ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ФОЛЬКЛОРЛЫҚ САРЫНДАР КӨРІНІСІ

167 
Тегінде, алып батырдың денесі тау-тасқа құбылу, көзден немесе көз жасынан су пайда 
болу сарыны түрік-моңғол фольклорында жиі кездесетін, жалпы, адам баласының ең ежелгі 
санасынан хабар беретін мифопоэтикалық құбылыс деуге болады. Бұл өлеңде Ж.Бөдешұлы 
фольклорлық дайын сюжетті, яғни өз тілімен айтқанда, аңызды жырлаған. Ал, келесі бір 
өлеңде «тау-тасқа құбылу» сарынын саналы түрде көркемдік құрал ретінде пайдаланып, 
дағдылы сарынды Алатауға телиді: 
Жанымды жаралады жастай жалған, 
Сүңгідей кірпігіме тас байланған. 
Алатау ақылы асқан адам екен, 
Тағдырдың талқысымен тасқа айналған [2]. 
Рас, ақын айтып отырғандай, Алатаудың бұрын адам болғандығы туралы 
топонимикалық аңыз ел аузында айтылмайды. Бірақ ақын ежелгі қалыпты үлгіні қиялмен 
көмкеріп пайдалану арқылы Алатаудың көрнекі бейнесін жасайды. Ақынның поэтикалық 
түсіндіруі бойынша Алатау бұрын адам болған, бірақ ол аңыздаудағыдай алып батыр емес, 
кәдімгі «ақылы асқан адам». Яғни ақын Алатауды ойшыл қартқа ұқсатады. 
Тау айнып, ғұламаға айналар ма, 
Алатын айналдырып айла бар ма? 
Балқашқа құйып жатқан Іле өзені, 
Кім білсін бір заманғы айдаһар ма? [2] 
Бұл шумақта ақынның фольклорлық ескі бейнеге мүлде жаңа, соны мазмұн сыйлап, 
байыта түскені байқалады. Себебі, ақын қиялы сол алып таудың қайтадан ғұламаға айналуын 
көксеп, бүгінгі лирикалық кейіпкердің утопиялық арман-аңсарын алға тартады. Халық дәл 
бүгінгі күні Алатаудай саялы абызға ділгер екендігін білдіреді. Ал, өзен-суды жылан мен 
айдаһарға теңеу – дәстүрлі символ. Сөзімізді дәлелдеу үшін қазақтың екі жұмбағын келтіре 
кетейік: 
Ақ жылан аяғы жоқ, көзі де жоқ, 
Сөйлеген не бір ауыз сөзі де жоқ. 
Тоқтамай, қысы-жазы кезе берер, 
Үстінде бір жапырақ бөзі де жоқ.
Бір жылан жол салыпты әр бір сайға, 
Сай түгіл, жол салыпты әр бір жайға [2]. 
Сондықтан Іле өзенін ақын бейсана күйде айдаһарға теңеуі – фольклорлық сананың 
астарлы көрінісі болып шығады. 
Ақын Нұржан Қуантайұлы да ежелгі космогониялық мифті жаңғырта жырлайды:
Таңшолпан – таң жұлдыздар мұзбалағы, 
Көңілде Құсжолындай сыз қалады. 
Ажарын Жұлдыз-қыздың жымыңдаған, 
Ежелден Ай-бәйбіше қызғанады [3]. 
Ж.Бөдешұлының «Қу бас ат», «Жылқы кісінеді», «Соңғы батыр», «Райымбек 
батырдың нар үстіндегі толғауы» т.б. өлеңдері халық аңызының негізінде өмірге келгені 
андағайлап көрініп тұр. 
Ж.Бөдешұлының «Түнгі жыр» деген өлеңінде лирикалық кейіпкер жоғарғы әлемнің 
сырлы қызына ғашық жар екендігін жария етеді.
Жарық Шолпан – хан қызындай, 
Он екі ұлдың ішіндегі 
Жарқыраған жалғызындай. 
Әзілімді ұмытпайтын, 
Үркер-үркек балдызымдай. 
У ішкізер уайым құрсын, 
Күнім шығып, айым тусын. 

168 
Туған жерім – иен дала, 
Мен – ғарышқа күйеу бала, 
Аспан – туған қайын жұртым [2]. 
Әлбетте, қазақтың ертегі-әпсаналарында кейіпкер жоғарғы әлемнің өкілі – пері 
қызымен үйленіп, содан ғажайып ұрпақ туатындығы жиі көрініс табады. Мысалы, Шыңғыс 
хан – Күн сәулесінен, Ер Едіге пері қызынан туған деп саналады. Түріктердің архаикалық 
наным-сенімін әжептеуір сақтаған сахалардың эпосында батырдың арғы атасы, тіпті, ғарыш 
жақтағы рух. 
Байқасақ, ақын «Қазақ деген жаралы елдің» атынан ой толғаған. Яғни ғарышқа күйеу 
бала Жәркен Бөдешұлы емес, оның туған елі, қара орман жұрты болса керек-ті. Сонымен 
бірге «Көк аспан мен Қара жер» бір-біріне ерлі-зайыпты деген мифтік түсінікті де ақын алға 
тартып, ойын үстемелеп, үдете түседі. «Куәдүрмін» деген тіркес арқылы некеқияр салтын да 
еске салады. Демек, өлең аяқталғанда «Қазақ деген жаралы елдің» арғы нәсілі ғарыштық 
рухтан жаралған асылзада, сондықтан алаш жұрты мәңгілік жасауға тиіс деген асқақ сезім 
туындайды. Түптеп келгенде, шартараптан жамырап жеткен ақынның небір күрделі 
толғамдарын, қиуасыз қиялдарын фольклордың қара қалыбы бір арнаға тоғыстырып тұр. 
Лирикада автордың санасы арқылы мифоэпикалық кеңістік пен қазіргі тұрмыс-
тіршіліктегі кеңістік, бағзы дәуір мен бүгінгі күн араласа тоғысып, нәзік үндесіп, өзгеше 
өрнек табатындығының бір дәлелі, міне, осы секілді.
Ж.Бөдешұлының келесі бір өлеңінде лирикалық кейіпкер ғашығына уәдеден 
айнымауы керек екендігін ескертіп былай дейді: 
Аузыңа сенің үргем жоқ, 
Үрсем, ернің үлбірер. 
Қоңызға мініп жүргем жоқ, 
Қарыс жерді жыл жүрер... 
Күттірме мені, қарағым, 
Бұлдырық ұшпас бұлданса. 
Кел десең, жетіп барамын, 
Көзіңді ашып жұмғанша [2]. 
Бұнда шабан, жайбасарлықты қоңызға теңеуі – өтірік өлеңдегі «Міндім де қара қоңыз 
аяңдадым, салдырып аяңына қоян алдым» деген қалыпты үлгіні кері мағынада қолданудан 
туса, бұлдырық – халық поэзиясында ақынның шапшаңдығын, шалымдылығын білдіретін 
тұрақты теңеу. Мысалы, Әсет пен Ырысжанның айтысында «Жіңішке бойың нәзік 
қылдырықтай, сүйтсе де, сөзің ұшқыр бұлдырықтай» деген жолдар бар. Сонымен, біздің 
назар аударатынымыз, бүгінгі лирикалық кейіпкердің түйткілді көңіл-күйін аша түсу үшін де 
ақын дәстүрлі көркемдеуші құралдарға иек артатындығын, табан тірейтіндігін көрсету. 
Ж.Бөдешұлының космогониялық тақырыпта жазған «Айды құтқару» деген өлеңіне 
тағы да назар аударып көрейік: 
Қалың тұманға малшынып, 
Ай жүр екен адасып. 
Тұншығып, алқынып, 
Ойланып алдым да, сәл тынып. 
Қасына бардым жан ашып. 
Қазаққа біткен түкті жүрекпен, 
Суырып алдым қара түнектен. 
Өзімнің тұңғыш баламдай марқайып, 
Ай жатты аппақ алақанымда шалқайып [2]. 
Бұл өлеңнің арғы астарында космосты ретке келтіруші жасампаз қаһарманның бейнесі 
жасырынып жатыр деген ой түйеміз. Себебі, байырғы танымда ғалам алғаш жаралған кезде 
(мифтік уақытта) ай-күнді, жұлдызды, аспан денелерін жасап, орнына қойып, ғаламды алғаш 
рет тәртіпке келтірген кейіпкер бар деп халық ұғынған. Мысалы, осыған саятын архаикалық 

169 
ұғым қазақтың «Көтеріп тұрған аспаның болса, тастап жібер», көне түрік бітігінде «Әу баста 
аспан мен жер жаралғанда ортасында кісі ұғылы жаралған», т.б. сөз тіркестерінде сақталған. 
Кейіннен осындай мифтік түсініктер өзгеріске түсіп, қоғамдық санадан ығысқанда, енді 
ежелгі сарын сатиралық ертегінің күлдіргі кейіпкерінің оғаш әрекетіне телінеді. Мәселен, 
«Қожанасырдың айды аспанға шығаруы» туралы сюжеттің түп негізінде космос туралы 
елдің байырғы ұғымының елесі, сілемі жатыр. Ал, ақын Жәркен Бөдешұлының «Айды 
құтқаруы» туралы өлеңі, әрине, күлкі тудырмайды. Өйткені, бұнда лирикалық кейіпкердің 
асқақ сезімі, шексіз қиялы, арман-аңсары дәріптеледі. Бір сөзбен айтқанда, өлеңге байырғы 
космогониялық миф сюжеті поэтикалық тәсіл ретінде қолданылып, қазіргі лирикалық 
кейіпкердің табиғатпен оңаша сырласу сәтін және романтикалық ұшқыр қиялын көрсетеді. 
Ұлы Абайдың «Жас жүрек жайып саусағын, ұмтылған шығар айға алыс», Мағжанның 
«Жұлдыз – жүзік, Айды алқа қып берейін», т.б. өлеңдеріндегі арғы астарына да қазақ мифі 
өзек болғаны даусыз. 
Ақын Ж.Бөдешұлы «Емендер түнде бүрлейді» деген өлеңінде еменді беріктіктің, 
мықтылықтың рәмізіне балап, ұлттың ұлық қадір-қасиетін сол саялы ағаштың өне бойынан 
табады: 
Қабығында – еменнің ақ сауыттың табы бар, 
Тамырында – тулаған Махамбеттің қаны бар. 
Салмақты да, сабырлы Абылай ханның заңы бар, 
Тайбурылдың бабы бар. 
Бүрлеп тұрған емендер Ақтамберді жыраудай – 
Шабыты, шын келгенде, ағынан бір жарылар. 
Алайда, ХХІ ғасыр ақындары фольклордан алшақтай түсіп, ол қалыптастырған 
канондық үлгіні қалауынша бұзып, авторлық қолтаңбасы қанық, тың бейнелер туғызуға 
құлшынатыны қазіргі қазақ өлеңін тексергенде менмұндалап тұр. Өйткені, фольклор мен 
авторлық поэзия көркемдік ерекшелігі бар сөз өнерінің екі дара жүйесі екенін ұмытпаған 
жөн. Қазіргі поэзияның басты мақсаты – мәтінді барлық деңгейде жаңалау, яғни соны образ 
туғызу, ал, баба мұрасы – фольклордың өмір сүру шарты болса, керісінше ескі таптаурын 
сарынды қайталау, соның мызғымауын қадағалау, ұрпақ зердесіне орнықтыру, ұялату. Сол 
себептен де фольклордағы әмбеге аян, дайын қалыптағы дағдылы көркем үлгілер халықтың 
жедел қабылдауына қолайлы, көкейіне қонымды болса, ақынның дараланған, салмақтанған, 
төлтума жеке сөздері, соны бейнелері жалпы жұртқа тосын, тосырқаулық танытатыны заңды 
құбылыс болса керек. Қазіргі поэзияның тілінің өзі дәстүрлі қолданыстан, ежелгі үлгі-
өрнектен алыстап, алшақтап, тұрмыстық тілге жақындай түсуде. Мифоэпикалық салқар 
кеңістік те тұрмыстық тар, ықшам кеңістікке көшіріліп, ақындар күнделікті тұрмысты, 
кәдімгі заттарды, қазіргі адамның реалды өмірі, жеке басында болатын дара түйткілдерді 
дәлме-дәл дәлдікпен, ұсақ-түйек детальдарына дейін бадырайтып, шынайы суреттейтін 
болды. Бұл сөзімізді дәлелдеу үшін бір-екі ақыннан мысал келтірейік. Н.Қуантайұлының 
қала түні туралы жазылған «Айқұлаған» деген өлеңінде былай жалғасады. Айды мөңіретіп, 
жарықты боздатып, терезені шыңғыртып, прожекторларды тықақтатып, жан бітіре 
жырлайды. Жырлап отырған нысандары бүгінгі қаладағы кәдуілгі заттар болғанымен, оларға 
қимыл қозғалыс, ертегідегідей тіл бітеді. Бұл, түптеп келгенде, айнала қоршаған орта мен 
табиғатты тірі деп түсінетін ежелгі анимистік танымның көрінісі, жаңаша жаңғыруы, бірақ 
қазіргі ақын сол бағзы танымды (әрине, бейсана жағдайда) өлеңіне тек көркемдік тәсіл 
ретінде қолданады. Ғылымда авторлық поэзия өкілдерінің фольклорлық негіздерге жаңа 
сипатта қайта оралуын неосинкретизм деп атаған Н.Қуантайұлының бұл образдары мүлде 
тосын өрілген, ол табиғат пен техникалық өркениеттің қарама-қайшылығының асқынып, 
шиеленісе түскенін, содан адамның жаратылыспен сабақтасып жатқан сұлулық әлемі тас-
талқан болғанын суреттейді. Ақынның мәселе етіп көтеріп отырған – дала мен қала, табиғат 
пен өркениет арасында өріс алған бітіспес тартыс адамның жан дүниесіне қандай қайшылық 
әкеліп отырғаны туралы К.Г.Юнг айтқан мына бір пікірді осы орайда тілге тиек ете кеткен 
орынды сияқты: «С ростом научного понимания наш мир все более дегуманизируется. 

170 
Человек чувствует себя изолированным в космосе, потому что теперь он отделен от 
природы, не включен в нее органически и утратил свою эмоциональную «бессознательную 
идентичность» с природными явлениями. Постепенно они теряют свою символическую 
причастность. Теперь уже гром – не голос рассерженного Бога, а молния – не его карающая 
стрела. В реке не живет дух, в дереве больше не пребывает жизненная основа человека, змея 
не воплощает мудрость, а горная пещера больше не жилище великого демона. Уже не 
слышит человек голос камней, растений, животных и не беседует с ними, веря, что они 
слышат. Его контакт с природой исчез, а с ним ушла и глубокая эмоциональная энергия, 
которую давала эта символическая связь» [4, 79]. 
Ақын Тыныштықбек Әбдікәкімовтың да өлең өрімі өзгеше екені оқырмандарға жақсы 
мәлім. Ол сүйіктісінен жылы жауап ести алмай, әбден жалғызсыраған, бірақ одан үмітін 
үзбейтін лирикалық кейіпкердің көңіл күйін: «Жат біреумен отырсың сен ыңылдап, 
Қолдарыңда күміс тұмсық үміттерім бар үйтілген», – деп суреттейді. Ақын үмітке тұмсық, 
соның ішінде күміс тұмсық бітіріп (жарқыраған, жарқын үміт мағынасында), оны 
сүйіктісінің қолына ұстатады, ұстатып қана қоймай, «үйттіреді». Тағы бір өлеңінде «Мұң 
аңқыған сезімнің шатқалынан, Маңырайды таутеке ұйқысырап» [5], – дейді. Автор сезімге 
шатқал бітіреді, ол жай шатқал емес, мұң аңқыған серек сеңгір болса керек-ті, ал, оның 
биігінде жусап жатқан ұйқыдағы таутекені маңыратады. Осылай ету арқылы ақын адам 
жанының жабырқап, құлазыған күйін бейнелейді. Әрине, бұл соны қолданыстар тек 
Т.Әбдікәкімовтың қолтаңбасына тән төлтума сипатты білдіреді.
Қазіргі қазақ ақындарының шығармашылығынан осы айтылған жаңа өрнектердің 
небір үлгілерін кездестіруге болады. Себебі, Абай бастап берген авторлық поэзия 
фольклордың уызын еміп, сымбат түзегенімен, оның бейнелеу тәсілдерінен саналы түрде 
іргесін аулақ салып, көркемдік кеңістікті игерудің дара жолын іздеп, әсемдік сапарында 
қашықтап бара жатқаны анық. Фольклор мен қазіргі поэзияның жақындығын, сонымен бірге 
ара алшақтығын нақтылы осындай жағдайлармен түсінуге болады. 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1 Ахметов З. Өлең сөздің теориясы, Алматы: Мектеп, 1973.
2 Бөдешұлы Ж. Емендер түнде бүрлейді. Алматы: Ана тілі, 
2001
. 
3 Қуантайұлы Н. Күмбір. Алматы: Қазығұрт, 2005. 
4 Юнг К.Г. Архетип и символ. Москва, 1991. – 304 с.
5. Т.Әбдікәкімов Ырауан. – Алматы: Атамұра, 2000.- 94 б. 

жүктеу/скачать 1,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: