---------------------------------- Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Полиязычное образование и иностранная филология», № 4(8), 2014 г. spy and th e ranks o f o fficers such as captain, lieutenant, and
sergeant. T hey hard ly seem foreign and it w ould be im possible to even im agine try in g to d iscu ss m ilitary m atters w ith o u t these lexem es. O th er reg isters th at w ere flooded w ith French b orrow ings w ere government and administration, law, ecclesiastical matter, fashion, food, social life, art learning and medicine. In th e E arly M odem E nglish period, F rench w ould co n tin u e to contribute to the E nglish lexis; how ever, th e q u an tity w ould be considerably less and m otives w ould be d ifferen t. A ndrew B oorde, “in the first boke o f the Introduction o f knowledge” (1550), says: “ The speche o f Englande is a base speche to other noble speeches, as Italien Castylion and Frenche, howbeit the speche o f Englande o f late dayes is amended” [2,
p.66]. A ddison o b jected to th e new m ilitary w ords w hich had com e into use such as manoruvre, bivouac, corps, terrain, and enfilade. H ow ever, th ese loans have becom e w ell established. O ther m ilitary term s adopted after or ju s t p rio r to th e R estoration include:
, and
aide-de-camp. L oans belonging to specialized reg isters such as th e m ilita iy w ere borrow ed o u t o f necessity. W hile French loans did co n trib u te to m any sp ecialized reg isters as dem onstrated above, social loans such as repartee, liaison, naïve, class, decor, rapport, malapropos, metier, fauxpas, beau, verve, menage', and cultural loans such as
and
vinaigrette co n stitu te th e m ajority o f loans. B y cultu ral I m ean loans w hich w ould fit into th e reg ister arts, literatu re, d ress, gam es and dancing, and food. In th e eighteenth century, food and co o k in g continued to attract F rench loans (e.g . casserole, croquette, ragout, horsd’oeuvre, liqueur)-, so do literatu re, m usic, and art ( critique, bellesletters, connoisseur, vaudeveille, denouement, precis, brochure). T he E arly Second P eriod in cludes w ords taken by th e E nglish to d escribe th e ir new religion (bishop, mass, pope), but also household w ords (cap, plant) and th o se relatin g to education (school). F rench h o u seh o ld w ords in th e E nglish V ocabulary: Decor
(late 19th century: from F rench decor, from th e verb deco rer “to deco rate” .) - th e fu rn ish in g and decoration o f a room . It com es from deco ru s m eaning som ething like p roper, seem ly, noble. D erived from P roto- Indo-E uropean dek. F o r a long tim e d eco r h as been h eav ily influenced by th e social and p o litical landscape. S earching through history, w e find th at w h ile th e so cial view s o f a certain period m ay no longer be relev an t, th e d eco r an d design o f th at tim e often are. M odernism th a t started at th e end o f th e 19th cen tu ry w as b reak from th e realism th e decor w orld before. It w as, hen ce, fairly co n serv ativ e, and th e d ecor created in th at m ovem ent w as intended to be truthful and accurate.
(v icto rie) - v icto ry in a b attle. A P y rrh ic v icto ry is a victory w ith such a d ev astatin g co st th at it is tantam ount to d efeat. P yrrhic V icto ry is G reek K ing P yrrhus o f E pirus. H e often q uoted as: “ Another such victory and I come back to Epirus alone ”. A related exp ressio n is” w inning a battle but losing the w ar” . Fiasco
(fiasco es) - a com plete failu re, literally a bottle. It com es via F rench p h rase fiare fiasco “tu rn o u t a failu re” . It w as used to m ean “to p lay a gam e so th at th e one th at loses w ill pay th e fiasco ”, in o th er w ords, he w ill buy the next bottle o f w ine. A u tu m n . T his w ord d erived from th e an cien t E truscan root autu-. A fter th e R om an era th e w ord continued to be O ld French w ord autom pne (autom ne in m odem F rench).B efore th e 16th century, h arv est w as th e term used to refer to th e season. H ow ever, as m ore people m oved to living in tow ns, th e w ord h arv est lo st its referen ce to the tim e o f y ear and cam e to refer o n ly to th e actu al activ ity o f reaping, and autum n, as w ell as fall, began to replace it as a reference to th e season. Sum m er and w in ter are b o th o f O ld E nglish o rig in , it is in terestin g to note th a t B ritish E n g lish autum n com es from F rench, ‘h aving rep laced th e n ativ e h arv est in th e fourteenth c e n tu iy ’, w hereas A m erican E nglish fall is native E nglish. A p o ssib le ex p lan atio n fo r th is is th at B ritish E nglish is m ore su scep tib le to F rench th an A m erican E nglish, because o f B ritain ’s geographical p ro x im ity to F rance. In W estern cu ltu res, p erso n ificatio n o f autum n is often p retty, w ell-fed fem ales adorned w ith fru its, vegetables and grain th at ripen a t th is tim e. M any cu ltu res featu re autum nal festiv als, o ften th e m ost im portant on th eir calendars. S till ex tan t echoes o f th ese celeb ratio n s are found in th e autum n T h an k sg iv in g holiday. T he predom inant m ood o f autum nal celeb ratio n s is a gladness fo r the fru its o f the earth. N a p k in is a face tow el used at th e tab le fo r w ip in g th e m outh and fin g ers w hile eating. It is usually sm all. T h e w ord com es from M iddle E nglish, borrow ing th e French nappe- a clo th co v erin g fo r a tab le - and adding -kin, the
dim inutive suffix. C onventionally th e napkin is o ften folded and placed to the left o f th e settin g or a c a te re r’s hall, it m ay be folded into m o elaborate shapes and d isplayed on th e em pty plate. -------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 7 8 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Абай атындагы ҚазҮПУ-нің Хабаршысы, «Көптілді білім беру және шетел тілдері филологиясы» сериясы, № 4(8), 2014 ж. N apkins w ere used in an cien t R om an tim es. O ne o f th e earliest references to tab le napkins in E nglish dates to 1384-85. A ncient G reeks used bread to w ip e th e ir hands. A n interesting and often quoted exam ple o f th is d isp arity lies in nam es fo r m any com m on anim als and the m eat for w hich they w ere k illed . T o describ e the living anim al the nam es are o f E nglish o rigin, as it w as E nglish peasants w ho had the jo b o f rearin g them : cow, calf, sheep, pig/ swine, deer. T o describ e th e dead anim al the nam es are o f French o rig in , as th e F rench aristo cracy 's experience w as restricted to eatin g them :
A s you see, culture has been defin ed in a num ber o f w ays. B ecause cu ltu re m easures o u r q u ality o f life, our v itality and the health o f o u r society. T hrough o ur cu ltu re w e develop a sense o f b elonging, personal and cognitive grow th and the ab ility to em p ath ize and relate to each other. C ulture is a very im portant th in g in linguistics. It is a concept, w hich is co m pletely a p art o f people, th eir language, tradition and th e w ay th ey think. T o m y m ind in o rd er to start teach in g a foreign language a language teach er m ust have a stro n g know ledge about culture o f th e co u n try w here th e targ et language is spoken. C ulture and language are clo sely connected. W e learn and teach th ro u g h cu ltu re. T hrough culture and vocabulary o f th e F rench language, w e understand th e E nglish language and its n ature and value. T he culture and vocabulary o f th e F rench language is o f considerable in terest to all students o f E nglish, sin ce th e E n g lish language o f today reflects m any cen tu ries o f developm ent. 1 Alexander, Henry. The Story o f Our Language. - New York: Dolphin Books Edition, 1962- p . 162. 2 Barber, Charles. Early Modem English. - London: Andre Deutsch Ltd., 1976- p . 66. 3 Kluckhohn, C., Kelly, W.H. The concept of culture. In R. Linton (Ed.). The Science of Man in the World Culture. - New York 1945, -pp. 78-105. 4 Parson, T. Essays in Sociological Theory Glencoe. Ill: Free Press 446. 5 Расторгуева T.A. История английского языка: учебник - 2-е изд., стер. -
М.: ООО «Издательство Астрель»; ООО «Издательство АСТ», 2003 - 348, [4] с . - На англ. яз. 6 Резник Р.В., Сорокина Т. А., Резник И.В. “A history o f the English language. История английского языка ": учебное пособие. -
М.: Флинта: Наука, 2001. - 496 с. Түйін
М акала ағылшын тіліндегі тұрм ы сты қ лексиканың кұрамындағы француз кірме сөздердің әсерін зерттеуге көзделген. Түсіндіру, грамматикалық әдісі, лингвистикалық талдау түрлі әдістерін түсіндіру пайдалану сипатгамала- рын талдады. Тілдік жэне мәдени аспектіде негізінде тіл жэне мәдениет ты ғыз байланысты екенін дәлелдеді. Тілі, дін, ойлау тәсілі: М әдени аспект адамзатгың болмысын көрсетеді. Талдау нәтижесінде автор, лингвистикалы қ жэне мәдени тілі ретінде ағылш ын тілінің тұрмыстық лексиканың кұрамына француз кірме сөздердің бар екенін корсетеді. Мәдениет лингвистиканың өте м аңызды аспектісі болып табылады. О л адамдарды ң тілі мен дәстүрін, олардың ой өрісін толық бейнелейді. Т ір е к сөздер: лингвистикалы к және мәдени аспектілері, кірме сөздер, мәдениет, тарих, әлемнің тілдік бейнесі, танымдық аспектілері, тілдік және мәдени ерекшеліктер, семантикалык жіктеу Р езю м е В статье ставится задача рассмотреть эффект французских заимствованных слов в составе бытовой лексики английского языка. П роанализированы характерные особенности грамматического способа толкования, использова ние в процессе толкования различных методов лингвистического анализа. Опираясь на лингво-культурный аспект доказывается то, что язы к и культура тесно взаимосвязаны. Культурный аспект отражает все реалии жизни человече ского бытия: язык, ментальность, пути мышления. В результате анализа автор показывает лингво-культорологиче- ские особенности французских заимствованных слов в составе бытовой лексики англи Культура очень важный аспект в лингвистике. Это концепция, которая полностью отражает язык, традиции народа и то, как они думают. К л ю ч ев ы е слова: лингво-культурные аспекты, заимствованные слова, культура, история, языковая картина мира, когнитивные аспекты, маркированные слова, лингво-культурные особенности, семантическая классификация
Вестник КазНПУ им. Абая, серия «ГІолиязычное образование и иностранная филология», № 4(8), 2014 г. ДИСКУРС ЖЭНЕ ОНЫҢ типологиясы ДИСКУРС И ЕГО типология DISCOURSE AND ITS TYPOLOGY ӘОЖ 81 ’255.2 И Р А Н И С Л А М Р Е С П У Б Л И К А С Ы Ұ С Т А Н Ғ А Н С А Я С А Т Р .К . С а д ы қ о в а -Абай атындагы Қаз¥ПУ-нің доценті, ф.г.к., Г .К у д я р о в а -А бай атындагы Қаз¥ПУ-нің II курс магистранты Бұл макалада тарихы 1979 жылы бастау алатын Иран Ислам Республикасы сыртқы саясатының қалыптасуы Аятолла Хомейни есімімен тығыз байланысты болып, осы кезеннен Ел билігін баскарған Иран Президенттерінің жүргізген саясатгары ж айында накты мэлімеггер тәртіппен көрсетіліп, Иранға берілген санкцияларга карамай, Иран Ислам Республикасы саясаты ны ң даму жолдары, Иранның жаңа Ел Басшысы Руханидің тек үлкен державалармен ғана емес, сондай-ақ аймақ елдерімен де карым-қатынасты жақсартуға күш салып жаткандары айтылады. Қазақстан-Иран арасындағы саяси-экономикалык байланыстардың жақсарып келе жатканы, бұл жағдай екі елдін арасында сауда айналы мы ны ң кеңеюіне көмегін беретіні жайындағы мэліметгер де мақалада беріяеді. Тірек сөздер: дш ш ом атиялы қ байланыс, сыртқы саясат, экономикалық дагдарыс, держава, консерватор, санкция И ран И слам Р есп уб ли касы н ы ң м әден иеті - О рта А зия аум ағы н а кең құлаш тараган ж эн е б асқа м әден иетгерге кең ін ен ы қп ал еткен м эд ен и еттің бірі. Х алқы ны ң ұ л тгы қ құрам ы : парсы лар. эзірб ай ж ан - д ар , курдтеп, ар аб тар . турікм ен д ер. белудж и лер. арм яндар, еврей лер ж эн е т.б . Ресм и тілі - парсы тілі. М ем лекеттік д ін і - ислам д ін ін ің ш иит тарм ағы . И ран - д ін и м ем лекет. Е лдегі саяси ж эн е д ін и б и лік А ятолла С ей д Ә ли Х ам ен еи д ің қолы нда. П резидент 4 ж ы лға сайланады ж эн е М инистр К аб и н етін б аска- рады . Ж оғарғы заң ш ы ғаруш ы о р ган -б ір палаталы п арлам ент - И слам кең есі ж и налы сы (м едж ли с) 4 ж ы л сайы н сайланы п оты раты н 270 д еп угаттан тұрады . 1981 ж ы лгы кон сти туц иясы бойы нш а, елде саяси ж эне д іни ем ес ұ й ы м д арға ты йы м салы н ган . Ұ лтты қ м ейрам ы 11 ақп ан - Р еволю ц ия күні (1979). Ұ лтты к ақш а б ірлігі - риал. Т арихы 1979 ж . б астау алаты н И ран И слам Р еспубликасы сы ртқы саясаты и ы ң қалы птасуы А ятолла Х ом ейни есім ім ен тік ел ей бай лан ы сты . И слам реж и м і ш ах үкім еті ұсы н ған сы рткы саясат при нци птері м ен б агы тгары нан б ас тартты . Е л дің сы ртқы саясаты н да ж ари ялан ған «Б аты с т а ем ес, Ц Іы ғы с та ем ес, тек ислам » ұраны А Қ Ш -пен д и п лом ати ялы қ бай ланы стары ны ң ү зіл ін уін е әкелсе, К еңес О дағы м ен бай ланы с- тары н кұлды ратгы . О сы лай И ран И слам Р есп убли касы халы қаралы қ сахн ад а оқш аулан у ж ағдайы нда қалды . Бұған со н д ай -ақ А Қ Ш -ты ң И ранға бай ланы сты ұ стан ган саясаты д а әсерін ти гізд і. Ш ах б и лігі кезің де И ран И слам Р еспубли касы н ы ң эконом икасы Б аты с елдерім ен өте ж ақсы қары м - қаты наста болаты н. Д еген м ен , 1980 ж ы лды ң б асы н да И И Р Б аты с Е уроп а ел дерім ен қары м -қаты наста айтары лы қгай болм ады , яғн и саяси , экон ом и калы к ж ән е м эден и б ай л ан ы стар наш арлай бастады . Б ұған коса И ран-И рак соғы сы д а өз әсерін берм ей қой ған ж оқ. Б ір ақ ислам реж и м ін ің д ам уы н дағы ж аң а бір кезең 1989 ж ж . А ятолла Х ом ейни қай ты с б олганн ан кей ін б асталады [1,112 6.]. И ранда халы қ тарап ы н ан сай лан аты н ең ж оғарғы л ауазы м , атқаруш ы б и лікке, ягни үкім етке басш ы лы қ етеді. П резидент сайлауы әрб ір тө р т ж ы л сайы н өткізілед і ж эн е бір тұ л ға қатары нан екі ретген арты қ сайлауга қаты са алм айды . И слам м ем лекеті кұры лғанн ан кейін каб ы лдан ған ж аң а к о н сти іу ц н яга сәйкес атқаруш ы б и л іктің басш ы лары ретін де П р ези д ен т ж эн е П рем ъер-м ини стрлауазы м дары н қатар ен гізд і. А пайда 1989 ж ы лы кон сти туц и яға ж үргізіл ген тү зету л ер н эти ж есін д е П рем ьер-м и н и стр лауазы м ы ж ойы лы п, ү кім етгі б асқару п рези ден тке ж үктелді. П рези д ен т И ран н ы н б арлы қ адам дары ны ң қаты суы м ен өтетін ж алпы халы кты қ сай л ау н эти ж есін д е сайланады [2]. 1993 ж . там ы зд а Р аф сан дж ан и екін ш і р ет сайланы п, И ранн ы ң хал ы қаралы қ қауы м дасты ктағы орны н эконом ика арқы лы күш ей туге ұм ты лды . П рези д ен т Р аф сан дж ан и д ің реф орм аторлы қ саясаты н 1997 ж. 23 м ам ы рда П рези д ен ттік сай лауд а ж ең іск е жеггкен М .Х атам и ж алгасты рад ы . О л д а П рези д ен т болы п екі м ерзім м ен 2005 ж . д ей ін ел д і б асқарады . Х атам и м ен он ы ң ж актастары қоғам н ы ң ө згер істер ге, эсір есе қоғам ды қ-м эдени салада өзгерістерге ұм ты лы сы н тү сін іп , осы ны ө зд ер ін ің саясаты н д а пай даланады . О сы лай 1990 ж . реф орм аторлар би л ігі кезін де И ран б іртін деп әл ем д ік қауы м д асты кка эконом икалы қ ж олм ен ө зін аш қан б олаты н . 2005 ж . б и лікке ж аң а кон серватор M A. Н еж д атгы ң келуім ен И ранн ы ң --------------------------------- ------------- --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 80
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- ----------------- -------------------------------------- д ам уы нда ж аң а б ір кезең б асталады . М .А . Н еж дат И ранн ы ң алты нш ы П резиденті болды , ең үл кен эн ерге- ти калы қ реф орм аларды ж үзеге асы рды , И ран ядролы қ б ағдарлам асы н дам ы тты . Б аты сқа баты л түрде ащ ы сы н ай та б ілді [1,1126.]. К ейін гі ж етінш і П р ези д ен т 15 м аусы м да 2013 ж . Х асан Р ухани ж ең іске ж етгі. Қ азіргі кезде ж аң а П резидент иран уран ө н д іру б ағдарлам асы н қы сқарту арқы лы Б аты сп ен б ары н ш а бай лан ы сты ж ақсартуга бел байлап, экон ом и касы н дам ьггуға бары нш а күш ж ұм сап ж аты р. И ран 2006 ж . б ері Б ¥ ¥ -н ы ң қатаң санкциялары на қарам астан уран б ай ы ту б ағд арлам асы н тоқгатуд ан бас тартқан И ранга қарсы 2010 ж ы лдан бастап қы сы м бүры нғы дан д а күш ейді. О сы ған д ей ін гі санкция- ларды ң әсері бағасы ж оғары м ұнай сатудан түскен к ір істің арқасы н д а б ілін бей келгенді. И ран П резиденті Рухани: «И ран үкім етін ің экон ом и ка, м әден иет ж эне сы ртқы саясат сал асы н да ж аң а әр екет басталды . С ондай ақ, И ранны ң экон ом и калы қ ж ағдайы соңғы ж ы лдары бір қалы пты д ам ы п келе ж аты р, б ұны ң бәрі тек президент нем есе м и н и стрлерд ің іс-эрекетгерін ің ж ем ісі ган а ем ес, тө р агал ар м ен үкім ет кы зм еткер- лерін ің үж ы м ды қ эр ек еттер ін ің д е нәтиж есі болы п табы лады . Ү кім ет И ран халқы ны ң ризаш ы лы гы н а бөлен у уш ін бары н ш а талп ы н ы с ж асайды » - д еп атап өткен болаты н. И ранны ң Ел Б асш ы сы Р ухан и тек үлкен держ аваларм ен ған а ем ес, ай м ақ елдерім ен д е қары м -қаты нас- ты ж ақсартуға күш салаты н ы н айты п өтті. О лай болса уран б ай ы ту м ен А раб көктем ін е байланы сты қаты настары наш арлап кеткен б ірқатар көрш ілерім ен д е қары м -қаты насты қай та қалп ы н акелтіру м үм кін- д ігі тум ақ. Бүл б арлы қ м ем лекеттерге тиім ді екен ін ан ы қ, тіп ті сан кц и яларды алы п тастау ға қол ж еткізетін болса сауда-экон ом и калы қ бай лан ы стард ы ң д а қарқы нды д ам уы н а ж ол аш пақ. Бүл ж ағдай Қ азақстан ға д а ти ім д і болы п, Қ азақстан-И ран арасы н д ағы саяси -экон ом и кал ы қ бай ланы с- тарды ж аң а д ең гей ге көтеруге сеп тігін ти гізед і. Е кі ел д ің арасы н д а сауда айн алы м ы ны ң кең ею іне,ж аңа келісім дердің ж асалуы н а сан кц и ялар мен держ аваларды ңқы сы м ы үл кен кед ергі болы п тү р еді. Е гер санкциялар ал ы и ы п ,д ерж аваларды ң қы сы м ы элсірей тін б олса И ран н ы ң тек кан а Қ азақстан м ен ем ес, элем н ің к ө т е г е н ел дерім ен арақаты н асы ж аң абелеске көтерілері сөзсіз. С оңгы ж ы лдары екі м ем лекет м эдени б ай ланы старды күш ейту м ақсаты н д а бірн еш е м аңы зды күж ат- тар ға кол қойды [3, 76 б .]. А п талы қ м эдени ш аралар (ф ильм , м узы ка) қол өн ерлер көрм елері, гы лы м ж эне м эдени, спорт, б ілім сай ы стары н а сарапш ы болу, б ірлескен кон ф ерен ц и яларды ң ө ткізіл у і, оқу-эдістем елік кітаптарды ң басп алард ан басы луы , гы лы м и -оқу бай лан ы стар, сту д ен т пен оқы туш ы ларды ң алм асуы , гранттарды ң бөлін уі, қ азақ ж эн е парсы тілд ерін у н и верси тетгерде оқы ты луы , ақп ар ат алм асу ж эне әртүр- лі саладагы м аңы зды ж үм ы стар осы екі елд ің м әден и бай лан ы стары н одан эрі дам ы та түсед і. Абай атындағы ҚазҮПУ-нің Хабаршысы, «Көптілді білім беру және шетел тілдері филологиясы» сериясы, № 4(8), 2014 ж. Резюме
В этой статье рассказано об истории становления внешней политики Иранской Исламской республики, которая берет начало с 1979 года связанная с именем Хомейни А ятолла, показаны томные сведения ведомой политики Иранских президентов, Несмотря на выставленные Ирану санкции, пути развития политики Иранской Исламской республики, а также политика Л идера страны Рухани в улучш ении отнош ений не только с большими державами, но и с прилегающими регионами. В статье предоставлены сведения об улучшении Казахстанско-Иранской политико-экономической связи, что данная ситуация дает возможность увеличению объемов торговых оборотов между двумя странами. Sum m ary In this article, we discuss the history formation o f the Islamic Republic Iran, and its foreign policy, which takes the beginniag from 1979, associated with the name o f Ayatollah Khomeini, showing accurate information driven policy o f the Iranian president, despite exposed Iran sanctions, the development policies o f the Islamic Republic Iran, as well as the policy o f the Leader Rouhani countries in improving relations not only with the big powers, but also with neighboring regions. The article provides information on the improvem ent o f the K azakh-lranian political and economic context that this situation allows an increase in the volum e o f trade between the two countries. Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Полиязычное образование и иностранная филология», № 4(8), 2014 г. УДК 821.512.122”09 Т. ІЗТ ІЛ Е У ¥Л Ы Н Ь Щ «Ш АҺНАМ А» ДА СТ АН Ы Н ДА ҒЫ ДА Н А ЛЫ Қ О Й Л А РД Ы Ж ЕТ К ІЗУ Ш ЕБЕРЛЕГІ Б аты рхан Б олатбск Ш эденүлы - PhD докторы, Л .Н . Т оқтарбекова - Абай атындагы Қаз¥ПУ магистранты М акалада Т.Ізтілеуұлының шыгыстьщ үлы шайыры Ә .Ф ирдаусидің «Ш аһнама» дастанындагы адамгершілік, даналық ойларды казак оқы рманы на жеткізуі жайлы кыскаша гылыми шолу жасалады. «Ш аһнамадан» келтірілген өлең жолдары арқылы ақы нны ң даналы қ ой-толғаулары көрсетілген. Түйін сөздер: Фирдауси, Ш аһнама, адамгершілік, эділдік, ерлік, рухани, жақсылық, даналык И слам өркен и етін ің аясы н а ұ й ы сқ ан парсы әдебиеті орта гасы рлард а қаркы нды д ам у ж олы н а түсті. Е ж елден Зороастр дін ін ұстан ы п келген парсы лар И слам дін ін қабы лдаған соң , м әден и ет пен эдеби етте ірі сілкін іс ж асаганы тари хтан б ел гіл і. Ә уелі сам анд ы ктар биігі тұсы н да б астау ал ған Р удаки, Д акики, Ф ирдауси секілді ш ай ы рлар ш огы ры н б ертін ге сеф еви ди тер, ғазн еуи д терден б астап , соңгы сы қаж арлар б илігіне д ей ін гі арал ы қга көгггеген ш ай ы рлар ө м ір сұріп , ө зд ер ін ің қай талан б ас асьш ж ауһарлары н дүние- ге алы п келді. Ә деби дам уды ң б ары сы н да хорасан д ы қ, и ракты қ ж эн е ү н д іл ік сти льдерм ен қалам тербеген ш айы рлар өз зам аны ны ң ж ы рш ы сы болы п қан а қой м астан , кей ін гі үрп аққа м эң гіл ік м ұра қалды ры п кетгі. Р уд аки д ің ғазалдары , Ф и рдауси дің «Ш аіін ам асы », О м ар Х аям ны ң рубаи лары , Х аф и зд ы ң ғазал дары , С ағдиды ң «Бостаны » мен «Г үлістан ы », А тгар д ы ң «Т эзки рәтул-эули ясы », С ан аи ды ң «С эй рул-и бад ы », Н изам и ды ң хам сасы мен Ж әм идің «Б аһари стан ы » элем әд еб и етін ің асы л қазы н асы д есек ар ты қ ай тқан ды қ ем ес. О рта ғасы рлард а құл ақы н дард ы ң ш ы ғарм алары н оқы м аған ақы н кем де кем болаты н. О лар парсы әдебиетін дам ы ты п қой м астан, көрш і ж атқан х ал ы қгард ы ң эдеби етін е д е қатгы эсер ете б ілд і. Е ж елден И ран м ен Тұран болы п қатар ж атқан ек і ел д ің арасы н д ағы әдеби бай лан ы стард ы ң ж ан дан аты н тұсы д а осы кез. С ондай халы ктар арасы ндағы м эд ен и қары м -қаты н асқа «алты н көп ір» қы зм етін атқарған ш айы р Ә білқасы м Ф ирдауси б олаты н . О н ы ң қалам ы нан туы н д аған «Ш аһнам а» д астан ы И ран м ен Т ұран , одан б ергісі парсы мен қазақ эд еб и етін ің бай лан ы сы н а зор эсер етті. «Ш аһнам а» - И ран ш еж іресі. М ұнда адам н ы ң пайда болуы нан бастап, адам зат ө ркен и етін ің кем елде- нуіне дей ін ж эне ж ам ан д ы қп ен үн ем і күресу м ен тарихи дәуірлер ж ай лы ай ты лса, ең соңғы еж елгі укім ет құлды раған ға д ей ін гі И ран м ен иран ды ктард ы ң бірн еш е м ы ң ж ы лды қ ғүм ы ры н ы ң тари хы д а қам ты лады . «Ш аһнам а» И ран халқы м ен м ем л ек етін ің бірн еш е м ы ң ж ы лды қ м үрасы н ы ң қазы насы ж эн е иран ды қ ой- п ікірдің эн циклопеди ясы б олы п сан ал ады . И ранн ы ң б ірнеш е м ы ң ж ы лды қ ж арқы н тари хы н д а өз ел ін ің м әртеб есін көтерген үлы тұлғалард ы ң есім дері алты н эріп терм ен ж азы лы п, төрткүл дүн и еге таны м ал болды . Д ү н и ед ен өткен эй гілі гулғалар арты ң да калды рған мол м ұралары арқы лы ұрпактан -ұрп аққа ж етіп , есім д ер і еш ұм ы ты лм ай келеді. С оларды ң іш інде Ә білқасы м Ф и рдауси д ің алаты н орны ерекш е. Ө м ірі аң ы зга айн алы п кеткен ақы н Ф ирдауси X ғасы рда д ар а ту ған әд еб и ет алы птары н ы ң бірі. И ран Х орасаны ндағы Т үс д еп аталаты н қалада 932 ж ы лы д ү н и еге келген . Ф и рдауси - ж ум ақ деген м ағы наны б еред і. Б үл ақы н ны ң тахаллусі (лақап аты ). Ф ирдауси кед ей л ен ген ақсүй ек-ди хан н ы ң отбасы н да д ү н и еге келген. К ей ін кел е ол дана, галы м атанған, көп тілд ер д і м ең герген [1]. А ңы з әң гім елерді, д астан , хи каялард ы тарихи оқи ғаларм ен үш тасты ры п, оларды б ір ж үй еге келтіру ісі «Ш аһнам аны ң» ж азы луы на себеп б олд ы . О сы ндай ауқы м ды іске апғаш болы п Д ақи қи атгы ақы н кіріседі. Б ірақ та ол 977 ж ы лы қай ты с б олы п , б асталған ж ұм ы с аяктаусы з қалады . Б үл ең б екті ары қарай Ә бу М ансури ж алғасты ры п , б ір ақ ол д а аяктам ай ды . «Ш аһнам аны » толы кгай ж азы п , оны керем ет кейіпкер- лерм ен, ш ы ты рм ан оқи ғаларм ен суреттеп , эл ем д ік эд еб и етгің інж у-м арж аны на айн алды ру Ә білқасы м Ф ирдаусиге бұйы рған си якты . Ф и рдауси хал ы қ арасы н да ауы зш а таралган нем есе ж азб аш а түрде сақтал- ган бірқатар көне и ран ды қ аң ы здарды ж и нап, өлең ге айналды рды . Ф ирдауси өм ір л ік ең б егін 35 ж асы нан б астап, 71 ж асы н д а аяқгаған . Б асы н ан өткен қиы нш ы лы ктар м ен кед ергілерд ің біразы сол зам ан да болған тарихи ж ағд ай ларға б ай ланы сты б олды . 992 ж ы лы «Ш аһнам аны ң» бірін ш і аякггалуга аз қалғанда С ам ани- лерд ің астан асы Б үхараны тү р к ітіл д ес Қ арахан әскерлері басы п алады . О сы кезен де Ф и рдауси д ің атқар- ган еңбегі ескерусіз қалды . Б ір ақ т а , акы н алган б етін ен қайтпай, ш ы ғарм асы ны ң кел есі бөлім дері ж азуга бар ы нтасы м ен кір ісед і. А раға 35 ж ы л салы п Ф ирдауси әлем ге аты н ш ы ғарған ш ы ғарм асы н 1009 ж ы лы аяктады . О л көлем і бой ы н ш а екі ж олд ан түраты н 60 м ы ң б әй ітген түраты н , м азм үны ж ағы нан И ран халқы ны ң 4000 ж ы лд ы қ тари хи м ен м әден иетін қам тиды . ------------------ ----------------------- --------------------- ---------------- 82 --------- ----------------------- ---------------------- ----------- -------- -----
Абай атындагы К,азҮПУ-нің Хабаршысы, «Көптілді білім беру жэне іиетел тілдері филологиясы» сериясы, № 4(8), 2014 ж. Ф ирдаусидің элем ге таны м ал болған «Ш аһнам а» д астаны н ж азуы туралы б ел гіл і ш ы ғы стануш ы ғапы м , ф илология ғы лы м дары ны ң докторы , проф ессор И слам Ж ем еней: «П арсы т іл ін ің таралуы н а үлкен ен бек сіңірген Ф ирдоуси. О ны И ранн ы ң ү л тгы қ ақы ны деп есеп тей ді. Ә уелгіде ақы н дар проза түрінде ж азы лған патш алар тари хы н ж ы р ға ау д арсақ д еп арм ан қы лады . С он ы ң арасы н ш а Д аһи қи д еген кісі ең б ірінш і аударм асы н ж асайды . Б ір ақ ж ас кезін де қаза табад ы д а, аударм а аякталм ай қалады . Б іраз уақы т өткеннен кей ін, ж ас ақы н Ф и рдоуси д ің сарай ға ж олы тү сіп , кітап хан адан «Ш аһнам аны » көріп , қы зы ғады . Қ ара сөзді п оэзияға айн алды рсам д еп . Б ұ р ы ш ы аударған д арды осы ған қосы п , кей бір тараулард ы өзі қосы п аударған екен» д ей ді [2]. Ғ азнауи лер билігі б астал ған ш акта м ем лекет ж ағдайы ж ақсараты н ы н а ү м ітген ген иран ды ктар М ахм ұг Ғ азнауи ге қолдау көрсетгі. Ө йткен і ол б іріккен м ы қгы и ран ды қ ү кім ет құрады д еп үм іттен д і. Ф ирдауси «Ш аһнам а» ш ум ақгары н да осы тақы ры п ж ай ы н да ж азған . О л М ахм үтгы ң б и л ікк е келуін си п атгап , осы орайдагы И ран халқы ны ң б арлы қ ү м ітгерін баян даган. Ф ирдауси «Ш аһн ам асы н да» аңы зд ы қ, п алуан д ы қ ж эн е тар и х и кезең дер тү р лі п іш ін д ерде суреттелген. Ш аһнам аны ң аң ы зды қ кезең і ең алгаш қы п атш а К иам ы рстан басталы п , Ф ари д ун н ы ң п ай д а болуы м ен аякталады . С оны м ен қатар ү ста К ауаны ң кө терілісін ен бастап Рүстем н ы ң өлім ін е д ей ін гі әң гім е «Ш аһна- м аны ң» палуандар б ө лім ін қүрайды . Е скен д ірд ің И ранды сон д ай -ақ сасан и л ер үкім етін ж аулауы Ф ирдауси «Ш аһнам асы ны ң» тари хи б өлім ін қам тиды . Ж ақсы лы қ пен ж ам ан д ы кты ң аяқгал м ас күресі, эд іл етк е б аса айту ж ән е зд іл етсізд ік к е ж ол берм еу, адам өм ірі м ен әлем нің түрақсы зд ы ғы Ф и рдаусидің адам герш ілік бей несі мен «Ш аһн ам ан ы ң» ф илосо- ф иялы қ ж эне адам герш ілік таби ғаты н көрсетеді. «Ш аһнам а» д астан д ары н а тер ең ой салаты н б олсақ, зүлы м ды қгы ж еңу он ы ң аж ы раты лм ас бөлігі екен ін көрем із. Ә кім дер м ен п алуан д арды ң тагд ы ры , оларды ң ш ы нш ы лды ғы нем есе қи сы кты ғы , ж ақсы - лы гы мен ж ам ан ды гы н а ж эн е бақы ты м ен бақы тсы зды ғы на бай ланы сты . Ф и рдауси ш ы гарм асы нда адам герш ілік ж үй е басы м екен д ігін м ы на ө л ең ж олдары нан бай қауға болады : Рүстем б ата б ерді қолы н ж айы п: «Ей, балам, бақ-дәулетке өт, - деп, - байып» Барабар бойьшенен алтьш беріп, Кей-Қьісырау көрсетті орын тақтан тайып [ 3 , 1 4 б . ] . «Ш аһнам аны ң» д еректері Т ұ сты ң ұлы ш еш енін е осы ад ам герш ілік негізді сақ гау ға р ү қ сат берм еген ж агдайда Ф ирдауси ө зін ің әсерлі екп ін ім ен ты ң дауш ы н ы ң ойы н б екер н әрсед ен ауы тқы ты п , ойланды рар- л ы қ ф илософ и ялы қ д ү н и еге ж етелей ді. И ран м ен Т үран б аты рлары н ы ң айқасы - «Ш аһнам аны ң» ең көркем б ө л ім д ер ін ің бірі. Ф и рдауси сол баты рлар ж өн інде хал ы қ арасы н а ж ай ы лы п кеткен , ертегі, д астан д арды ң ж елісін ш еб ер қиы сты ры п, ө зін ің ұлы п оэм асы н а ө зек ете б ілген і көрін еді. Рустем образы «Ш аһн ам адағы » белд і, б ілікті об раздары н ы ң б ірі. О ны ң ерлігі - «Ш аһнам аны ң» үш тен б ір бөлім ін алады . Рүстем өлім ім ен ш ы ғарм аны ң б аты рлар б өлім і там ам д алад ы . Ф и рдауси өзін ің ай тп ақ ж арқы н идеялары м ен көзқарастары н ы ң көбін осы б аты рларды ң іс-әрекеттерін е ж үктей ді. Е рлікті кейде ф ан тасти калы қ д эреж еге көтерсе д е, автор хал ы қ ш ы ғарм асы на т эн ш ы найы қаси еттен б ір елі аж ы рам айды , оны өр істете түсед і.
[ 4 , 8 3 2 б . ] - деп А спандиярды ң өлер к езін д е Р үстем б аты рға баласы н ам ан ат қы пы п таб ы стауы ...
[ 4 , 8 3 5 б . ] Рүстем н ің ол баланы ж и ы рм а ж ы л б ағы п -қагуы ш ы найы өм ірде адам зат қолы н ан кел етін адам герш і- л ік қасиетгер. Ж ақсы лы қ пен ж ам ан д ы қ, озб ы рлы қ пен м ахабб ат, ж ауы зд ы қ мен ад ам гер ш ілік күресі баты рлар б өлім ін де ерекш е екш еліп , Ф и рдауси д ің тер ең ой лары н толы қты ра түсед і. О сы түста Р үстем ге б ауы ры Ш ап атты ң тарап ы н ан ж асалған қастанды қты ай та кеткен дүры с:
[ 4 , 3 0 9 б . ] . Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Полиязычное образование и иностранная филология», № 4(8), 2014 г. А қы н Ш ап атты ң Рүстем ге ж асаган касты гы арқы лы адам га ж ау ы зд ы к кы лы п, м ақсатка ж ету мүмкін еместігі бы лай ж ы рлайды :
[4, 310 б.]. Ш аһнама Иран елі мен ирандыкгардың мыңжылдық тарихы мен өмірін баяндайды. Осы ұлы шығарма алғашқы адамның пайда болуы ж эне адамзат өркениетінің бой көтеріп толығуымен басталып, барлық шайгандық көріністермен үнемі шайқас дастаны, сондай-ақ тарихи кезендер жэне патшалықгардың билігімен жалғасын табады. Содан соң ақырында «Ш аһнама» Иранның ең соңғы, ежелгі патшалығының құлдырауымен аяқталады. Фирдауси «Ш аһнамасының» негізгі тақырыбы - Иран елінің гағдыры болып табылады. Фирдауси бүл шығарманы барлық адамзатқа мәңгілік жолдау ретінде қалдыруға тырысты. Фирдауси «Ш аһнамасының» тагы бір маңызды пайымы - үлтшьщдықты әшкерлеу. Фирдаусидің отан сүйгіштігі, әрдайым байсалдық, ақылдық жэне мейіріммен бірге және ұлтшылдыктан түбегейлі аулақ. «Шаһнамада» Иранга деген сүйіспеншілік, Иран халқының мәдениетіне, елдің қауіпсіздігі мен абатгану- ына жэне осы ел халқының еркіндігі мен тыныштыгы кең түрде баяндалады. Фирдауси шапқыншыларды олардың үлты, нәсілі үшін емес, бөтендердің бұл жерге нақактан басып кіруіне байланысты жек көреді. Қорыта келгенде, орта ғасырлар тұсында жазылган әдеби мүралардың қазақ мәдениетінде алар орны ерекше. Фирдоусидің «Ш аһнама» дастанында сүйіспеншілік сезімін өз ойына өзек етіп, имандылық пен адамгершілік туралы өнегелі пікірлер айтқан. Бүл еңбек таусылмас рухани байлы қгы ң көзі болып табыла ды. Ақынның «Ш аһнамасы» қазіргі заманғы мәдениет үшін философиялық, этикалық маңызы зор, оның тағылымы жастарды дүниетаны мды қ сипатга тәрбиелейді. 1 Күмісбаев Ө. Фирдоуси және «Шахнама» // Түркістан газеті. http://archive.turkvstan.k 2/paee.php?pase id= 35 A id ■- 3512. 2 Он айда «Шаннаманы» бердім жазып... / / Халъщ сөзі. -2014. -№ 4 (308). 3 Рустем-Дастан. Фердоуси «Шаннамасыныц» желісімен жазылган қанармандық жыр. / Ізтілеуулы Түрмагамбет. Екіниіі кітап. - Алматы: Жазушы, 2004. 4 Рүстем-Дастан. Фердоуси «Шаннамасыныц» желісімен жазылган қанармандық жыр. 1-2 кітап / Ізтиіеуулы Турмагамбет. - Алматы: Аударма, 2012. 5 Иран әдебиетінің тарихы: Оку қуралы. 2-басылуы. - Алматы: Қазақуниверситеті, 2009. 6 Фирдоуси. Шах-наме/ перевод с фарси. - М.: «Художественнаялитература», 1972. жүктеу/скачать 5,71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|