Халықаралық ғылыми-көпшілік журнал Международный научно-популярный журнал



Pdf көрінісі
бет9/38
Дата30.01.2017
өлшемі5,36 Mb.
#3042
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   38

Атемова Қалипа Тұрсынқызы
п.ғ.д., профессор, e-mail: kalipa_atemova@mail.ru, 
Кунпейсова Ақерке Оразбекқызы
Педагогика және психология» мамандығының магистранты
тел: +7707 339 53 86, akerke_alihan@mail.ru
Түркістан қ., Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ
БОЛАШАҚ МАМАННЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЖАНСАУЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
Түйін. Мақалада болашақ мамандардың әлеуметтену үрдісі барысында кездесетін психологиялық соққылары 
мен оларға төтеп беру жағдайлары қарастырыла отырып, олардың психологиялық жансаулығын сақтау мен дамы-
ту жолдары ғалымдар мен ғұламалар көзқарастары бойынша салыстырылып тұжырымдалады. Қоғамның бүгінгі 
даму жағдайында болашақ мамандардың психологиялық жансаулығын дамытудың жолдары бойынша ұсыныстар 
беріледі.
Резюме. В статье рассматриваются ситуации, возникающие при получении психологических нагрузок и защиты 
от них в процессе социализации будущих специалистов. Проводится сравнениеи анализ путей сохранения и развития 
их психологического здоровья согласно взглядам различных ученых и исследователей. Представлены рекомендации по 
сохранению психологического здоровья будущих специалистов в современных условиях развития общества.
Summary.  The  article  deals  with  the  situation  of  Psychological  Load  and  protection  against  it  in  the  process  of 
socialization occurring while the preparation of future specialists.  Comparison analysis of the ways to preserve and develop 
psychological health according to the views of various scientists and researchers was made. There are some recommendations 
to preserve psychological health of future specialists in modern conditions of development of society.
Бүгінгі  қоғамның  қарқынды  дамуы  барған 
сайын  адамдардың  өзара  бәсекелестігін  артты-
рып,  өз кезегінде психологиялық күйзеліске ұшы-
рау  мүмкіндігінің  жоғарылауына  алып  келуде. 
Жастар арасында да кездескен қиыншылықтардан 
шығудың жолын табуға төтеп бере алмай, көпте-
ген  келеңсіз,  тіпті  қайғылы  оқиғалардың  орын 
алуы  кездесіп жүр. Сондықтан, жастардың білім 
алуы  олардың  қоғамға  әлеуметтенуі  мен  маман-
дануының табыстылығына қажетті жағдай болға-
нымен,  осы  үрдіске  қатысу  барысында  болашақ 
маманның  психологиялық  жансаулығын  сақтау 
мен  дамыту    мәселесі  ерекше  өзекті  мәселенің 
біріне айналып отыр.
Бүгінгі  күні  психологиялық  ахуал  әрбір 
адамның  өмірдегі  әлеуметтік  орны  мен  шығыр-
машылық әрекеттерінің тірегі бола білгендіктен, 
жастарды  осы  тұрғыдан  дамыту,  өз  өзін  әртүрлі 
психологиялық  стресстер  мен  депрессияға  түсіп 
қалудан  сақтау,  оның  алдын  алу  шараларымен 
байланысты  қарастырылып  жүр.  Бүгінге  дейін 
осы  бағытта  ғылыми-зерттеу  жұмыстары  жүр-
гізіліп, нәтижелері көпшілік назарына ұсынылып 
та жүр. Атап айтқанда, осы бағытта болашақ ма-
манның психологиялық жансаулығының зерттелу 
жағдайына мән беріп, оның әртүрлі аспектілерін 
қарастырған,  оқушылар  мен  студенттердің  ден-
саулығын сақтаудың психологиялық мәселелерін 
Отандың  ғалымдар  Ж.Ы.Намазбаева  [1],  А.Р.Ер-
ментаева [2], Н.Д. Унарбекова [3]  және т.б. еңбек-
терінде қарастырған.
Жастардың  психологиялық  салауаттылығы 
бүгінде  әртүрлі  ұғымдармен  байланысты  түсін-
діріліп  келді.  Атап  айтқанда,  «Психологиялық 
денсаулық», «Психологиялық жансаулық», «Сала-
уаттылық» түсініктері кеңінен қолданылып келеді. 
Әйтсе  де,  психология  ғылымы  «жан  тану»  деп 
алынып  жүргендіктен  бұл  ұғым  «психологиялық 
жансаулық»  деп  түсіндірілуімен  дұрыс  болатын 
шығар деп ойлаймыз. Оған негіз болатын мынадай 
деректерге тоқталып өтелік: 
Дүниежүзінің  денсаулық  сақтау  ұйымының 
анықтамасына жүгінетін болсақ, онда  «Психоло-
гиялық  жансаулық  –  бұл  адамның  өз  мүмкіндік-
терін іске асыра отырып,  күнделікті өмір күйзелі-
стеріне төтеп беруі, өмір сүріп отырған қоғамына 
өз үлесін қосуы және  өнімді, жемісті жұмыс істеу 
қабілетімен  сипатталатын  амандықтың  жай  күй-
і»,-деп  сипаттама береді және жансаулық ұғымын 
қолданады [4].
Ал, медициналық терминдердің энциклопеди-
ялық  сөздігінде  «Денсаулық  –  дене  кемістігі  мен 
аурудың  жоқтығы  ғана  емес,  ол    сонымен  бірге, 
физикалық  саулық,  жанның  саулығы,  әлеумет-
тік  жағдайының  толықтығымен  сипатталады.  Ал, 
жансаулық – бұл ақыл-ой саулығы, ал физикалық 
саулық – тәніміздің саулығы, әлеуметтік саулық – 
еңбек, демалыс  өмір сүру жағдайымен сипаттала-
ды» деп түсіндіріледі [5].  
Жоғарыдағы  берілген  сипаттамаларға  жү-
гінетін  болсақ,  психологиялық  жаны  сау  адам  – 
әлемді қалай көреді солай қабылдайды, сондықтан 
ол  өзіне  зиян  келтіретін  әрекеттерге  бармайды. 
Ол  өзгелердің  бойындағы    күдіктену,  қорқыныш, 
өшпенділік  сияқты  әрекеттерін  нақты  негіздер 
арқылы  көреді.  Өйткені,  өз  жанының  тазалығы 
қаншалықты  дейгейде  болса,  ол  барлығын  сол 
дейгейде    қабылдайды.  Психологиялық  жаны 

87
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
сау  адамдар  өз  әрекеттеріне  жауапкершілік  алу-
дан  қорықпайды.  Сонымен  қатар,    олар    қандай 
да бір «ішкі қысымсыз» өз бетімен еркін ойлауға 
қабілетті  болады.  Бір  сөзбен  айтқанда,  психоло-
гиялық  жансаулығы  мықты  адам  бізге    шынай-
ылығымен, обьективтілігімен, дербестігімен ерек-
шеленетін оптималды ойлай алатын адам бейнесін 
қалдырады.
Халқымыздың  психология  ғылымының  да-
муына  арқау  болған,  Аристотельден  кейінгі 
әлемнің  екінші  ұстазы,  ғұлама  ғалым  әл-Фараби-
дің  «Мемлекет  қайраткерлерінің  нақыл  сөздері» 
атты еңбегінде: «Дене сияқты жанда да өзіне тән 
саулығы  және  науқасы  болады.  Жанның  саулығы 
сол,  оның  өзінің  және  оның  бөлшектерінің  жайы 
жақсы болуының әсерінен әрдайым ізгі қылықтар 
көрсетіледі, игілісті істер істеледі тамаша әрекет-
тер  жасалады.  Ал  жанның  науқастығы  сол,  оның 
өзінің және бөлшектерінің жайы нашар халде бо-
луының  әсерінен  әрдайым  жаман  қылықтар  көр-
сетіледі, азғындық істер істеледі және сорақы әре-
кеттер  жасалады»,  -  дей  отырып  адам  әрекетінің 
барлығы белгілі бір әсерлер жиынтығының нәти-
жесі  екенін  көрсетеді  және  адамды  жансаулығы-
ның арқауы ретінде тек жақсы әрекеттер жасауға, 
жаман әдеттерден арылуға шақырады [6]. 
Осы орайда Ресей ғалымы Б.Г.Ананьев өзінің 
зерттеуінде  «Жеке  тұлғаның  психологиялық  жан-
саулығына яғни оның рухани ішкі жан дүниесіне 
әсер ететін ауқымды факторларды ескерудің маңы-
зыдылығы  айтылады.  Бұл  өте  маңызды,  өйткені, 
адам жанының саулығы тек әлеуметтік факторлар-
дың  әсерімен    ғана  шектелмейді,  сонымен  қатар, 
гендік-биологиялық  жолмен  берілетін  сипаттама-
ларына, өз менталитетіне,  жүзеге асырып отырған 
тұлғалық іс-әрекеттеріне байланысты болып оты-
рады»,- деп тұжырымдайды ғалым [7].     
Біз  үшін,  зерттеуімізде  тек  психологиялық 
жансаулық ұғымын  (психологиялық,  психикалық, 
рухани  денсаулық  ұғымдары  емес)  қолдануы-
мыз  белгілі  бір  қағидалылықта  емес.  Психология 
ғылымының  тілімен  айтқанда  «жан»  ұғымынсыз, 
тұлғаның толық психологиялық өмірін елестетуге 
кедергі келтіретіндігінде,  осы мәселеге келесі ав-
торлардың  Б. С. Братусь [8], О. И.Даниленко [9], 
В.  П.  Зинчен¬ко  [10]  және  т.б.  зерттеулері  арқау 
болған. Олардың пайымдауынша, адамның психо-
логиялық жансаулығының көрсеткіші болып, оның 
дәл осы жай күйінде ішкі және сыртқы қақтығы-
старды еңсеруі мен алдын алу қабілетінде, ойлай 
білу даралығын қалыптастыруы мен  танытуында 
екендігі тұжырымдалады. 
Адамның психологиялық жансаулығының ке-
пілі – оның өз-өзімен және ортатасымен үйлесімді 
болуында. Көбнесе психологиялық жансаулық ба-
лалық шақта отбасындағы берілген тәрбиеге байла-
нысты қалыптасады, оның бақытты балалық шағы 
психологиялық  жансаулығының    тұрақтылығына 
себепкер болады. Бүгінгі таңда біздің қоғамымы-
здағы белең алып келе жатқан таптаурындар (сте-
реотиптер)  мен  өмір  сүру  ырғағы  психологиялық 
жансаулығымызды  тепе-теңдікте  ұстауға  кері 
әсерін беріп отыр. Бұл түрлі невроздар мен депрес-
сияларға, стресстік жағдайға түсуіне, бейімделуде-
гі түрлі қиындақтарға әкеп соқтыратыны бәрімізге 
белгілі. Демек, осы аталған психологиялық жанса-
улығымызға  кері  әсер  ететін  факторлардан  аулақ 
болуымызға  халқымыздың  сонау  ғасырлар  бойы 
ұрапақтан  ұрпаққа  беріліп  келе  жатқан  ұлттық 
идеяларын  (салт-дәстүр,  әдет-ғүрып,  сенім-на-
ным, ғұлама ғалымдардың жансаулыққа қатысыты 
құнды көзқарастары) ұстану бүгінгі жастарымыз-
дың ұлттық сана-сезімі ояу, ұлттық мінез-құлығы 
қалыптасқан  толеранттылықты  негіздейтін  асыл 
мұра болып табылады.
Еліміздің  болашағы  –  ертеңгі  ұрпағында 
болғандықтан  жастардың  денсаулығы  халықтың 
рухани  өсімі  мен  санасын  анықтайды.  Санамыз-
ды  ізгілендіру,  интеллект  өрісін  биіктету,  рухты 
шыңдау    -  бәрі  де  психологиялық  жансаулыққа 
қызмет  ететін  әрекеттер.  Сондықтан,  бүгінгі  күні 
Қазақстан жоғары оқу орындарына жан-жақты да-
мыған,  жансаулығы  мықты,  бүгінгі  таңның  тала-
бына сай бәсекеге қабілетті, жоғары кәсіби білікті 
болашақ  мамандарды  қалыптастыру  басты  талап 
етіп қойылған. 
Зерттеу мәселесі бойынша біз 5В030100-«Пе-
дагогика  және  психология»  мамандығының  3-4 
курс  білімгерлері  арасында    сауалнама  жүргіздік. 
Ондағы мақсатымыз, болашақ мамандар оқу бары-
сындағы қарым-қатынаста қандай психологиялық 
әсерлер  алатындығын  анықтау,  олардың  психоло-
гиялық  жансаулық  түсінігін  қалай  қабылдайты-
нын және ол үшін нендей шараларды ұсына ала-
тынын  білу  қызықтырды.  Сауалнамаға  қатысқан 
42 білімгерлердің «Сіз психологиялық жансаулық 
ұғымын  қалай  түсінесіз?»  деген  сұраққа    19%-ы 
психологиялық  тұрғыда  стрестік  жағдайдан  өзін 
қорғауға  қабілетті  болуы  десе,  58%-ы  дененің 
саулығы,  көңіл  күйдің  дұрыстығы  немесе  ор-
нықтылығы адамды психикалық жағынан салауат-
ты етеді деген мағынада жауап берген, 19%-ы «Са-
бырлы болу, ұстамдылық адам жанының саулығын 
қамтамасыз ететін қасиеттер» десе, 4 %-ы жауап бе-
руге қиналатындығын айтқан. Келесі сұрақ «Білім 
алу барысында сіз үшін психологиялық қиындық 
тудырған  үрдістер  немесе  жағдаяттар  жиі  бола 
ма?» деген сұраққа білімгерлердің 35%-ы емтихан 
алдындағы қорықынышын білдірсе, 28%-ы қазіргі 
білім  беру  жүйесіндегі  өзгерістер  алаңдатады  де-
ген,  22%-ы кейбір пәндерден оқу-материалдардың 
жетіспеуін  айтқан,  15%-ы  оқытушы  мен  студент 
арасындағы қарым-қатынас және өзара түсініспе-
ушіліктен әр түрлі қиындықтар болатынын айтқан. 
«Аталмыш  сұрақ  төңірегінде  ақпаратты  қай-
дан  алып  таныстыңыздар?  Денсаулықты  сақтау 

88
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
мен күту мәселесі бойынша білімді қандай дерек-
көздерден аласыздар?» деген сұраққа сауалнамаға 
қатысқан  білімгерлердің  30%-ы  психологиялық 
денсаулығы жайында ақпаратты мидицина қызмет-
керлерінен,  ал  22%-ы  «БАҚ  (радио,  теледидар)» 
арқылы,  27%-ы  білім  алу  барысында  кейбір  пән-
дердің дәрістерінде десе, 25%-ы ғаламтор арқылы 
ақпарат алатыны белгілі болды. 
Педагогика  және  психология  мамандығы-
ның  білімгерлеріне  психологиялық  жансаулығын 
ұлттық  идеялар  негізінде  қалыптастыру  мәселесі 
бойынша  білім  беру  үдерісінде  «Қазақстандағы 
психология  ғылымының  дамуы»    пәнінің  маңы-
зы  зор.  Аталған  пәнінің  бағдарламасы  қазақ  пси-
хологиясының  бастапқы  даму  кезеңдерін,  қазақ 
хандығы  тұсындағы  психологиялық  идеялар  мен 
ХХ  ғасырдағы  қазақ  психологиясының  қалып-
тасуын,  сонымен  қатар,  кеңестік  дәуір  кезеңінде 
Қазақстандағы психология ғылымының даму ерек-
шеліктерін  қарастыра  отырып,  мазмұнда  ұлттық 
идеялардан  дерек  беретін  Әбу  Насыр  әл-Фараби 
көзқарастары,  Қорқыт  ата  тағылымдарындағы 
психологиялық идеялар,  «ХV – ХІV ғғ. Қазақстан-
дағы психологиялық идеялар», «Қазақ хандығы тұ-
сындағы Ө.Тілеуқабылұлының «Шипагерлік баян» 
еңбегіндегі психологиялық жансаулық идеялары», 
«ХХ ғасырдың бірінші ширегіндегі қазақ ғұлама-
лары  мен  қоғам  қайраткерлерінің  психологиялық 
көзқарастары» және т.б. ұлтымыздың сарқылмай-
тын әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлеріндегі пе-
дагогикалық ықпалдардың ғылыми негіздері қара-
стырылады. 
Білімгердің тұлғалық ерекшеліктерін байқап, 
ескеру  негізінде  олардың  психологиялық  жансау-
лығын дамытудың жолдары ретінде, оқытушы, әр-
бір нақты жағдайда психологиялық-педагогикалық 
әсердің талаптарын, іріктеп қолдануы қажет. Олар-
ды мына төмендегідей етіп ұсынуға болады:
-  білімгерлерменмен  әңгіме  жүргізу,  яғни 
емтихан  алдында  өз-өзіне  сенімсіздіктен, 
алаңдаудан,  жайсыз  сезімнен  айрылуға  бағыт-
талған әңгіме;
-  көтермелеу  немесе  білімгерлердің  еңсесін 
көтеру – алаңдау, қорқыныш сезімі білімгердің өз 
мүмкіншілігін  толық  көрсетуге  кедергі  етеді,  со-
нымен қатар, ойлау қабілеті мен есте сақтау про-
цесін бәсеңдетеді;
-  өзін-өзі  бағалау  деңгейі  көтеріңкі  білімгер-
лермен  әңгіме;
-  бірінші  курс  білімгерлеріне  білім  алудың 
бастапқы кезеңінде, оқуға барлық жігерімен, ынта-
сын шоғырландыруды үйрету;
-  сессия  кезеңінде  бөгде  істермен:  қы-
зығушылық пен әуестерден бас тартуға кеңес беру.
Жоғары  оқу  орнындағы  білім  алу  кезінде 
білімгерлерге  жағымды  жағдай  әсер  еткен  кезде, 
яғни әлеуметтік-психологиялық бейімделуі қалып-
ты  денгейде  өтсе,    оның  писхологиялық  жансау-
лығының тұрақтылығына одан ары жақсы дамуы-
на жағдай жасайтыны анық. Олардың өзі болашақ 
маманның кәсіби бағыттылығын сипаттайтын ой-
лауды қалыптастырады, ал дұрыс ойлау, нәтижелі 
шешімдер қабылдау адам жанының айнасы болып 
табылады.
Білім  алу  кезеңінде  білімгерлерде  бірте-бір-
те  өз  бетімен  әрекет  ету  кабілеті  пайда  болады, 
сонымен бірге, онда өз іс-әрекеті үшін жауапкер-
шілік сезімі де, өмірге деген обьективті көзқарасы 
да  қалыптасады.  Осыған  байланысты,  ескеретін 
жайт, білімгерлерді ұдайы бақылап тексеру, олар-
дың  білім  алуына  қызығушылығын,  ізденушілік 
белсенділігін төмендетуі мүмкін. Сондықтан, топ-
тық  әрекеттер  білім  алу  үдерісінде  білімгерлерді 
қатыстырып,  олардың  бойында  сәттілік,  жетістік 
сезімін арттырады. Сөйтіп, оқытушы өз әрекетімен 
білімгерлерге психологиялық тұрғыдан көмек көр-
сетуіне мүмкіндік туғызады. 
Жоғары  мектеп  оқытушысы  тарапынан 
жылылықты сезіну студенттің өзінің «керектігін», 
өмірдегі орнын, орнықтылықты сезінуіне мүмкін-
дік береді. Мұны психологиялық тілде «жақсы әң-
гіме» деп атасақ, оның мазмұны білімгердің есінде 
ұзағырақ  сақталады,  тіпті  мәңгі  қалып  қоюы  да 
мүмкін.  Оқытушының  жылы  сөзі  студенттің  өзі-
не  деген  сенімділігін  арттырады,  оқуға  ынтасын 
оятады.  Осындай  мағынада  ұйымдастырылатын 
сабақтар студенттерде белгілі бір құлшыныстарды 
оятады.
Білім беру саласында  қызмет істейтін ғалым 
педагогтардан  талап  етілетіні-педагогтік  этиканы 
сақтау, оқытушының  дара тұлғалық сапаларының 
үлгі алуға лайықты болуы.
Қорыта айтқанда, болашақ маманның  психо-
логиялық  жансаулығын  тұрақтылықпен  дамытып 
отырсақ,  білімгерлердің  нашақорлыққа,  маскү-
немдікке,  күйзеліске,  суицидке  және  т.б.  түрлі 
жағымсыз жағдайға ұшыруының алдын алуымызға 
мүмкіндік береді. «Дені саудың жаны сау», «Жақсы 
сөз жарым ырыс» деген халықтың дана мақалдары 
мен философиялық тұжырымдары  білім алушыға 
да, білім беру үрдісінің басқа да қызметкерлеріне 
іс-әрекетінде  өзін-өзі  реттеуші,  бақылаушы    өл-
шем болуы психологиялық жансаулықты негізінде 
сақтаудың таптырмас жолдарының бірі және шар-
ты болып табылады. Болашақ маманның психоло-
гиялық жансаулығының дамытудың жолдарын қа-
растыра отырып, білімгерлердің кәсіби білім алуда 
өздеріне сенімді, белсенді, болашақ маман болып 
дамуында,  жоғары  оқу  орнының  психологиялық 
сүйемелдеу  қызметінің  көмегі,  сөзсіз,  маңызды 
орын алатындығына көз жеткіземіз. Бүгінгі нарық 
талаптарының  күшейіп  тұрған  заманында  әрбір 
адамның  ең  алдымен  психологиялық  тұрғыдан 
жансаулығын сақтауы керек. Жанымыз бен тәніміз 
салауаттылықта  үйлесім  тапқанда  ғана  тұлға  ізгі 
істер атқаруға қабілетті әрі ынталы болмақ. 

89
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1.  Намазбаева Ж.И., Садыкова А.Б., Лавриненко Н.С. Технология формирования психологически здоровой лично-
сти. Учебное пособие. – Алматы, 2011. – 300 б. 
2.  Ерментаева А.Р. Студенттерді психологиялық дайындаудың негіздері. – Өскемен,2007.- 270 б. 
3.  Унарбекова Н.Д. 6-7 жастағы қазақ балаларының психологиялық денсаулығын қамтамасыз ету мен жолда-
ры. әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті.19.00.07- педагогикалық психология. Қазақстан Республикасы 
2005.-180 б. 
4.  Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы. Негізгі құжаттар. 2006ж. 31 желтоқсандағы қабылданған түзе-
тулер енгізілген қырық алтыншы басылым. – Женева, 2007. –267 с.
5.  Энциклопедический  словарь  медицинских терминов. Гл. ред. Петровский Б.В. Т. 1. – Л., 1986.
6.  Әл-Фараби. Мемлекет қайтаркерлерiнiң нақыл сөздерi. Әлеуметтiк - этикалық трактаттарында. – Алма-
ты: Ғылым, 1975.  – 260 б.
7.  Ананьев В.А. Практикум по психологии здоровья. - Санкт-Петербург. 2007
8.  Братусь Б.С. Нравственное сознание личности. Психологическое исследование.  М.: Знание, 1985. -64 с. 
9.  Даниленко О. И. Душевное здоровье и культура //Психология здоровья: Учеб. для вузов / Под ред. Г. С. Ники-
форова. СПб., 2003
10.  Зинченко В. П. Душа // Большой психологический словарь / Сост. и общ. ред. Б. Мещеряков, В. Зинченко. СПб., 
2004

90
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
Ортаева Акмарал Сапаралиевна
преподаватель
Сейдаева Айжан Нышаналиевна
магистр-преподаватель  Южно-Казахстанского государственного педагогического института
Мусабекова Гульнар Тажибаевна
д.п.н., профессор МКТУ им.Х.А.Ясави,  gulnar.hanum22@mail.ru
О ФОРМИРОВАНИИ ГРАЖДАНСКОЙ АКТИВНОСТИ ПОДРОСТКОВ
Түйін. Жас ұрпақты тәрбиелеу, қазақстандық патриотизмді,азаматтықты,белсенді өмір салтын,оқушылар-
дың құқықтық мәдениетін қалыптастыру мемлекеттік саясаттың басыңқы бағыты болып табылады.Бұған ҚР 
заңнамалық  құжаттары  дәлел  болады.  Мақалада  жеткіншектердің  азаматтық  белсенділігін  қалыптастырудың 
бағыттары, формалары, әдістері туралы айтылады.
Түйін сөздер: жеткіншек,азаматтық белсенділік, жеткіншектердің азаматтық белсенділігін қалыптастыру-
дың бағыттары, формалары, әдістері.
Резюме. Воспитание молодого поколения, формирование казахстанского патриотизма, высокой гражданствен-
ности, активной жизненной позиции, правовой культуры учащихся является приоритетным направлением государ-
ственной политики, о чем свидетельствуют законодательные документы РК. В статье речь идет о направлениях, 
формах и методах формирования гражданственной активности подростков.
Ключевые  слова:  подросток,  гражданственная  активность,  направления,  формы  и  методы  формирования 
гражданственной активности подростков.
Summary. Upbringing of young generation, formation of Kazakh patriotism and high civic consciousness, active life 
position, legal culture of the students is a priority direction of the state politics, as evidenced by legal documents of Kazakhstan. 
The article is about the directions, forms and methods of formation of civic activity of teenagers
Key words: teenager, civil activity, directions, forms and methods of formation civic activity of teenagers. 
Подростковый  период  развития  личности 
позволяет  максимально  развить  свой  творческий 
потенциал,  свою  личность  и  индивидуальность, 
что  требует  огромной  рефлексивной  работы.  В 
этом  плане  могут  помочь  стать  организованным, 
сформировать  потребности  и  привычки  активной 
гражданской  позиции,  готовности  к  социальным 
отношениям  комплексные  учебно-воспитательные 
программы  (КУВП),  которые  выводят  ученика  на 
самый  высший  уровень  социализации  в  рамках 
местного  сообщества,  где  углубляется  процесс  са-
моутверждения,  самоопределения  и  самореализа-
ции подростка.
Поясним  направления  и  задачи  направлений 
учебно-воспитательных программ.
Так, задачами «Земля предков» являются:
–  изучение национально-особенного, нацио-
нально-специфического характера, бытия, развития 
казахского народа;
–  связь  с  корнями,  истоками  культуры,  при-
частность к историческому прошлому и настоящему; 
–  укрепление связей поколений.
Задачи формирования гражданской позиции реа-
лизует направление: «Школа – дом радости»:
–  воспитание гордости своим учебным заведе-
нием;
–  привитие любви к своей малой родине;
–  воспитание  трепетно-бережного  отноше-
ния к школьным традициям;
–  формирование гражданского потенциала и 
гражданского самоопределения;
–  установление связей с социальными инсти-
тутами города в целях приобщения к нравственным, 
культурным и духовным ценностям;
–  эффективное использование в учебно-вос-
питательной  деятельности  научно-профессиональ-
ного,  культурного  потенциала  республики,  исто-
рических  традиций  региона,  хранилищем  которых 
являются музеи, архивы.
В качестве приоритетными задачами програм-
мы «Я выбираю активный образ жизни!» являются:
–  воспитание  правовой  культуры,  личного 
достоинства и законопослушания;
–  осознание учащимися правового поведения;
–  осознанное формирование у обучающихся 
социально приемлемого образа жизни;
–  воспитание у учащихся потребности в фи-
зическом совершенстве как неотъемлемом качестве 
гармонически развитой, жизнерадостной личности, 
готовой к труду и защите Родины;
–  воспитание у учащихся выносливости, вза-
имовыручки  и  взаимоподдержки,  экологической 
культуры, любви к родному краю;
–  создание  необходимых  условий  для  само-
реализации  личности,  обучающихся  в  различных 
сферах жизнедеятельности.
Задачи педагогов состояли в оказании профес-
сиональной  помощи  учащимся  в  освоении  и  вы-
полнении  различных  социальных  ролей,  осваивая 
и выполняя которые, подросток сначала интериори-
зирует (переводит внешнее в свой внутренний мир) 
существующие  в  обществе  социальные  ценности, 

91
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
присваивает их себе, а затем в процессе собствен-
ной  созидательной  деятельности  их  приумножает. 
Это  становится  возможным  лишь  тогда,  как  пока-
зала  проводимая  нами  экспериментальная  работа 
по внедрению вышеуказанной модели организации 
учебно-воспитательной работы школы, когда педа-
гог    успешно  реализует  систему  воспитательных 
функций:
а)  диагностики – изучения учащихся, уровня 
их воспитанности и гражданской активности, усло-
вий и среды воспитания;
б)  целеполагания  и  планирования  –  выбор 
приоритетных  задач,  определение  содержания  и 
способов  организации  воспитательного  процесса, 
организаторов  и  участников  намечаемых  дел,  сро-
ков их проведения;
в)  организаторскую  –  организационное  обе-
спечение  процесса  воспитания  и  формирование 
гражданской активности;
г)  мобилизационно-побудительную  –  стиму-
лирование готовности учащихся к решению постав-
ленных воспитательных задач;
д)  коммуникативную  –  обеспечение  психо-
логического  контакта  и  сотрудничества  педагогов, 
учащихся и их родителей;
е)  формирующую  –  перевод  целей  воспита-
ния в цели деятельности;
ж)  контрольно-аналитическую и оценочную – 
контроль, анализ и оценка эффективности воспита-
тельных дел, хода работы по формированию граж-
данской активности подростков;
з)  координации  и  коррекции  –  согласования 
воспитательных усилий всех участников целостно-
го педагогического процесса и их коррекция.
Эффективность  внедрения  КУВП  отслежива-
лась нами в экспериментальной работе через метод 
экспертных оценок, само и взаимооценку участни-
ков  эксперимента,  наблюдение,  анализ  продуктов 
деятельности учителей и учащихся. Во всех случаях 
произошло улучшение психологического климата в 
коллективах, как учителей, так и учащихся, повы-
сился  эмоциональный  фон  общественной  жизни 
(92% участников эксперимента отметили этот факт), 
изменился  характер  взаимоотношений  учеников 
и  учеников,  школьников  между  собой,  возросла 
степень доверия (динамика от 15 до 68%), взаимо-
уважения,  сотрудничества  всех  членов  школьного 
сообщества.  Появились  новые  возможности  для 
самопроявления,  самоутверждения  и  самореализа-
ции каждого подростка и педагога в разных формах 
жизнедеятельности  коллектива  (86  %  участников 
подчеркнули этот положительный факт).
В целом, можно констатировать, что перспек-
тивой  развития  представленной  модели  является 
общественно  активная  школа,  которая  значитель-
но  раздвигает  рамки  учебно-воспитательного  про-
странства и позволяет использовать благоприятные 
и частично нейтрализовать негативные факторы со-
циализации,  которая ставит своей целью не просто 
предоставление  образовательных  услуг  ученикам, 
но и развитие сообщества, привлечение родителей и 
жителей сообщества к решению социальных и дру-
гих проблем, стоящих перед школой, так и перед со-
обществом. Это школа, которая стремится стать не 
только  образовательным,  но  и  гражданским,  куль-
турным, общественным центром микрорайона.
Как  показали  результаты    исследования  и  ре-
зультаты поисковых экспериментов, важное значе-
ние имеет своевременное и деловое ознакомление 
с  планами  организаторов  и  участников,  а  затем  и 
систематический  контроль  его  исполнения.  Заме-
ститель  директора  по  воспитательной  работе  осу-
ществляет  контроль  за  выполнением  намеченных 
мероприятий и оказывает посильную помощь педа-
гогам школы, родителям, органам ученического са-
моуправления и учащимся-активистам в подготовке 
и  проведении массовых, групповых и индивидуаль-
ных мероприятий, направленных на формирование 
гражданской активности школьников-подростков.
С целью внесения коррективов и дополнений 
в план работы, его рекомендовалось обсуждать на 
методических  объединениях,  производственных 
совещаниях  и  т.п.  В  тех  случаях,  когда  возникали 
разногласия или сомнения, учителям предлагалось 
обосновывать их и после достижения единодушно-
го мнения в соответствующий подраздел вносились 
дополнения или изменения.
Практика показала, что если методика плани-
рования  работы  по  формированию  гражданской 
активности  школьников  в  школе  в  определенной 
степени  отработана,  то  значительно  хуже  обстоит 
дело  с  планированием  проведения  КТД.  Поэтому 
на  каждое  конкретное  воспитательное  дело  также 
составлялся  план,  разрабатывался  сценарий  его 
проведения и затем представлялся на утверждение 
руководству школы.
В  процессе  исследования  установлено,  что 
внедрение  многостороннего  и  поэтапного  пла-
нирования  работы  положительно  сказывается  на 
уровне  формирования  гражданской  активности 
школьников. Мы убедились, что только в результа-
те правильной организации планирования, которое 
охватывает  все  стороны  указанной  работы,  можно 
положительно повлиять на социально значимую на-
правленность учащихся и готовность к гражданской 
активности, реально и возможно осуществить лич-
ностный  подход  к  решению  этой  многоаспектной 
проблемы.
Важной  задачей  экспериментальной  работы 
стало также выявление характера отношения роди-
телей к гражданской активности своих детей. Наше 
исследование показало, что существенное влияние 
на мнение, позицию учащихся оказывают родители 
и  родственники  (46%).  Поэтому  для  определения 
и  правильного  формирования  гражданской  актив-
ности подростков необходимым является изучение 
мнения родителей по этому вопросу и проведение в 
ними соответствующей работы. 

92
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
С  учетом  вышесказанного  важнейшими  на-
правлениями работы педагогов школы по повыше-
нию  педагогической  культуры  родителей  по  фор-
мированию  гражданской  активности  подростков 
можно выделить следующие:
–  научно-педагогическое  просвещение  (лек 
тории  для  родителей,  университеты  родительских 
знаний,  родительские  собрания  по  обмену  опытом, 
изучение материалов средств массовой информации);
–  педагогическая  деятельность,  связанная  с 
реализацией  контролирующей,  коммуникативной, 
организаторской, корректирующей и других функ-
ций, связанных с участием в разнообразных делах 
по  вопросам  формирования  культуры  общения, 
гражданственности,  казахстанского  патриотизма 
детей;
–  педагогическое  самообразование  (чтение 
научно-педагогической литературы, просмотр теле-
визионных передач и др.).
Отметим,  что  выбор  форм  и  методов  опреде-
ляется  следующими  факторами:  уровнем  педагоги-
ческой  культуры  родителей,  типами  семейных  от-
ношений, спецификой работы школы, возрастными 
особенностями детей и др. В процессе формирования 
гражданской  активности    одним  из  определяющих 
факторов  является  отбор  таких  способов,  приемов 
и средств обучения и воспитания, которые наиболее 
эффективно стимулировали бы гражданскую актив-
ность  учащихся.  С  учетом  этого  мы  отбирали  или 
специально разрабатывали соответствующие формы 
и методы работы, используя их в дальнейшем в опре-
деленной последовательности [180]. 
Так, одной из эффективных форм воспитания 
патриота,  гражданина  для  учителей  стала  ориги-
нальная  воспитательная  технология  «групповых 
дискуссий»,  которая  давала  школьникам  возмож-
ность выбора и опыт отстаивания взглядов, мнений, 
суждений, оценок. Наша опытная работа показала, 
что данная технология имеет ряд преимуществ:
–  создает  сильнейшее  поле  эмоционального 
заражения, в которое попадает школьник и в кото-
ром он приобретает опыт эмоциональных пережи-
ваний; 
–  центрирует внимание детей на социальном 
значении  происходящего,  помогает  осмысливать 
социально-культурную  ценность  собственной  де-
ятельности с более широких позиций «обществен-
ной значимости»;
–  реальное взаимодействие школьника в ходе 
групповой  деятельности  с  конкретным  объектом 
мира подкрепляется высокой удовлетворенностью в 
силу того, что для подростков крайне важны товари-
щество, общение, дружеские связи, чувство «своей» 
группы, где только он и способен ощущать свое «Я» 
среди  других  и  осознавать  себя  как  индивидуаль-
ность;
–  формируются  умения  подростков  взаимо-
действовать с людьми и воздействовать на окружа-
ющие объекты действительности.
Данная  технология  была  высоко  оценена  не 
только  со  стороны  педагогов  и  самих  подростков, 
поскольку обеспечивала большие возможности для 
приобретения  жизненного  важного  социального 
опыта в процессе обсуждения и проживания ситу-
аций, охватывающих обширную тематику жизнен-
ных ситуаций и предоставляющих свободу выбора 
способа социального поведения. В обсуждениях и 
дискуссиях по конкретным ситуациям у школьника 
формируется отношение к принципиальным вопро-
сам гражданственности, политики, нравственности, 
прав и обязанностей гражданина и поведения.
Также  весьма  продуктивной  для  получения 
школьниками жизненно важного социального опы-
та  в  согласовании  выдвигаемых  идей,  формирова-
нии умений учитывать мнения других и отстаивать 
в процессе диалога собственные позиции, а также 
умении  работать  в  условиях  «развивающейся  коо-
перации»  оказалась  групповая  проблемная  рабо-
та, которая способствовала выявлению специфики 
лидерских  способностей  подростков.  Поскольку  в 
процессе работы над проблемой школьники утвер-
ждались как «генераторы идей», «пропагандисты», 
«разработчики», «реализаторы». 
Процесс формирования гражданской активно-
сти, как уже нами указывалось, находится в прямой 
зависимости от содержания изучаемых в школе дис-
циплин, использования различных средств, методов 
и приемов, выступающих как стимулы познаватель-
ной, поисковой деятельности, системы отношений 
складывающихся между учителем и учеником, са-
мими учащимися.
В этой связи, одним из интенсивных методов 
включения подростков в общественную жизнь стал 
метод проектов, используя который, школа и др. ин-
ституты воспитания решают две важнейшие задачи: 
содействовать  личному  самоопределению  и  выра-
ботке  навыков  гражданского  поведения  в  повсед-
невной жизнедеятельности. 
Данный  метод  привлек  внимание  педагогов  в 
20-е годы прошлого века, которые использовали его 
способность формировать связи между знаниями и 
умениями и их применением на практике. К сожа-
лению, сторонники этого метода использовали его 
в  ущерб  систематическому  приобретению  знаний 
на уроках, что привело к значительному снижению 
уровня  общеобразовательной  подготовки  школь-
ников и к дискредитации самого метода. Интерес к 
данному методу усилился в последние годы в связи 
с необходимостью развивать активные формы дея-
тельности школьников.
Определим,  что  понимают  под  терминами 
«проект», «метод проектов». Проект – это замысел, 
план. Метод – это система приемов и способ овладе-
ния определенными практическими и теоретически-
ми  знаниями.  Метод  проектов  –  совокупность  по-
следовательных  учебно-познавательных  приемов, 
которые позволяют учащимся приобретать знания и 
умения в процессе планирования и самостоятельно-

93
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016
го выполнения определенных практических знаний 
с обязательным представлением результатов.
Анализ  современной  психолого-педагогиче-
ской  литературы  позволяет  раскрыть  отличитель 
ные особенности этого метода.
Во-первых, цель возможно более полное, все-
стороннее систематическое исследование проблемы 
и разработка конкретной продукта: схема, сценарий, 
модель, отчет, т.е. практического результата.
Как правило, проект – результат коллективной 
работы, который на последнем этапе предполага-
ет рефлексию – анализ и осмысление совместной 
работы.
Во-вторых,  в  основе  метода  лежит  деятель-
ностный  подход,  что  предполагает  практическую 
деятельность  и,  вместе  с  тем,  он  также  предпола-
гает  включение  школьников  в  исследовательскую 
деятельность, направленную на развитие внимания 
и воображения, способности к конструированию и 
целеполаганию. 
В-третьих, проектная деятельность обычно за-
канчивается оценкой и фиксацией результатов. Как 
видим,  положительные  стороны  метода  проектов 
как педагогической технологии заключаются:
1.  Это  самостоятельный  выбор  той  деятель-
ности,  которая  соответствует  интересам  и  способ-
ностям подростков. Поскольку человек, выросший 
без практики самостоятельного выбора, становится 
неспособным делать любой выбор, даже самый не-
значительный, человек который умеет делать свой 
выбор,  несет  личную  ответственность  за  его  по-
следствия.
2.  Это  возможность  реального  участия  в  ре-
шении проблем своего двора, района и города. По-
скольку  подростковый  период  развития  является 
периодом  становления  детской  личности,  который 
характеризуется  ярко  выраженной  потребностью 
быть нужным, полезным другим, желанием прове-
рить  свои  способности  в  реальном  деле.  Отсюда, 
именно осознание мысли: «Я могу это сделать сам 
и не только для себя» больше всего воодушевляет 
подростков.
3.  Коллективная  работа  над  большим  и  се-
рьезным  делом  формирует  важные  общественные 
навыки, крайне необходимые сегодня в повседнев-
ной жизни и  деятельности.
4.  Проект,  который  осуществляется  по  соб-
ственному выбору, для школьника является школой 
жизни,  т.к.  участники  проектирования  получают 
опыт  выбора  и  вырабатывают  привычки  нести  за 
него  ответственность,  что  является  действенной 
проверкой своих способностей и возможность скор-
ректировать свои жизненные планы. Анализ работы 
нескольких  школ  позволяет  обобщить  позитивные 
находки, выделить типичные ошибки и сформули-
ровать основные рекомендации разработки и реали-
зации социальных проектов силами подростков. 
В целом, процесс работы над проектом способ-
ствует воспитанию у школьников значимых ценно-
стей:  социальное  партнерство,  чувство  ответствен-
ности,  взаимопомощь,  самоорганизация,  участие  в 
проектировании  развивает  как  исследовательские, 
так и личностные и социальные качества учащихся.
Можно сделать вывод, что данный метод заслу-
живает внимания в процессе воспитания всесторон-
не гармонично развитой личности подростка и  фор-
мирования его гражданской активности в частности.
Как  показывает  анализ  материалов  иссле-
дования  стимулирования  подростков  к  активной 
гражданской  позиции,  усвоению  норм,  ценностей, 
принципов  ее  выражения  в  повседневной  жизне-
деятельности,  учителями  достигается  за  счет  раз-
личных  форм  интеграции  учебной  и  внеучебной 
деятельности. Так, в качестве примера, педагогами 
школы  были  использованы  такие  формы  занятий, 
как  урок-лекция,  конференция,  урок-суд,  уроки 
творчества, путешествия и т.д. Ряд учителей практи-
ковали проведение нетрадиционных уроков межвоз-
растных,  многопредметных,  обучения  творчеству, 
добавочных  знаний,  обмена  знаниями,  общения, 
проводимые на природе, в музее, библиотеке.
Использование  традиционных  и  инновацион-
ных  форм  и  методов  формирования  гражданской 
активности учащихся: школьные тематические мас-
совые  праздники;  коллективные  творческие  дела; 
общественно-политическая  деловая  игра  по  орга-
низации  школьного  самоуправления;  ученические 
клубы по интересам; работа учащихся в школьном 
историко-краеведческом  музее;  общешкольные  со-
циально-ориентированные  акции,  а  также  участие 
школьников  в  социальных  акциях  и  программах 
более высокого уровня, нацеленных на помощь со-
циально незащищенным слоям населения, решение 
общезначимых проблем и др. обеспечивает актив-
ное участие учащихся в различных видах деятель-
ности, облегчает и упрощает восприятие учебного 
материала,  побуждает  к  участию  в  обсуждениях, 
состязаниях, спорах, играх и т.п., и, таким образом, 
к проявлению активной гражданской позиции, что 
является  незаменимым  фактором  всестороннего 
развития  личности  и  конечной  целью  формирова-
ния гражданской активности школьников.
Литература:
1. Методическое обеспечение воспитания патриотизма школьников средствами    этнических традиций, обычаев, 
праздников: Отчет о НИР Казахской академии образования им. Алтынсарина, под рук-м Г.К. Ахметова, 2002. – 26 с.
2. Омарова С.Б. Формирование гражданственности учащихся 5-7 классов общеобразовательной школы: авторе-
ферат дисс. к. п. н. / С.Б.Омарова. – Алматы, 1997. – 30 с.
3. Сайдахметова, Л.Т. Развитие патриотического воспитания учащихся в школах  Казахстана (1970-2000). Авто-
реферат дисс. к.. п. н. / Л.Т.Сейдахметова. – Алматы, 2001. – 25 с.

94
_______________________________________________________________________
Қазақстанның ғылымы мен өмірі – Наука и жизнь Казахстана                                                           
Science and life of Kazakhstan. №2/2 (37). 2016

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   38




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет