Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

31
 
 
кейін  бос  уақыттарын  қайда  жіберлерін  білмеген  балалар,  ҥйдегі 
компьютерлерді және ҧялы телефондар арқылы интернетті айналдырады.  
Интернет  пен  компьютерлік  ойындардың  тағы  бір  зиянды  тҧсы  –  еліміз 
ӛзінің  ҧлттық  болмысын  жоғалтуы.    Интернеттегі  ойындар,  фильмдер, 
мультфильмдер, тҥрлі ҧятты суреттер болсын, біздің ӛсіп келе жатқан ӛскелең 
жасӛспірімдердің  санасын  улайды.  Нәтижесінде,  жасӛспірімдер  жат 
мәдениеттің  ӛнімдеріне  табынып,  еліктеп,  ӛзінің  дәстҥрлік  ментолитетін 
жоғалтады.    Ақыры  ҧлттық  болмысымыздың  жоғалуына  әкеп  соғады.  Бҧл 
мәселе компьютерді жасӛспірімнен тартып алып немесе қатаң тыйым жасаумен 
шешілмейді. Мәселе жан-жақты зерттелуі тиіс. 
Халықаралық    денсаулық  сақтау  ҧйымының  дәлелдеуінше,  бҥкіләлемдік 
ғаламтор желісі жасӛспірімдерге физикалық, психологиялық жағынан айрықша 
зиянды.  Ең  алдымен,  жасӛспірімнің  кӛру  қабілеті  тӛмендейді,  себебі,  бҧлшық 
еттері  қатаймаған  жасӛспірімнің  кӛздері  шаршайды.  Сондай-ақ,  компьютер 
алдында  кӛп  отыру  жасӛспірімдердің  омыртқа  сҥйегін  зақымдайды. 
Қозғалыссыз  отыру,  қолмен  ғана  бірыңғай  жҧмыс  істеу,  содан  ағзаға  салмақ 
тҥсуі  жасӛспірімнің  жҥйке  қызметін  бҧзып,  мойнына  тҧз  бен  суықтың 
жиналуына  (остеохондроз)  әсер  етеді.  Және  де  жамбас  сҥйектің  ҥнемі 
қозғалыссыз  қалуы  қабынуы  (простатит)  мен  тоқ  ішектегі  тамырдың  кеңеюі 
(геморрой) ауруына ҧшыратады [4]. 
Британдық биологтар арнайы зерттеу жҥргізе келіп, мынандай қорытынды 
жасап  отыр:  «Әлеуметтік  желілерде  ҥнемі  отыру  ми  қызметіне  де  кері  әсер 
етеді,  гормональдық  тепе-теңдікті  бҧзады,  иммунитетті  нашарлатады,  мҧның 
бәрі  адамның  жҥйкесі  мен  ой-санасына  белгілі  бір  мӛлшерде  ауыртпалық 
тҥсіреді».  Ӛздеріңізге  белгілі,  жҥйкеге  салмақ  тҥсуі  дегеніңіз  -  ойлау 
қабілетінің  тӛмендеуі,  кӛңіл  бӛлу  мен  есте  сақтаудың  кемуі,  бас  ауруы  мен 
ҧйқысыздық, кӛңіл кҥйдің қҧлазуы [2]. 
Ғаламтор  жасӛспірімдер    ҥшін  реферат,  музыка  мен  фильмдер,  суреттер, 
ойындар  кӛшіріп  алу,  бір-бірімен  хат  жазысу  ҥшін  қажет.  Олар  ӛздерін 
мазалаған сҧраққа да ғаламтордан жауап іздейді. Алайда ғаламтордың қаупі де 
аз  емес.  Мысалы,  ресейлік  ғалымдардың  айтуынша,  бҥкіләлемдік  шырмауық-
торда экстремистік және террористік сипаты бар, қырықтан астам сайт жҧмыс 
істеп тҧр. Ал оның жасӛспірімдердің  ой-санасы мен дҥниетанымын теріс жолға 
бағыттап,  оларды  қылмысқа  азғыратыны  мәлім.  Жазғы  демалыста 
жасӛспірімдердің  ғаламторды  пайдалануын  зерттегендер  айтады:  «Биыл  
жасӛспірімдердің    4    пайызы  жыныстық  қатынасты  кӛрсететін  әлемдік 
желілерді  кӛрген,  14,5  пайызы  беймәлім  адамдармен  кездесуге  келіскен,  19 
пайызы  парносайттарға  енген,  38  пайызы  зорлық-зомбылық  туралы 
ақпараттарды  тамашалаған,  16  пайызы  нәсілшілдік  мазмҧндағы  сайттарға 
кірген» - деп. Мінеки, қазіргі таңда кӛптеген жасӛспірімдердің ӛзіне-ӛзінің қол 
жҧмсауының бір сыры осында жатқан тәрізді  [3]. 
Жасӛспірімдер  ҥшін ғаламтордың бір зиянды жағы: мҧнда әр тҥрлі қҧмар 
ойындары,  зиянды  бағдарламалар  кӛп.  Алаяқтар  мен  хакерлер  жастарды 
ғаламторға  тәуелді  етіп,  бҧлыңғыр  қарым-қатынас,  жыныстық  байланыс 
жасауға  шақырып,  виртуальды  әлемге  қызықтырып,  ақыл-ойы  әлі 
қалыптаспаған  ҧл-қыздарымызды  еліктіріп,  есінен  айырады.  Әрине,  қазіргідей 

32
 
 
техникалық-ғылыми  прогресс  дамыған  заманда  компьютердің,  ғаламтордың 
дҧрыс пайдалана білген адамға пайдасы зор. Ол талас туғызбайтын ақиқат. Тек 
оған  біздің  кӛптеген  жастарымыздың  таным-тҥсінігі  жетпей  жататыны 
болмаса... 
Ғаламтордың зиянынан сақтандыру  
Жасӛспірімдерді  ғаламтордың зиянынан сақтандыру ҥшін кез келген ата-
ана  баласына  оны  пайдаланудың  шарттарын  айтып  тҥсіндіруге,  ондағы 
ақпараттардың  ҥнемі  шындыққа  жанаспайтынын,  оған  сын  кӛзімен  қарау 
қажеттігін,  ол  ақпараттарды  кітаптағы,  энциклопедиядағы  ресми  газет-
журналдардағы ақпараттармен салыстырып, қабылдау керектігін ескертуге тиіс. 
Және  де  ғаламтордағы  зорлық-зомбылыққа,  қылмысқа,  жыныстық  бҧзылуға 
тәрбиелейтін  бағдарламалардан,  діншілдік,  нәсілшілдік  туралы  ақпарттардан 
сақтандыру  –  ата-аналар  мен  ҧстаздардың  да  негізгі  міндеттерінің  бірі.  Ең 
бастысы,  кәмелетке  жасы  толмаған  жасӛспірім  балалардың  электронды 
поштасына  енуге  ата-анасының  мҥмкіндігі  болуға  тиіс.  Ол  ең  бірінші,  сол 
жасӛспірім  баланың  қауіпсіздігі,  бақытты  болашағы  ҥшін  қажет.  Әсіресе, 
балалар  он  тӛрт  жасқа  толғанында  ӛз-ӛзімен  болып,  оқшаулана  бастағанында, 
ата-анасы  олардың  беймәлім  адамдармен  ғаламтор  арқылы  танысуына  жол 
бермеуге  міндетті.  Мамандардың  ақыл-кеңесіне  қҧлақ  ассақ,  ғаламтор 
жасӛспірім балаларға қауіпсіз болсын десек, оны ҥнемі жаңа бағдарламалармен 
жабдықтап,  спамфильтр  орнатуымыз,  қауіпсіздік  туралы  ақпараттарды  біліп 
отыруымыз  керек.  Жасӛспірім  балаларымыздың  ғаламтордағы  компьютерлік 
ойындарға  тәуелділігін  тексеріп,  сол  бойынша  тиісті  шаралар  қолданып 
отыруымыз да – ата-аналық парыз.  
Мен осы баяндама барысында жҥргізген зерттеулерім мен бақылауымның 
нәтижесінде жасӛспірімдердің  денсаулығын сақтау ҥшін тӛмендегі ҧсыныстар 
қажет деп есептедім: 
  1.  Компьютермен  жҧмыс  жасау  нормаларын  жасӛспірімдерге  тҥсіндіру 
жҧмыстарын мектепте де, ҥйде де ҥнемі жҥргізіп отыру; 
  2.  Мектепте  «компьютер  зияны»  тақырыбында  тренингтер,  дӛңгелек 
ҥстелдер, пікірсайыстар т.б. ҧйымдастыру; 
  3.  Шаршауды  болдырмау  ҥшін  ҥзілістер  мен  кӛзге  арналған  және  т.б. 
жаттығуларды жасауға баланы дағдыландыру; 
  4. Ата-аналарға компьютердің жасӛспірім денсаулығына кері әсері жайлы 
арнайы  мамандармен  қамтылған  кеңес  беру  кабинеттерінің  ашылуы  дҧрыс 
болады деп есептеймін; 
  5.  Интернеттегі  жайттардың  жасӛспірім  бала  денсаулығына  зиян 
келтірмеуін  компьютерлік  бағдарлама  және  ақпараттық  технологияларды 
әзірлеумен айналысатын компаниялар да ойлауы керек.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1. WIKIPEDIA. Ашық энциклопедия. Компьютер зияны. 
2. «Ана тілі» газеті, 1 шілде 2011 жыл. Компьютер жасӛспірімнің қасы ма, 
досы     ма?-4б. 
3.  «Алтын  орда»  газеті,  28  қазан  2001  жыл.  Компьютерге  таңылған 
ҧрпақтың денсаулығы қҧлдырап барады-4б. 

33
 
 
4.  «Қазақ ҥні» газеті, 6 сәуір 2011 жыл. Ғаламторға қамалған жастар-7б. 
 
ӘОЖ 159.9:340.1 
БОГОМОЛОВА Т.В., АКАНОВА.Ж.М. 
С. Аманжолов  атындағы ШҚМУ, Ӛскемен қ., Қазақстан 
 
КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН ДЕВИАНТТАРДЫҢ ПСИХОЛОГИЯСЫ: 
ЖАЛПЫ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ МЕН НЕГІЗГІ ЗЕРТТЕУ БАҒЫТТАРЫ 
 
Қоғам  ӛмiрiнiң  барлық  салалары  кӛптеген  ӛзгерiстерге,  бҧрынғы  мінез-
қҧлық  нормалары  қҧлдырауға  ҧшырап  жатқан  кезде   девиантты  мінез-қҧлық 
мәселесі 
елiмiздегi 
ерекше 
ӛзекті 
мәселе 
болып 
тҧр.Сондықтан 
жасӛспірімдердің 
жат 
мінез-қҧлықтарымен 
кҥресу 
мәселесі 
жас 
мемлекетіміздің  алдында  тҧрған  кҥрделі  мәселе  болып  табылады.  Мектептегі 
педагогтар,  психологтар  балаларды  оқыту  мен  тәрбиелеуде  сабақтан  кӛп 
қалатын,  тәртібі  нашар,  білім  деңгейі  тӛмен,  ашуланшақ,  ата-аналар  мен 
ҧстаздарды  тыңдамайтын,  бҧзақылықтар  жасайтын  балалармен  жиі  кездеседі. 
Кӛбіне зерттеушілер мҧндай оқушыларды «Қиын оқушылар», «Мінез-қҧлқында 
ауытқуы бар балалар», «Девиантты балалар» деп қарастырып жҥр. 
Жалпы  девиантты  мінез-қҧлық  және  қиын  балалар  ҧғымына  келетін 
болсақ,  ол  1920-1930  жылдары  пайда  бола  бастады.  Бастапқыда  ғылым 
саласында емес, кҥнделікті ӛмірде қолданылып жҥрді. Біраз уақыт ҧмытылып, 
1950-1960 жылдардың басында қайтадан қолданысқа енді. 
Ең алғаш бҧл мәселе бойынша зерттеу жҥргізген П.П. Блонский болды, ол 
ӛз зерттеулерінде девиантты деп мінез-қҧлқы шамасынан ауытқыған, кәмелетке 
толмаған  балаларды  қарастырды.  Жасӛспірімдердің  девиантты  мінез-қҧлықты 
мәселесін  Қазақстандық  педагог-психологтар  мен  әлеуметтанушылар  да 
қарастырып  жҥр  (А.Т.  Акажанова,  А.  Жҧмабаев,  Л.К.  Керімов,  Э.И. 
Шыныбекова,  Г.А.  Уманов,  Ш.Е.  Жаманбалаева,  Д.  Қазымбетова,  Т.М. 
Шалғымбаев,  А.М.  Қарабаева).  Бҧл  зерттеушілердің  пікірінше  девиантты 
сияқты 
жағымсыз 
қасиеттің 
қалыптасуына 
әлеуметтік-педагогикалық 
факторлардың  әсер  ететінін  зерттеген.  Жасӛспірімдердің  девиантты  мінез-
қҧлықтарын спорт, ӛзіндік жҧмыстарды ҧйымдастыру, мектепке деген ықпалды 
кҥшейту, бойындағы белсенділікті арттыру, ҧжымдағы әрекеттерге араластыру 
арқылы жеңудің әртҥрлі жолдарын кӛрсетіп берген. 
Девиантты  мінез-қҧлық  мәселесі  психологиялық  тҧрғыдан  Л.С. 
Выготскийдің 
еңбектерінде 
қарастырылады, 
сонымен 
қатар 
А.С. 
Макаренконың тәжірибелерінен де ҥлкен орын алады.  
Девиантты  мінез-қҧлық  деп  әлеуметтік  нормадан  ауытқуды  айтады.  Оны 
қоғамда қабылданған нормаға қарама-қайшы әрекет жҥйесі ретінде анықтайды. 
Девиантты  мінез-қҧлық  екі  ҥлкен  категорияға  бӛлінеді.  Біріншіден  бҧл 
психологиялық  денсаулық  нормасынан  ауытқу.  Екіншіден,  бҧл  қандайда  бір 
әлеуметтік-мәдени  нормаларды,  әсіресе  қҧқықтық  норманы  бҧзатын 
антиәлеуметтік іс-әрекет.  

34
 
 
Тарихқа  саяхат  жасайық.  Ауытқыған  мінез-қҧлық,  ол  тәрбиелеуде 
қиыншылықтар  кездесетін  дефиниция.  Сонымен,  тәрбиелеудегі  қиындықтар  – 
тәрбиелеу барысында қиындықтар кездесетін балалар санаты жатады.  
Бҧл  терминге  110  жылдан  астам  уақыт  болды,  ХIХ  ғасырдың  60 
жылдарында  «қиын»  деген  балаларға  тҥсінігі  тӛмен  оқушыларды  жатқызған 
(А.Н.  Добролюбов),  «жҥйке  жҥйесі  тҧрақсыз  темпераментті  балалар»  (И.А. 
Сикорский),  «жҥйке  жҥйесі  әлсіз  және  шыдамсыз  балалар  тобы»  (А.Н. 
Острогорский) жатқызылған. 
Әрине  осы  ауытқыған  мінез-қҧлықтың  бар  болуы  емес,  ал  оның  ӛсуінің 
тҧрақты  тенденциясы  мазасыздықты  тҧғызады.  С.  Е.  Беличеваның  айтуынша, 
заманға  сай  қорғаныс  –  сақтау  концепциясының  профилактикасы  девиантты 
мінез-қҧлық  азаматтық  жазалау  ӛлшемнен  жан-жақты  медициналық-
психологиялық,  психологиялық-педагогикалық,  әлеуметтік-қҧқықтық  кӛмек 
кӛрсетуге  ӛтеді  және  әлеуметтік  қаупі  тӛнген  отбасыға  және  балалар  тобына 
қамқорлық  кӛрсетеді.  Халықаралық  тәжірибенің  кӛрсетуінше:  превентивті 
тәсілдер  және  бағдарламалар  белгілі  бір  жалпы  тенденциямен  және 
принциптермен ерекшеленеді: 
-  арнайы  превентті  қызметтік  желіні  және  қҧрылымды  қҧру.  Бҧл 
қҧрылымдар  отбасыларға,  балаларға,  жеткіншектерге  әлеуметтік  және 
әлеуметтік  –  психологиялық  кӛмекті  беру  қызметін  атқарады  (психологиялық 
қызметтер және кеңес берушілер, сенім және бос уақытты ӛткізу орталықтары, 
оңалту  орталықтары,  дағдарыс  жағдайға  тҥскен  балалар  мен  жеткіншектерге 
арналған баспаналар); 
- балалардың және жасӛспірімдердің негізгі әлеуметтік институты ретінде 
жанҧяны  қабылдау,  жанҧяларға  арнайы  әлеуметтік-қҧқықтық,  әлеуметтік-
педагогикалық  және  медициналық-психологиялық  кӛмекті  кӛрсету,  соның 
ішінде  ӛз  бетінше  тәрбиелеу  міндеттерін  орындай  алмайтын  отбасылармен 
жҧмыс жасау.  
-  тәрбиелік-профилактикалық  және  қорғаныстық-сақтау  іс-әрекеттерді 
психологиялық  жетілдіру,  балалар  мен  жеткіншектердің  ауытқыған  мінез-
қҧлықты  коррекциялау  және  қолдау  мақсатында  медициналық-психологиялық 
кӛмек  кӛрсету  мәселесіне  ерекше  назар  аудару  қажет.  Сонымен  қатар 
әлеуметтік  және  психикалық  дезадаптациямен  ерекшеленетін  кәмелетке 
толмағандарды оңалту. 
Ю.А. Клейберг кӛрсетіп отырғандай, девиантты мінез-қҧлықты зерттеумен 
әр  тҥрлі  ғылым  тҥрлері  айналысқан:  қҧқық,  психиатрия,  психология, 
демография,  тарих,  статистика,  этнография  және  антропология,  алайда 
девиантты 
мінез-қҧлықтың 
психологиялық 
механизмі, 
себептері, 
диагностикасы психологияда зерттелінеді.  
XX  ғасырдың  ортасында  криминалдық  білімнің  табиғатымен  және 
девиантты мінез-қҧлықтың жаңа бағыты әлеуметтік психология дами бастады.  
Әлеуметтік-психологиялық  теориялар  делинквентті  мінез-қҧлықтың 
қалыптасу 
механизмдерін 
тҥсіндіруге 
ҧмтылады 
және 
тҧлғаның 
ӛзараәрекеттесу ерекшеліктері мен  оның жақын айналасын талдайды.   

35
 
 
Д. Матс және Т. Сайкс «нейтрализация» теориясын ҧсынды, бҧл теорияға 
сҥйенсек  қылмыскер  жалпы  қабылданған  нормалардың  ӛзіне  де  қатысы  бар 
екенін мойындайды, дегенмен ӛзінің қылмысын әртҥрлі қорғаныс механизмдері 
арқылы  ақтайды  (қҧрбанды  айыптау,  қоршаған  адамдардан  сылтау  іздестіру: 
«Барлығы  сӛйтіп  жасайды»,  сот  жағына  айыптау:  «Сот  деген  кімдер?»  және 
т.б). Э. Сатерленд «дифференциалды байланыс» теориясын ҧсынды, бҧл теория 
негізінде  қоршаған  ортаның  қҧндылықтары  мен  нормаларына  таңдаулы 
қатынасы арқылы, делинквентті субмәдениетінің қалыптасуын тҥсіндірді. 
Басқа ғалымдар А.Коэн, С.Бэккер, Э.Глюк, У.Томас, Ф. Танебаум тҧлғаға 
әсер ететін нормалар, қҧндылықтар, мораль мен жақын ортаның мінездемесіне 
ӛз назарларын аударды.   
1995 жылы А. Коэннің «Делинквентті балалар: тобының мәдениеті» атты 
кітабы  жарыққа  шығарды.  А.  Коэннің  айтуынша,  делинквентті  субмәдениет 
орта  топтағы  жҥйені  кері  айналдырады,  яғни  орта  топтың  стандартын  толық 
және анық терістейді.  
Әр 
тҥрлі 
мінез-қҧлық 
ауытқҧшылығын 
зерттейтін 
теориямен 
концепцияның  арасында ең маңызды орынды психоаналитикалық бағдарлауын 
зерттеуде З. Фрейд ӛте ҥлкен ҥлес қосты. Оның ізбасарларының жҧмыстарында 
(А.Адлер,  Э.Фромм,  К.Хорни,  У.Шульц  және  т.б.)  қылмыс  пен  делинквентті 
мінез-қҧлық  ауытқҧшылықтың  басқа  да  формалармен  бірге  қарастырылады: 
невроз,  психастения,  жабысқақ  ой,  сексуалды  бҧзылыстар  және  әлеуметтік 
дезбейімделудің әр-тҥрлі формалары.  
Психоаналитиктердің 
еңбектері 
келесі 
қҧбылыстарды 
зерттеуге 
бағытталған: мазасыздық, агрессивтілік, қиратушы әрекеттерге ҧмтылу. 
Ең  маңызды  себепке  агрессивті  жағдай  болып  табылады,  ӛйткені  ол 
зорлық-зомбылық қылмыстарды жасаудың ең негізгі тҥрті болатын себебі. 
Агрессия  –  ол  адамға  немесе  белгілі  бір  объектіге  немесе  адамға    зиян 
жасау  мақсатында  кӛрсетілетін  мінез-қҧлық,  психоаналитектердің  айтуы 
бойынша  ол  туғанда  және  ӛмірінің  бас  кезінде  қажетті,  туабіткен  санасыз 
қҧштарлықтардың  жҥзеге  аспауы,  ӛмірге  деген  агрессивті  энергияның  пайда 
болуына әкеп соғады.   
Осындай  санасыз,  басылатын  қҧмарлықтың  тҥрі  ретінде  З.  Фрейд  
либидоны қарастырған. А. Адлер билікке деген ҧмтылыс ӛзге адамдардан асып 
тҥсу,  ӛзін-ӛзі  кӛрсете  білумен  кӛрініс  табады  деген.  Э.  Фромм  азапқа,  ӛлімге, 
мазохисттік  қҧмарлыққа  адамның  ҧмтылуын  сипаттаған.  К.  Хорни  –
қауіпсіздікке  ҧмтылу.  У.  Шутц  –  қоршаған  адамдар  жағынан  қолдау, 
мақҧлдауды іздестіру. 
Қазіргі  таңда  АҚШ-та  девиантты  мінез-қҧлықпен  кҥресудің  клиникалық 
бағыты талқыланып келеді.  
Ол  Ч.  Ломброзоның  «Жан  кҥйзелісіне  шалдыққан  қылмыскер» 
постулатынан шыққан. 1985 жылы «Биология, қылмыс және этика» деген кітап 
жарық кӛрді, онда 30-ға жуық американдық авторлар ҧсынған мақала жазылған, 
олар қылмыстық мінез-қҧлықты тҥзетудің клиникалық бағытын қарастырған.  

36
 
 
Орыс тіліне криминалды психология аймағында кӛптеген атақты еңбектер 
аударылған,  соның  ішінде  АҚШ  профессоры  Курт  Бартолдың  «Криминалды 
мінез-қҧлық  психологиясы»  (2003  ж.)  және  Рональд  Блэкборнның 
«Криминалды мінез-қҧлық психологиясы» (2004 ж.), олар ӛз кезегінде жоғарғы 
оқу орындарында студенттермен американдық ЖОО оқытушылардың арасында 
ҥлкен  сҧранысқа  ие  болып  келеді.  Олар  ккогнитивті  мінез-қҧлықтың  және 
интеракционды  бағыттарын  қолданады.  Теория  мен  практиканы  қосып,  бҧл 
кітапта  қылмыс  мінез-қҧлықтың  феномендерін  сипаттау  арқылы  ғылыми 
эмпирикаға  кӛшеді,  қылмыскердің  тҧлғасын,  қылмыстық  мінез-қҧлықтың 
себебін  анықтайды,  диагностикалық  сҧрақтарын  ашады,  бҧл  жағдайларды 
ескеріп, алдын алу шараларын, оңалту жҧмыстарын жҥргізуді кӛздейді.  
Қылмыспен  кҥрес  кезінде  биологиялық  білімді  Гарвард  универститетінің 
Э.  Уилсон  жақтасы  болған,  ол  әлеуметтік  биология  идеясын  ҧсынған,  яғни 
адамдардың  әлеуметтік  мінез-қҧлқының  барлық  формаларының  биологиялық 
негізін  зерттейді.Э.Уилсон  адам  мінез-қҧлқына  генетикалық  әсер  ету  рӛлі 
жайлы ӛз кӛз-қарастарын ҧсынған-адам мінез-қҧлқына жауапты спецификалық 
гендерді  сипаттау  арқылы  қылмыстық  мінез-қҧлық  себептерін  қарастыруға 
болады.   
Отандық  психологтардың  айтуынша    батыс  психологтардың  тәжірибесін 
зерттей отырып және ӛз тәжірибемізді ескере отыра ауытқыған мінез-қҧлықтың 
алдын алу жолдарын  қҧру қажет. 
С.  Е.  Беличеваның  айтуынша,  ауытқыған  (девиантты)  мінез-қҧлқын 
зерттеулерінде  превентивті  теория  мен  тәжірибесінде  отандық  психология  ӛз 
дәстҥрлерімен  ерекшеленеді.  Ю.А.  Клейберг  бойынша:  Девиантты  мінез-
қҧлықты  зерттейтін  отандық  психологиялық  және  педагогикалық  әдебиеттер 
кӛбінесе  ауытқыған  (девиантты)  мінез-қҧлықпен  ерекшеленетін  кәмелетке 
толмағандарға арналған.   
ХХ  ғасырдың  30  жылдары  әлеуметтік  педагогикалық  бағыт  А.С. 
Макаренко,  С.Т.  Шацкий  талантты  педагогтардың  есімдерімен  байланысты. 
ҧстанған.  
Маңызды  фактор  ретінде  тәрбиелік,  тҥзетушілік,  оңалту  жҧмыстарын 
жҥргізуде  педагог  ҧйымдастырған,    тәрбиеленушілік  орта  болып  табылады. 
С.Т.  Шацкий  тҧратын  орнына  байланысты  ашық  әлеуметтік  ортаны  қҧраған. 
А.С. Макаренко – балаларға арналған колониясында қҧраған.  
Осы  жылдары  Л.С.  Выготский  және  П.П.  Блонский  жасерекшелік 
психологияның  негізін  қалап,  әртҥрлі  жас  кезеңдерінде  баланың  психикалық 
дамуының 
ерекшеліктерін 
тҥсіну, 
ондағы 
жасерекшелік 
кезеңнің 
дағдарыстарын анықтап, атап кӛрсетті.  
ХХ  ғ.  20-30-шы  ж.ж.  ауытқҧшылық  мінез-қҧлықты  тҥзету  мақсатында 
превентивті  және  әлеуметтік  жҧмыстардың  практика  мен  теориядағы  әртҥрлі 
бағыттары, ғылымның ресей революциядейінгі дәстҥрлерге сҥйенді. 
Гуманисттік  әлеуметтік  бағдарлану  жҧмысының  ықпалы  келесі 
ғалымдардың еңбектерінде ӛз кӛріністерін тапты: орыс психиатриясының әкесі 
В.М.  Бехтерев,  психиатр    П.Б.  Ганнушкин,  С.С.  Корсаков,  психолог  А.Ф. 

37
 
 
Лазурский, педагог П.Ф. Лесгафт, тҥрме ӛмірінің қыр-сырын және дәстҥрлерін 
зерттеген К.Д. Ушинский, криминолог М.Н. Гернет және т.б. 
1930  жылдардан  бастап  кӛптеген  террордің  пайда  болуы,  ғылыми 
мектептер мен бірқатар ғылымның талқандауына әкеп соғады. Сонымен қатар 
генетика  мен  педалогияның  талқандауы  превентивті  тәжірибе  мен  ғылым 
дамуыының  тоқтауына  әкеледі.  Ел  тарихында  атақты  «отызжылдық 
наразылық».  Педагогикалық  артта  қалу  мәселелері  КСРО-да  коррекциялық 
педагогика  мәселелерімен  айналысатын  Г.  Кумарин  мен  профессор  А.М. 
Алемаскин 
басқармашылығымен 
ҧйымдастырылған 
зертханаларда 
зерттеленген. Девиантологияның әртҥрлі аспектілерді зерттеулермен  белсенді 
айналысқан  ЖОО-ың  психология,  педагогика  кафедралары  (Мәскеу, 
Свердловск, Минск, Киев, Ленинград және КСРО-ің басқа кӛптеген қалалары).  
Қазақстанда  кәмелетке  толамаған  девиантты  мінез-қҧлық  мәселесімен 
келесі  зерттеушілер  еңбек  сіңірген:  А.Т.  Акажанова,  Г.А.  Дусманбетов,  Х.Т. 
Шерьязданова, А.Б. Акашев, А.Н. Тесленко, М.С. Керимбаева, Г.А. Джакупова. 
Бҥгінгі таңда Қазақстан кәмелетке толмағандар арасында ауытқыған мінез-
қҧлықты алдын алу  бойынша  мәселелерді қарастырып отыр.  Тәрбиелік және 
профилактикалық  жҥйесін  қайтадан  қарастыру  мҥмкінділігі  келесімен 
аңықталады:  «жазалау»  профилактикасы  біртіндеп  қорғау  профилактикасына 
ауысуы  қажет.  Бҧл  жерде  әртҥрлі  шаралардың  кешені  қарастырылады: 
әлеуметтік-қҧқықтық, 
медициналық 
және 
психологиялық, 
жастарға, 
жеткіншектерге,  балалар  мен  олардың  жанҧясына  әлеуметтік-педагогикалық 
кӛмек  және  қолдау  кӛрсету.  Колледж,  ЖОО,  тҥрмедегі  пенитенциарлы 
психологиялық қызметтер, кәмелетке толмаған жеткіншектермен жҧмыс жасау 
кезінде  ғылыми дәлелденген әдістерді қолдана алмайды. 
Кәмелетке  толмаған  балалармен  белсенді  тҥрде  арнайы  комиссиялар  мен 
бӛлімшілер, 
инспекторлар 
қызметті 
атқарады. 
Олардың 
қызметтік 
функциялары 
әкімшілік 
әсер 
етуімен 
байланысты 
(жеткіншектер, 
педагогикалық  жағынан  артта  қалған  балалар,  игіліксіз  жанҧялармен  жҧмыс 
ӛткізу). 
Ақырғы  кезде  Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  органдары 
кәмелетке  толмағандарға  арналған  әділ  сот,  яғни  сот  органдарының  заңға, 
қҧқыққа сҥйеніп жҥргізілген істерді қайта қарату мәселелері бойынша маңызды 
шаралар қарастырыла бастады. 
Халықаралық  заңнамасы  «Бала  қҧқығы  конвенциясына»  (1989) 
негізделген,  «Қазақстанда ювеналды юстиция» жобасы жҧмыс атқарады.  
Сонымен қатар, кәмелетке толмағандардың арасында қылмыстарды алдын 
алуы  бойынша  БҦҦ  (Біріккен  Ҧлттар  Ҧйымының)  басқармашылық  қағидаты 
1990  жылдың  «Пекиндік  ережелер»  қағидатында  қарастырылған.  2002  жылы 
«Қазақстан Республикасында балалардың қҧқығы» атты заң қабылданды, оның 
мақсаты  девиантты  жеткіншектерге  деген  гуманизациялық  қарым-қатынас 
орнату болып табылады. 
Сонымен  баланың  алғашқы  адами  қҧндылықтары,  әрине,  отбасыда 
қалыптасады.  Алайда,  қанша  дегенмен  ешбір  ата-ана  ӛз  баласының  жаман 

38
 
 
болғанын  қаламайтыны  анық.  Егер  әртҥрлі  себептермен  баласы  тура  жолдан 
шығып  кеткеннің  ӛзінде  ,  ол  ата-аналарды  кінәләй  бермей  ,  бірлесіп  жҧмыс 
істеу  ҥшін  олармен  дҧрыс  қарым-қатынас  орнату  керек,  бҧл  біріншіден,  ал, 
екіншіден ол отбасының барлық жағдайын зерттеу керек, ―қиын‖ балаға айналу 
себептермен  әртҥрлі  жолдармен  анықтау,  тәрбие  жҧмысын  дҧрыс 
ҧйымдастыруға  оң әсерін  тигізеді.  Ол  ҥшін:  ―Менің  отбасым  ‖,  ―Мен  не  ҥшін 
ата-аналарымды  жақсы  кӛремін  (сыйлаймын)‖,  ―Мен  бос  уақытымды  қалай 
ӛткіземін? ‖ деген тақырыптарға шығарма жаздырып, содан кӛп нәрсені білуге 
болады.Ҥшіншіден,  істелген  жҧмыстың  бәрі  алдын-ала,  терең  ,  жан  -  жақты 
ойластырған болуы керек. Ата-аналармен,олардың тәрбиесі қиын балаларымен 
жҥргізілетін  жҧмыс  сол  отбасының  жеке  ерекшіліктерін  ескере  отырып 
жоспарланған болуы керек. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.  Акажанова  А.Т.  Девиантология:  Оқу  қҧралы.  –  Алматы:  Нҧр-пресс, 
2009. – 126 б. 
2.  Акашев  А.Б.  Психология  несовершеннолетних  девиантов.  –  Ӛскемен: 
Издательство им. С. Аманжолова,  2010. – 184 с. 
3.  Рожков  М.И.  Воспитание  трудного  ребенка,  дети  с  девиантным 
поведением. М., 2001г. – С.241 
4. 
Змановская  Е.В.  Девиантология  (Психология  отклоняющегося 
поведения). – М., 2004. 
5. Клейберг Ю.А . Психология девиантного поведения: учебное пособие. –
М., 2001. –160 с. 
 
УДК 811.111:373,2 
ГОФАРОВА Т.В., ЖАКИТОВА Т.Б. ЖУМАКАНОВА А.Н. 
КГКП «Детский сад-ясли №34, «Дом Радости»  
ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан 
 
ПОЛИЛИНГВАЛЬНЫЙ ПОДХОД В ОБУЧЕНИИ И ВОСПИТАНИИ  
КАК НЕОБХОДИМОСТЬ ЭФФЕКТИВНОГО ФОРМИРОВАНИЯ 
ЛИЧНОСТИ ДОШКОЛЬНИКА 
 
Одной из приоритетных задач системы образования на современном этапе 
является  приобщение  подрастающего  поколения  к  глобальным  ценностям, 
формирование  у  будущих  взрослых  граждан  Республики  Казахстан  умения 
общаться  и  взаимодействовать  с  представителями  соседних  культур  и  в 
мировом  сообществе.  Наряду  с  государственным  языком    и  русским,  как 
языком  межнационального  общения,  важным  средством  эффективной 
коммуникации  выступает  иностранный  язык.  И  в  условиях  современных 
реалий,  когда  наша  страна  стремительно  входит  в  мировое  пространство,  по-
настоящему образованным может считаться только тот человек, который легко 
изъясняется на нескольких языках. 

39
 
 
На  сегодняшний  день,  чтобы  соответствовать  требованиям  научно-
технического  прогресса  и  современным  тенденциям,  происходящими  в 
обществе,  необходим  пересмотр  приоритетных  направлений  во  всех  сферах 
деятельности, но в первую очередь в образовании. Поликультурность, наряду с 
информационной  и  коммуникативной  компетенциями,  должна  стать  базовой 
компетенцией образования. 
Актуальность  поликультурного  и  полилингвального  обучения  и 
воспитания  определяется  необходимость  в  высококвалифицированных 
специалистах  в  экономической,  культурной  и  политической  сферах  для 
представления  нашего  государства  на  мировом  уровне.  Именно  поэтому 
полилингвальное  обучение и  воспитание  мы  понимаем как  целенаправленный 
процесс  приобщения  подрастающего  поколения  к  мировой  культуре 
средствами  нескольких  языков,  когда  изучаемые  языки  выступают  в  качестве 
способа  овладения  специальных  знаний,  а  также  усвоения  культурно-
исторического и социального опыта различных стран и народов. Но не следует  
рассматривать вопрос полиязычия обособленно от поликультурности личности 
По  мнению  лидера  Н.  Назарбаев:  «…Казахстан  уникален  и  силен  своей 
многонациональностью. 
На 
его 
земле 
сформировалось 
уникальное 
поликультурное  пространство…  Поликультурность  Казахстана  –  это 
прогрессивный  фактор  развития  общества.  Евразийские  корни  народов 
Казахстана позволяют соединить восточные, азиатские, западные, европейские 
потоки 
и 
создать 
уникальный 
казахстанский 
вариант 
развития 
поликультурности». 
Несомненно,  что  реализация  задач,  поставленных  Президентом,  перед 
системой  образования  должна  начинаться  с  дошкольного  воспитания.  Ведь 
грамотный старт- это во многом залог успешного финиша. 
Следует отметить, что тема поликультурности для нашего детского сада не 
является  надуманной  и  сверхновой,  так  как  с  2009года  педагогический 
коллектив  выбрал  направлением  своей  опытно-экспериментальной  работы 
«Формирование  поликультурной  личности  дошкольника  через  использования 
игровых технологий в ДОУ». В ходе работы изучены проблемы формирования 
поликультурной  личности  детей  дошкольного  возраста  в  психолого-
педагогической  литературе,  через  проведение  семинаров,  практикумов, 
аукционов  педагогических  идей  «Игровых  технологии  как  способ 
формирования  личностных  качеств  дошкольника»,  «Образовательная  среда  - 
основной  ресурс  формирования  поликультурной  личности»,  «Возможности 
сохранения  и  укрепления  психологического  здоровья  и  развития  личности 
ребенка  в  условиях  применения  игровых  технологий».Отработаны  игровые 
технологии,  которые  использовались  в  качестве  основного  метода  обучения  и 
воспитания дошкольника, и внедрены в содержание образовательных областей 
«Здоровье»,  «Коммуникация»,  «Познание»,  «Творчество»,  «Социум»,  а  также 
проанализирована  их  эффективность.  Так,  например  сопровождение  процесса 
пребывания  ребенка  в  детском  саду  в  течение  дня  сказочным  героем  из 
различных  этнических  источников  устного  народного  творчества,  стало 

40
 
 
устойчивой  и  отличительной  особенностью  детского  сада.  Поскольку  для 
дошкольного  возраста  игра  является  основным  инструментом  развития 
личности  в  социальной    среде,  то  мы  предложили,  что  создания  единого 
полиязычного  игрового  пространства  в  детском  саду  будет  способствовать 
формированию качеств поликультурной личности. Игра в дошкольном возрасте 
действительно имеет важнейшее значение в жизни ребенка, а потребность в ней 
сохраняется  и  занимает  значительное  место,  поэтому  для  детского  сада  игра 
будет  включаться  в  целостный  педагогический  процесса.  С  момента  приема 
детей и до периода вечернего расставания воспитатель, помощник воспитателя, 
преподаватели  детского  сада  каждым  своим  действием,  словом  закладывают 
основу 
будущего 
ЧЕЛОВЕКА. 
Следовательно, 
пронизав 
всю 
жизнедеятельность  дошкольника  принципами  толерантности,  уважением  к 
культуре  других  народов,  ранним  изучением  государственного  и  английского 
языков,  мы  активно  способствуем  воспитанию  поликультурной  личности 
ребенка.  А  его  активное  участие  в  развлечениях  с  использованием 
национальных  игр,  утренниках,  воспитывающих  чувство  патриотизма, 
праздничных  мероприятий  с  приглашением  представителей  этносов, 
проживающих  на  территории  нашего  государства,  работе  над  социальными 
проектами  совместно  с  родительской  аудиторией  лишь  повышают 
эффективность  социализации  личности  дошкольника,  в  соответствии  с 
современными требованиями общества. 
Безусловно,  общая  миссия  детского  сада,  принятая  и  осознанная 
педагогическим  коллективом,  должна  быть  понятой  и  для  родительской 
аудитории  воспитанников  дошкольной  организации,  так  как  тесное 
сотрудничество с родителями дает гарантию успеха любых начинаний, будь то 
воспитание  или  обучение  дошкольников.  Именно  с  целью  активного 
вовлечение родительской аудитории в процесс изучения языков разработана и 
внедрена  форма  «Родительских  дневников»,  где  в  форме  переписки 
преподавателей английского, государственного языков и родителей происходит 
непрерывное  повторение  изученных  в  садике  новых  слов,  элементарных 
лексических  форм,  их  значений,  произношения.  Прямая  цель  «Родительских 
дневников»  -  закрепление  полученных  знаний  детей,  а  косвенно  происходит 
обучение  основам  языков  самих  родителей,  что  повышает  и  их 
коммуникативную компетентность. 
Результатами  эффективности  данной  работы  выступает  и  тот  факт,  что 
воспитанники  детского  сада  достойно  выступают  на  конкурсах  на  знание 
казахского  языка  как  государственного  на  городском  и  областном  уровнях, 
занимая призовые места. Поступая в мини-центры микрорайона, воспитанники 
демонстрируют достаточно высокий уровень овладения основами английского 
языка  как  иностранного.  Легко  устанавливают  коммуникативные  связи  со 
сверстниками  различных  национальностей  на  русском  языке  как  языке 
межнационального общения. 
Полилингвистический  поход  в  обучении  и  воспитании  –  абсолютная 
необходимость,  веления  времени,  поскольку  весь  мир  полиэтничен, 

41
 
 
полиязычен.  И  мы  педагоги  придерживаясь  основных  принципов  данного 
похода,  косвенно  способствуем  решению  глобальных  проблем  современного 
мира.  Таких  как    согласие  и  взаимопонимание  между  людьми,  преодоление 
трудностей межэтнического общения, межкультурной коммуникации. 
Ведь  как  говорил  великий  поэт-просветитель,  реформатор  казахского 
языка  Абай  Кунанбаев:  «Язык  душа  народа.  Язык-это  живая  плоть…чувства, 
мысли».  И  то,  как  будет  относиться  к  языкам  и  народам  многонационального 
государства  подрастающее  поколение  Казахстана,  зависит  от  нас,  взрослых 
людей, в чьих руках сегодня находятся неокрепшие умы наших воспитанников. 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
1.  Государственная  программа  функционирования  и  развития  языков  на 
2011-2020 годы.- Астана, 2011 г. 
2. Государственный  общеобязательный  стандарт образования Республики 
Казахстан «Дошкольное воспитание и обучение». – Астана, 2012 г. 
3. «Курс-триединство  языков  для педагогов  дошкольных организаций», 
методическое пособие.- Астана,2013 г.-24с. 
4.  Послание  Президента  Республики  Казахстан  –  Лидера  Нации  Н.А. 
Назарбаев  народу  Казахстана  «Стратегия»  «Казахстан-2050»:  новый 
политический курс состоявшегося  государства». 
5.  Гуров  В.Н.,  Вульфон  Б.3.,  Галяпина  В.Н.  и  др.  Формирования 
толерантной личности в полиэтнической образовательной среде: учеб.пособие. 
– М.,2004. – 240 с. 
 
УДК 821. 512. 154. 09  
ДЕМЧЕНКО Л.Н. 
ВКГУ имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан 
 
ПОСТМОДЕРНИЗМ В РОМАНАХ ЧИНГИЗА АЙТМАТОВА 
КОНЦА XX НАЧАЛА XXI ВЕКОВ 
 
Литература  последней  трети  XX  века  необычайно  многообразна  в 
жанровом  отношении.  Писатели  создают  художественный  мир  по  присущим 
ему  законам,  разрывая  утвердившиеся  стандарты  предшествующих  эпох  и 
направлений, это было свойственно всем писателям, перешагнувшим рубеж от 
одного века к другому. Это следует сказать и о творчестве Чингиза Айтматова, 
поскольку  в  его  арсенале  присутствует  утвердившийся  за  много  столетий 
классический  роман,  но  и  наблюдаются  черты,  присущие  постмодернистским 
течениям, имеющим место быть в литературе начала ХХI века. 
Творчество  Ч.  Айтматова  занимает  особое  место  в  контексте 
литературного процесса ХХ-ХХI веков.  
Обращение  писателя  к  романному  жанру  относится  к  80-ым  годам  ХХ 
столетия.  В  1980  году  выходит  его  первый  роман  «И  дольше  века  длится 
день…». Этот роман стал знаменательным, поскольку открыл новые горизонты 

42
 
 
литературного таланта мастера. Роман вызвал множество споров и суждений по 
поводу  того,  что  сама  композиция  романа  была  специфической,  условно  она 
включала  в  себя  несколько  временных  пластов:  настоящее,  историческое  и 
легендарно-историческое,  причем  сам  взгляд  на  происходящее  был 
сосредоточен  на  конкретном  историческом  моменте  в  его  развитии,  и  всѐ  это 
представало  через  призму  одного  героя  (Едигея  Жангельдина),  его 
воспоминания и осмысления его личной жизни и исторических фактов. Кроме 
того, все лучи происходящего смыкались на одном дне – дне похорон старика 
Казангапа.  Этот  роман  привлек  исследователей  и  дал  толчок  читателям  для 
размышления и переоценки дня настоящего. 
Уже в 80-е годы одновременно с романами Чингиза Айтматова появилась 
проблема  специфики  жанра  романа.  На  сегодняшний  день  проблема  жанра 
остается  самым  дискуссионным  вопросом  современного  литературоведения. 
Это  объясняется  тем,  что  жанр  –  явление,  которое  стоит  на  пересечении 
синхронных и диахронных процессов, происходящих в развитии литературы.  
В  современном  литературоведении  термин  «жанр»  употребляется  в 
различных  значениях.  Одни  ученые,  исходя  из  этимологии  слова  (от  франц. 
genre  –  род,  вид),  называют  так  литературные  роды:  эпос,  лирику,  драму. 
Другие  под  этим  термином  подразумевают  литературные  виды,  на  которые 
делится  род  (роман,  повесть,  рассказ  и  т.  д.).  Это  понимание  является  самым 
распространенным [1]. 
Жанр  –  это  своего  рода  средство  литературного  общения  писателя  и 
читателя.  Являясь  посредником  между  автором  произведения  и  его 
реципиентом,  категория  жанра  является  величиной  многоуровневой  и 
переменной, и, как результат, мы имеем множество трактовок и теоретических 
концепций  по  данной  проблеме.  Категория  жанра  относится  к  любому 
произведению. Внежанровых произведений не существует.  
Конец ХХ века обнаружил в художественном творчестве, в том числе и в 
литературе  стремление  к  постмодернизму.  В  этот  период  выходит  известная 
работа  Г.  Л.  Нефагиной,  где  рассматривается  романный  жанр  с  позиции 
постмодернизма [2].  
Сочетания  русской  классической  традиции  и  постмодернизма  стало 
узнаваемым явлением в литературе рубежа ХХ-XXI веков [3]. 
Конец  ХХ  века  определил  движение  русской  литературы  по  двум 
основным  направлениям,  а  именно,  постмодернизм  и  постреализм. 
Постмодернизм, как отмечено исследователями, утвердился в начале 90-х годов 
прошлого 
века. 
Для 
постмодернизма 
определяющими 
становятся 
эсхатологическое  умонастроение,  тотальная  ирония  и  игровое  начало. 
Особенностью постмодернизма можно считать своеобразную замену реального 
мира  виртуальным,  компьютерной  иллюзией.  Человек,  соприкасаясь  с 
виртуальной  реальностью,  ставит  под  сомнение  существование  самой 
действительной реальности. Принцип сомнения становится главенствующим в 
эстетике 
постмодернизма. 
Характерными 
чертами 
направления 
постмодернизма являются ремейк, палимпсест, эстетика чужого слова.  

43
 
 
Интерпретация  романов  Чингиза  Айтматова  с  точки  зрения  присутствия 
двух  литературных  тенденций  позволяет  говорить  о  творчестве  писателя 
последних  десятилетий  ХХ  века  и  первого  десятилетия  XXI  века  как  о 
художественном  эксперименте,  благодаря  которому  романный  жанр  обрел 
синкретические черты. 
Не  случайно  так  заметно  включение  автором  вставных  эпизодов, 
обращение  к  историческим  фактам,  реалити,  и  в  то  же  время  –  обращение  к 
мифу и фольклорным элементам. 
Критики  долгое  время  не  признавали  Айтматова-романиста,  считая,  что 
романный  жанр  Чингиза  Айтматова  –  это  скрепление  в  один  текст 
самостоятельно  существующих  повестей,  представленных  в  виде  вставных 
эпизодов,  включение  легенд,  мифов,  фольклорных  элементов.  Критики  порой 
находили  в  тексте  романов  писателя  «много  швов».  Отмечали  нестройность 
композиции, разрозненность героев, которые, вообще, могли не соприкасаться 
в тексте, как, скажем, в романе «Плаха» (1986), после появления которого было 
высказано  мнение, что писатель  изменил  себе.  Однако  это  следует  трактовать 
как  переход  автора  от  романтического  мировоспроизведения  к  другому  – 
реалистическому  миропониманию.  Это  процесс  можно  наблюдать  еще  в 
творчестве классиков XIX века. У Айтматова романтический посыл сменяется 
реалистическим и достигает своего апогея в первом по опубликованию роману 
– «И дольше века длится день», приход к которому осуществляется  через ряд 
произведений  60-70-х  годов.  В  романе  можно  найти  три  типа  повествования, 
каждый из которого существует в художественном тексте не изолировано друг 
от друга, а в тесном переплетении, создающем своеобразный пространственно-
временной  континуум.  В  каждую  сферу  романа  -  реалистическую, 
фантастическую и мифологическую – проникает единый глубоко философский 
смысл,  объединяющий  архитектонику  произведения  в  единую  концепцию 
мира.  Так,  например,  фантастическая  линия  способствует  проецированию 
настоящего  на  будущее  или,  наоборот,  мифологическая  -  на  настоящее  и 
фантастическое будущее. 
Второй  роман  Ч.  Айтматова  «Плаха»  поистине  философский  роман, 
широта  и  объем  описательного  материала  в  котором  увеличиваются  в 
пространственном и временном плане: от московских улочек до Моюнкумской 
саванны,  от  Иисуса  Назарянина  до  нашего  современника.  Переплетение 
реальной действительности с легендой, мифом, библейскими сюжетами создает 
панораму  художественного  осмысления  мира,  в  центр  которой  поставлен 
человек,  мыслимый  писателем  в  сложном  взаимоотношении  с  природой, 
обществом, историей. 
В романе «Плаха», так же, как и в первом романе Ч. Айтматова «И дольше 
века длится день», показана, характерная для постмодернизма ситуация конца 
света, грядущего Апокалипсиса: весь роман построен на губительном для всех 
финале  –  конце  света,  он  пронизан  трагическими  эпизодами  от  первой 
страницы  до  последней.  Автор  использует  метафоры  в  изображении  конца 
света:  ключевым  словом  становится  –  «гибель»  -  гибель  Эрназара;  гибель  –  в 

44
 
 
отношении  подростков,  обрекших  себя  на  постоянную  зависимость  от 
наркотиков; гибель - волков и сайгаков; гибель нравственных устоев и приход к 
безысходности и одновременно – к началу – к распятию Христа, и не случайно 
Бостон идет к озеру Иссык-Куль, где он чувствует своѐ начало: «...и хотелось, и 
не  хотелось  жить.  Вот  как  эти  буруны  -  волна  вскипает,  исчезает  и  снова 
возрождается сама из себя...». 
Сама  композиция  романа  построена  на  самостоятельных  сюжетных 
противопоставлениях:  1)  Авдий  Калистратов  и  Гришан;  Авдий  Калистратов  и 
Обер-Кандалов; Авдий Калистратов и отец Координатор; Авдий Калистратов и 
Иисус Назарянин; Авдий Калистратов и Сандро; Авдий Калистратов и волчица 
Акбара;  2)  Бостон  Уркунчиев  и  Базарбай;  Бостон  Уркунчиев  и  парторг 
Кочкорбаев;  Бостон  Уркунчиев  и  волчица  Акбара;  третий  ряд  сопоставлений 
строится за пределами времени настоящего: 3) Сандро и Гурам; Понтий Пилат 
и  Иисус  Назарянин,  и  уже  совсем  обособлено  проходит  линия  волков.  Волки 
противопоставлены  Авдию  Калистратову,  Гришану,  Обер-Кандалову,  Бостону 
Уркунчиеву, Базарбаю.  
Рассматривать  художественную  концепцию  романа  как  условно 
разделенную  на  три  линии:  линия  духовных  исканий  Авдия  Калистратова, 
линия  борьбы  Бостона  Уркунчиева,  и  линия  трагической  судьбы  волков,  за 
которыми  просматриваются  опять  же  условные  темы:  духовно-философская, 
социальная, экологическая – весьма спорно, поскольку обозначенные проблемы 
проникают во все затронутые в романе сферы человеческой жизни, более того, 
они  взаимосвязаны  и  проявляются  в  равной  степени  в  каждом  конкретном 
эпизоде.  Так,  Авдий  с  его  стремлениями  придать  всему  сущему  наивысший 
смысл,  пробудить  в  человеке  духовное  начало,  воочию  сталкивается  с 
социальными  проблемами,  которые  в  первую  очередь  затрагивают 
подрастающее  поколение.  Авдий  становится  свидетелем  того,  как  непросто 
складывается судьба подростка, оказавшегося в силу различных обстоятельств 
вне  семьи,  и  что  очень  трудно  найти  выход  из  создавшейся  ситуации. 
Пятнадцати-шестнадцатилетнему  юноше,  попавшему  в  тиски  зависимости  от 
наркотиков,  необходима  помощь  семьи,  родных,  школы,  друзей.  И  это, 
действительно,  острая  социальная  проблема,  поднятая  автором  «Плахи», 
которая  затрагивает  и  морально-нравственные  вопросы,  ведь  здесь 
преломляются  интересы  всего  общества:  от  конкретного  подростка, 
совершающего противоправные деяния, до семейной драмы. 
Автор  романа  обеспокоен  тем,  что  современный  человек  отказывается  от 
своих  корней,  от  многовековых  традиций,  порывая  тем  самым  связи  с 
прошлым.  Не  задумываясь  о  будущем,  безжалостной  рукой  уничтожает  мир 
людской  и  природный.  Экологическая  тема  напрямую  увязывается  с 
социальной, поскольку за деяниями человека против природы стоит неумение 
рационального 
использования 
биоресурсов, 
отсутствие 
разумного 
хозяйствования,  а  также  слепое  подчинение  командно-административной 
системе.  Подобное  просматривается  и  в  отстреле  сайгаков,  и  в  строительстве 
завода  на  уникальном  озере,  скрывается  в  противоречиях  между  Бостоном  и 

45
 
 
парторгом  Кочкорбаевым,  где  противопоставляется  хозяйское  отношение  к 
земле и мнимая работа чиновника. 
Еще  более  устрашает  то,  что  человек  из  созидателя  превращается  в 
разрушителя,  подчинившего  себе  весь  природный  мир,  который  становится 
местом  «легких  денег»  и  для  наркоманов,  и  для  «расстрельщиков»,  и  для 
любителя  бахвальства  Базарбая.  Но  за  этим,  казалось  бы,  молчаливым  и 
покорным  ликом  природы  скрывается  на  самом  деле  страшная  сила  законов 
жизни, по которым все в этом мире взаимосвязано, и человек, являясь частью 
природы, порой не понимает этого и становится в итоге жертвой собственных 
деяний. 
Роман Чингиза Айтматова «Тавро Кассандры» вышел в свет в середине 90-
х годов XX века. 
В  структуру  романа  вплетено  несколько  мифов,  причем  совершенно 
различных  по  своему  происхождению.  Мифологичность  романа  определена  и 
самим названием. Слово «тавро» тюркского происхождения, «Кассандра» – имя 
героини  из  античной  мифологии.  Кассандра  -  дочь  царя  Трои  Приама  была 
наказана  Аполлоном  за  то,  что  отвергла  его  любовь,  -  ее  дару  предсказания 
никто не верил. Именно это обстоятельство стало отправной точкой для всего 
сюжета романа. Главная идея произведения – неверие в предсказание, которое 
носит характер научной фантастики. Соединение мифа и фантастики – это еще 
один шаг писателя к постмодернизму. 
Действующих  лиц  в  романе  «Тавро  Кассандры»  немного.  В  число  этих 
немногих входят: Филофей – главный герой, космический монах, Роберт Борк – 
ученый-футуролог  с  мировым  именем,  молодой  специалист  Энтони  Юнгер, 
Джесси  –  жена  Р.  Борка,  Оливер  Ордок  –  кандидат  в  президенты  США  и 
несколько  эпизодических  лиц,  которые  представляют  собой  все  население 
земного  шара,  что  придает  роману  глобальные  черты,  с  одной  стороны,  а  с 
другой – диалог со всем миром, создавая тем самым некий абстрактный образ и 
«глас вопиющий» теряется в космическом пространстве.  
Действия романа развиваются на разных континентах и странах  - России, 
Америке,  Китае,  Европе.  Таким  образом,  мы  можем  говорить  о  всемирной 
географии романа Ч. Айтматова. 
Автор  «Тавро  Кассандры»  остается  верен  своему  писательскому  кредо. 
Используя  в  своем  романе  образы  животных,  Чингиз  Айтматов  позволяет 
глубже понять смысл человеческого существования.  
В этом айтматовском романе также появляются животные, однако, цель их 
появления в тексте весьма замысловата: это сова  – пернатое существо и кит – 
морское  млекопитающие.  Они  как  зеркальное  отражение  друг  друга  –  один 
живет в небе, другой в океане, один – летает, другой плавает, а между ними – 
Земля. Более того, в этих образах заложен библейские мотивы о Ките и сове. 
В  начала  ХХI  века  в  свет  выходит  роман  Чингиза  Айтматова  «Когда 
падают горы» («Вечная невеста»). 
В  романе  2006  года,  как  и  в  предыдущих  трех,  автор  включает  в  канву 
произведения народные легенды. Легенда о Вечной невесте проходит через все 

46
 
 
повествование в романе. Герой повествования - Арсен Саманчин пересказывает 
киргизскую  легенду  о  девушке,  которую  родственники  разлучили  с  женихом-
охотником. Легенда построена по законам народной лирической песни. Роман 
отличает  глубокий  психоанализ  и  исповедальность,  с  середины  произведения 
темп  повествования  убыстряется,  двигаясь  к  кульминационному  событию.  В 
ткань  художественного  произведения  автор  включает  приключенческий 
элемент  в  стиле  «боевика»,  в  эпицентре  происходящего  оказывается  герой 
Айтматова,  поставленный  перед  выбором:  либо  стать  соучастником  захвата 
заложников,  либо  погибнуть.  Ситуация  выбора  –  это  типичная  ситуация  для 
айтматовских  персонажей,  однако  в  романе  начала  ХХI  века  эта  сюжетная 
линия  имеет  несколько  иное  прочтение  за  счет  того,  что  писатель 
трансформирует в текст эпизод-реалити, связанный с террористической акцией.  
В  романе  материализуется  дух  гор  в  образе  снежного  барса.  Этот  образ 
животного соединяет в себе мифологическое и фантастическое.  
Писатель  тесно  переплетает  жизни  своих  героев,  наделяет  Арсена 
Саманчина и Жаабарса схожими судьбами. В основу этого замысла легла одна 
из  главных  идей  Чингиза  Айтматова,  являющаяся  доминантой  всего  его 
творчества:  бессознательное  подчинение  человеческой  судьбы  законам 
природы,  ее  неразрывная  связь  с  жизненным  процессом.  Как  бы  ни  был 
самостоятелен и независим человек, он не в силах избежать влияния навсегда 
установленных  законов  жизни,  вынужден  участвовать  в  ее  повторяющихся 
сценариях.  Так,  оба  главных  героя  –  барс  и  журналист  –  жертвы  времени, 
жертвы обстоятельств, заложники собственной судьбы. 
Уже  в  названии  последнего  романа  Ч.  Айтматова  «Когда  падают  горы» 
звучит  постмодернистский  мотив  разрушения,  конца  света.  Автор  с 
убедительной  силой  делает  акцент  на  слове  «когда».  Этот  временной 
словесный  образ  несет  в  себе  два  значения:  1  –  время,  когда  рушатся 
многовековые устои общества и 2 – во время этого разрушения что происходит 
в людьми. И дает неоднозначный ответ – опять же гибель: либо – духовная как 
у  людей,  идущих  на  преступление,  либо  –  физическая,  к  которой  был  готов 
герой Айтматова. 
Во  всех  романах  Ч.  Айтматова  наблюдается  смешение  различных  стилей 
речи.  В  своих  произведениях  писатель  использует  разные  виды  лексики: 
высокую, 
сниженную, 
книжную, 
просторечную, 
публицистическую, 
возвышенную, авторские неологизмы, национально-маркированную лексику.  
Отбор лексического материала позволяет нам прийти к выводу о том, что 
специфика  первого  романа  Ч.  Айтматова  «И  дольше  века  длится  день»  -  это 
соединение,  на  первый  взгляд,  несоединимого.  Такая  черта  присуща 
литературному течению конца XX начала XXI веков – постмодернизму. 
В  романе  «Тавро  Кассандры»  на  первый  план  выходят  крупнейшие 
достижения  научно-технического  прогресса.  В  связи  с  этим  роман  изобилует 
научными  терминами:  зондаж-лучи,  Орбитальная  станция,  абстракция, 
орбитальный модуль, статистические данные, бортовой компьютер и т.д.  

47
 
 
Таким образом, мы можем говорить о полистильности языковой структуры 
романов киргизского писателя.  
Темы человека и Вселенной, человека и вечности писатель раскрывает во 
всех  четырех  романах.  Эти  романы  выступают  как  своеобразная  тетралогия, 
объединенная айтматовскими темами и проблемами, сходством главных героев, 
их  антиподов  и  образов  животного  мира,  художественным  выражением 
различных диалектических взглядов на человека и человечество.  
Творчество  Чингиз  Айтматова  –  выдающегося  писателя  нашей 
современности  –  необозримо  и  многогранно,  которое  не  поддается 
однозначному  прочтению,  так  как  глубина  и  истина  философской  мысли 
киргизского  писателя  вызывает  различные  варианты  толкования  его 
творчества.  
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
1.
 
Базылова  Б.К.  Методологические  парадигмы  теории  жанра  в 
современном  литературоведении  /  Б.К.  Базылова  //  Филологические  науки.  – 
2013. - №3. – С. 82-85 
2.
 
Нефагина Г.Л. Русская проза второй половины 80-х – начала 90-х годов 
XX века / Г.Л. Нефагина. - Минск : Экономпресс, 1998. - 231 с. 
3.
 
Демченко Л. Н., Мамраев Б. Б. Русская литература первого десятилетия 
XXI  века.  /  Новейшая  зарубежная  литература:  Коллективная  монография.  – 
Алматы: Жибек жолы, 2011. – 337-369. 
 
ӘОЖ 780.64 
ДЖАМБУЛОВА Н.М., КАБДУАХИТОВА Н.С. 
Ӛскемен қаласы әкімдігінің «№26 орта мектеп» КММ, Ӛскемен қ., 
Қазақстан 
 
12 ЖЫЛДЫҚ БІЛІМ БЕРУГЕ КӚШУ ЖАҒДАЙЫНДА БАСТАУЫШ 
СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН АҚПАРАТТЫҚ МӘДЕНИЕТ НЕГІЗДЕРІН 
ОҚЫТУДЫҢ МАЗМҦНЫ 
 
Қазақстан  Республикасының  Президенті  Н.Ә.  Назарбаевтың  Қазақстан 
халқына  Жолдауында  «Бәсеке  басы  білім,  ел  басқаратын  болашақ  жастардың 
білімділігі  мен  біліктілігінде»  деген.  Ендеше,  ҧстаздар  қауымы  ел  басқаратын 
болашақ жастардың білімін қамтамасыз ету керек. Сондықтан да мектептегі оқу 
ҥрдісінің  барысы  әр  тҥрлі  педагогикалық  әдіс  -  тәсілдермен  жҥйелі  тҥрде 
оқушылардың  шығармашылық  ойларын  дамытып,  ғылыми  кӛзқарасы  мен 
белсенділігін арттырады. 
Бҥгінгі  кҥні  мемлекетіміздің  ӛркениетке  жету  жолындағы  ӛр  талабына 
тҧғыр  боларлықтай  ҧрпақ  оқыту,  тәрбиелеу  ісін  жаңа  сапалық  ӛзгерістер 
деңгейіне  кӛтеруді  талап  етіп  отыр.  Мектеп  қҧрылымында  болып  жатқан 
ӛзгерістер,  білім  беру  мақсаттарының  алмасуы,  оның  дамытушылық 
сипаттарының  бекітілуі,  кӛпнҧсқалық  оқытуға  кӛшу  сияқты  мәселелер 

48
 
 
орындаушылардан  шығармашылық  бастамалық,  жҧмыстың  жоғары  сапасын 
және кәсібилікті талап етеді. 
Қазіргі кезде біздің республикамызда білім берудің жаңа жҥйесі жасалып, 
әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бҧл педагогика теориясы мен 
оқу  -  тәрбие  ҥрдісіндегі  елеулі  ӛзгерістерге  байланысты  болып  отыр.  Білім 
негізі  бастауыш  мектепте  берілетіні  анық.  Сондықтан  да  бастауыш  сынып 
мҧғалімі  бағдарлама  кӛлемінде  ғана  білім  беріп  қоймай,  пәндер  арқылы 
баланың жан - жақты дамуын қамтамасыз етуі керек. Кҥн тәртібінде қойылып 
отырған кҥрделі мәселелердің ішінде жас ҧрпаққа білім беруді әлемдік деңгейге 
жеткізу  ҥлкен  орын  алады.  Сондай  қоғамдағы  тҥрлі  бағыттағы  ӛзгерістердің 
бірі  -  12  жылдық  оқыту  моделі.  Кезінде  Елбасы  «21  ғасырда  білімін  дамыта 
алмаған елдің тығырыққа тірелері анық» деп айтқан болатын. Егемен еліміздің 
әлемдік білім кеңістігіне кірігуі, Қазақстан Республикасының 12 жылдық білім 
беру  жҥйесіне  кӛшуі,  білім  беру  жҥйесіндегі  қазіргі  уақытта  болып  жатырған 
соны ӛзгерістердің кӛрінісі болып отыр. 
Елбасы  Н.  Ә.  Назарбаевтың  «Келер  ҧрпақ  алдында  зор  жауапкершілік 
жҥгін арқалап келеміз»,- деген сӛзі жай айтыла салған жоқ. Еліміздің болашағы 
мен  кӛркеюі,  ӛркениетті  елдер  қатарына  қосылуы  бҥгінгі  ҧрпақ  бейнесімен 
кӛрінеді. Осыдан барып жас ҧрпақтың бойындағы іскерлік пен қабілеттерін ашу 
және  шығармашылыққа  баулу  мәселесі  туындайды.  Онсыз  мектептің 
инновациялық  ҥдеріс  сатысынан  ӛтпей  дамуы  мҥмкін  емес  екеніне  кӛзіміз 
жетіп  отыр.  Себебі,  мектеп  келешек  ел  басқарар,  жер  -  суына  иелік  етер,  ел  - 
халқын гҥлдендірер, мерейін ӛсірер жасампаз жандарды шыңдар бірегей орта, 
киелі  орын  екенін  білеміз.Еліміздің  ертеңгі  болашағы  -  бҥгінгі  мектеп 
қабырғасынан алған білім нәрімен сусындаған оқушы. Ал білім негізі бастауыш 
сыныптан  бастап  қаланатыны  бәрімізге  белгілі.  Сондықтан  қазіргі  таңда 
оқушыларға  сапалы  білім  берудің  тиімді  жолдарын  іздестіру  ӛзекті 
мәселелердің  бірі  болып  отыр.  Оқушылардың  ӛз  -  ӛзіне  сенімін  арттыру, 
олардың  шығармашылығын  дамыту,  ӛтілетін  сабақтың  оқу  -  материалдарын 
терең  ҧғына  білуге  баулыу,  ой  -  ӛрісін  дамытатындай  логикалық  ой  тастау  - 
мҧғалімнің  шеберлігіне  байланысты.Олай  болса,  қазіргі  ҧстаздар  қауымының 
алдындағы 
ҥлкен 
мақсат: 
ӛмірдің 
барлық 
саласындағы 
белсенді, 
шығармашылық  іс  -  әрекетке  қабілетті,  озық  ойлы,  тапқыр  да  нәзік,  сезімтал, 
еркін  және  жан  -  жақты  жетілген  тҧлға  тәрбиелеу.  Бастауыш  мектеп 
оқушысының  жеке  тҧлғасын  қалыптастыру,  оның  рухани  әлемін  байыту, 
сабаққа ынта - жігерін арттыру, жеке дарындылығын дамыту - бҥгінгі таңдағы 
негізгі  мәселелердің  бірі.  Сондықтан  жас  ҧрпаққа,  жас  буынға  жаңаша  білім 
беру  жолында  тҥбегейлі  ӛзгерістер  жҥріп  жатыр.  Жеке  тҧлға,  яғни  дарынды, 
шығармашылық  тҧлға  қалыптастыру  білім  мен  тәрбие  берудегі  мемлекеттік 
істің  ең  маңыздысы.  Мақсатты  білім  беру  -  тҧлға  дамуын  жҥзеге  асыратын 
мәселе.  Адамзат  баласының  ӛз  ҧрпағын  оқыту,  тәрбиелеудегі  ең  тиімді 
ізденістерін,  тәжірибелерін  жалғастырып,  тың  жолдар  іздеу,  педагогиканың 
озық ҥлгілерін жаңашылдықпен дамыту жалғаса бермек.Халқымыздың ардақты 
ҧлдарының  бірі  Міржақып  Дулатов  «Жалғыз  сҥйеніш,  жалғыз  ҥміт  -  оқуда. 

49
 
 
Теңдікке  жетсек  те,  жҧрттығымызды  сақтасақ  та,  дҥниедегі  сыбағалы 
орнымызды  алсақ  та,  бір  ғана  оқудың  арқасында  аламыз.  Жақсылыққа 
бастайтын  жарық  жҧлдыз  -  оқу.  Надан  жҧрттың  кҥні  -  қараң,  келешегі  - 
тҧман,»-  деп  ғылым,  білім,  оқудың  маңызын  қара  халыққа  кӛрсеткен.Қазіргі 
кездегі  бастауыш  сынып  оқушыларын  оқытудағы  жаңа  ӛзгерістерге  бет  бҧру 
ҥшін мынадай талаптарды ескеру керек деп ойлаймын: 
-  Бастауыш  сынып  оқушыларының  шығармашылық  қабілетін  дамытуды 
ерте бастан қолға алу; 
- Ойлау мҥмкіндігінің ең жоғары деңгейіне жеткізу; 
-  Шығармашылық  іс  -  әрекетіне  және  ҥнемі  ізденісте  болуына  жағдай 
тудыру, 
- Ӛзіндік жҧмыс тҥрлерін орындай алу, 
-  Баланың  жеке  қасиеттерін  ашу  арқылы  тәрбиелей  отырып,  танымдық 
қабілеттерін қалыптастыру, 
- Ақпараттық технологияларды меңгерту, 
Бастауыш  мектеп  -  оқушы  тҧлғасы  мен  сапаның  дамуы  қуатты  жҥретін 
ерекше қҧнды, қайталанбас кезеңі. Сондықтан да, бастауыш білім ҥздіксіз білім 
берудің  алғашқы  басқышы,  қиын  да  қадірлі  жҧмыс.  Бастауыш  мектеп  балаға 
белгілі  бір  білім  ғана  беріп  қоймай,  оны  жалпы  дамыту,  яғни,  сӛйлеу,  оқу, 
қоршаған  ортаға  дҧрыс  кӛзқараста  болу,  жағдайларды  объективті  тҥрде 
бақылап,  талдау  жасауға  ҥйрету,  ойын  да  дҧрыс  айтуға,  дәлелдеуге,  сӛйлеу 
мәдениетіне ҥйрету. Дамыта оқытудың басты мақсаты - баланы оқыта отырып, 
жалпы дамыту. 
Әрине,  бастауыш  сынып  оқушысының  зейіні  тҧрақсыз,  импульсивті, 
қабылдау мҥмкін діктері әр тҥрлі болады. Дегенмен әр бала бір нәрсеге бейім 
болады.  Бейімділік  -  оянып  келе  жатқан  қабілеттің  алғашқы  белгісі.  Баланың 
жасырын, тіпті тым терең жатқан қабілеттерінің кӛрінуіне мҥмкіндік жасау тек 
оқыту 
кезінде 
ҥлкендердің 
басшылығымен 
жҥзеге 
асады. 
Оқушы  бойындағы  шығармашылықты  дамытуда  ҥздіксіз  қҧлшыныс,  оқу  мен 
білім алуға деген ҧмтылыс кҥннен - кҥнге дами тҥсуі қажет. Сонда ғана оқушы 
бойында білім нҧры тасып, ішкі дҥниесінің сыртқы ортамен байланысы дамып, 
дҥниетанымы арта тҥседі. 
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға 
арналған  мемлекеттік  бағдарламасында:  «Жастарды  белсенді,  азаматтық 
ҧстанымды,  жауапты,  жоғары  адамгершілік,  отансҥйгіштік  сезімді  және 
кӛшбасшылдық  қасиеттерді  қалыптастырған,  шығармашылық  жағынана 
дамыған жеке тҧлға тәрбиелеу» делінген, бҧл бағдарламаның мақсаты екендігі 
бәрімізге  белгілі.  Жауапкершіліктің  биігінен  кӛрінуі  де  жас  ҧрпаққа  берілетін 
білім  сапасын  мейілінше  арттыруды  қажет  етеді.  Ал  білім  сапасын  артыру, 
оның  деңгейін  әлемдік  білім  кеңістігіндегі  стандарттарға  сай  келтіру,  тҥптеп 
келегнде,  мҧғалімге,  оның  кәсіби  қҧзырлығына,  әдістемелік  біліктілігі  мен 
шеберлігіне тікелей байланысты. 
Ӛзекті  мәселелердің  бірі  болып  отырған  «Қазақстан  -  2030»  жолдауында 
да, «Білім туралы» заңда даоқушыларды шығармашылықпен қалыптасқан және 

50
 
 
жеке тҧлға ретінде оқытып, дамыту қажеттілігі айтылған. Бастауыш мектептің 
алдындағы  шешімін  кҥтіп  тҧрған  басты  мәселелер,  ғалымдардң  пікірінше, 
оқушыларды дамыта оқыту, яғни оқушының оқу әрекетінің қалыптасуы, оқуға 
деген  ынтасының  артуы.  Қазіргі  білім  беру  саласындағы  оқытудың  озық 
технологияларын  меңгермейінше  сауатты,  жан  -  жақты  маман  болу  мҥмкін 
емес.  Сол  себепті  бастауыш  сыныптарда  12  жылдық  білім  беруге  толық 
кӛшудің  алдында  оқыту  мен  тәрбиелеудің  жаңа  технологияларын  меңгеру 
керек.Президентіміз Н. Ә. Назарбаев ӛзінің «Жаңа әлемдегі - Жаңа Қазақстан» 
атты  халыққа  арналған  жолдауында  «Бізге  экономика  мен  қоғамдық  жаңару 
қажеттіліктеріне  сәйкес  келетін  жаңа  білім  беру  жҥйесі  қажет»-  деп  атап 
кӛрсетті.Қазіргі  заман  мектеп  оқушыларын  қҧбылмалы  әлемге  бейімдеуге, 
ӛзінің  жеке  ӛмірінде  болашақ  кәсіптік  әрекетті  тануға  мҥмкіндік  беретін 
ӛзгерістерді  талап  етеді.12  жылдық  білім  беру  барлық  ҧлттық  білім  беру 
жҥйесіндегі реформа, «ол жылдам дамушы ортада ӛмір сҥруге қабілетті, ӛзіндік 
дамуға  даяр,  ӛзін  таныта  алатын  және  ӛзі  ҥшін  де,  қоғам  ҥшін  де  бар 
мҥмкіндігін  пайдаланатын  жоғары  білімді  шығармашыл,  қҧзіретті  тҧлға 
қалыптастыруды және дамытуды» алдын ала болжайды. 
Қазіргі кезде шетелдердегі жоғары білім беру жҥйесі он екі жылдық білім 
беруге негізделген. Ал шетелдерде мамандардың қалыптасуына он екі жылдық 
мектеп қабырғасында білім алулары әсер етті. Сондықтан олар басқа кӛршілес 
елдерден  маман  сҧрап  әуре  -  сарсаңға  тҥспейді.  Бҥгінгі  кҥні  «Болашақ» 
республикалық  бағдарлама  шеңберінде  талай  жастар,  шетелдерде  білімдерін 
шыңдауда  және  шетел  тәжірибесіндегі  жаңа  технологияны  меңгеруде.  Заман 
талабына  сай  білім  беру  жҥйесі  жас  ҧрпақты  жеке  тҧлға  ретінде 
қалыптастырудың маңызды мәселелерін шешудің тҥрлі жолдарын қарастыруда. 
Оны қалыптастыру қоғамдағы негізгі - сала - білім беру жҥйесіне міндеттеледі. 
Елдің  елдігін,  бірлігін  сақтап,  кӛркейтіп,  басқа  елдермен  терезесі  тең 
ӛркендейтін,  болашағын  айқын  кӛрсететін  білім  беру  жҥйесі.  Ҧрпаққа  білім 
беру отбасынан бастап, еліміздің қоғамдық жҥйесін қамтитын іс. 12 жылдыққа 
кӛшу білім саласына кӛп ӛзгерістер енгізеді, әрі нағыз білім сапасының нақты 
бағасын беретініне сенімім мол. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.
 
Қазақстан  Республикасында  білім  беруді  дамытудың  2011-2020 
жылдарға  арналған  мемлекеттік  бағдарламасы.  Қазақстан  Республикасы 
Президентінің 2010 жылғы 07 желтоқсандағы № 1118 Жарлығымен бекітілген.  
2.
 
Қазақстан  Республикасының  2015  жылға  дейінгі  білім  беруді  дамыту 
тҧжырымдамасы. //Қазақстан мҧғалімі. 20 қаңтар. 2004. - 3- 4 бет. 
3.
 
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. Астана, 2004. 
4.
 
12жылдық 
білімберуге 
ӛтудің 
эксперименттік 
жҧмыстарын 
ҧйымдастыру  туралы:  ҚР  Білім  және  ғылым  министрлігінің  327  бҧйрығы. 
Астана, 2001 жылдың 10 мамыры // Қазақстан мектебі.-2001.-С.7.-1 бет. 
5.
 
Қҧланбай Ә. Он екі жылдық білім беру жҥйесі. // Егемен Қазақстан. 2003 
ж., 22қаңтар. 

51
 
 
6.
 
Қҧсайынов А. Сапалы білім – заман талабы. // ЕгеменҚазақстан. – 2007 
ж. 2 қараша. - №339-340.- 8 бет. 
 
ӘОЖ 780.64 
КАБДУЛЛИНА А.К., КАБДУАХИТОВА Н.С. 
Ӛскемен қаласы әкімдігінің «№26 орта мектеп»КММ, Ӛскемен қ., 
Қазақстан 
 
ДАМЫТА ОҚЫТУДЫҢ  АНА ТІЛІ САБАҒЫНДАҒЫ  ҚҦРЫЛЫМЫ 
 
Еліміз  егемендік  алғаннан  бері  білім  беру  саласында  елеулі  ӛзгерістер 
болып  отыр:  білім  берудің  мазмҧны  жаңарып  ӛзгерді.  Жаңа  талпыныс,  жаңа 
ашылған  жолдардың  бірі-білім  берудің  жаңа  жҥйесінің  жасалуы.  Бҧл 
педагогикадағы  тҧтас  педагогикалық  ҥрдістегі  ӛзгертулермен  тығыз 
байланысты.Дегенмен  де  адам  психикасын  дамытудағы  ең  қажетті  қҧрылым-
оқыту болса, кез келген оқыту есте сақгау мен білімді дамытады.Ал оқыту мен 
дамыту  ӛз  алдына  жеке  ҥрдіс  бола  алмайды,  ӛйткені  екеуі  де  жеке  тҧлғаның 
дамуына әсер етеді. Осыдан мынадай екі концепция шығады: 
1)  Оқытудың  даму  концепциясы  Ж.Пиаже,  З.Фрейд,  Д.Дьюидің 
пікірлерінше  :  бала  даму  барысында  оқиды.  Яғни  мҧнда  бала  психикасының 
даму заңдылығына сҥйенеміз. 
2)  Дамыта  оқыту  концепциясында  бала  оқу  арқылы  дамиды.  ХХ-ғасырда 
бҧл теорияның негізін салған орыс ғалымдары: А.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, 
С.Л,Рубинштейн, Д.Б.Эльконин, П.Я.Гальперин, Л.В.Занков, В.В.Давыдов т.б.  
 Қазіргі  таңда  жеке  тҧлға  қоғам  ҥшін  белсенді  тҥрде,  яғни  аз  уақытты 
қамтып, жоғары сапалық дәрежеде дамуы қажет. Сол ҥшін бҧл педагогикалық 
технологияны-дамыта  оқыту  технологиясы  дейміз.  Дамыта  оқыту  жеке 
тҥлғаның 
дамуына 
бағыт-бағдар 
беріп, 
белсенділігін 
арттырады.Физиологиялық  дамуда  бала  бойының  ӛсуі,  бҧлшық  еттің  дамуы, 
салмақтың  қосылуы,  яғни  дені  сау,  шыныққан,  шыдамды  т.б.  қорытындылар 
айтуға  болады.  Ал  психикасы  туралы  не  дер  едік?  Оның  қаншалықты 
дамығандығын  оқыту  ҥрдісі  мен  жас  ерекшелігі  арқылы  анықгаймыз.  Қазіргі 
кездегі  дамыта  оқыту  технологиясы  балаға  ӛз  бетінше  ойлана  білуге,  сыртқы 
ортамен  қарым-қатынас  жасауына  ықпал  етеді.  Қарым-қатынас  жасау 
барысында:  жоспарлауға,  мақсат  қоя  білуге,  қойылған  мақсат  міндеттерді 
жҥзеге  асырып,  қорытындыны  талдай  білуге  дағдыланады.  Міне,  осындай 
жҥйелер арқылы "ӛзіндік даму" жҥзеге асады. Соның негізінде ӛзіндік талдау, 
жинақгау, ӛзіндік бағыт беру, ӛзіндік тәрбие, білім алу жҥйелері қалыптасады. 
Яғни дамыта оқыту жеке тҧлғаның барлық қасиеттерінің дамуына бағытталады. 
Выготский /29/: "Педагогика бала дамуының ертеңгі емес, кешегі кҥніне сҥйену 
керек", - деген. Осыған орай ол бала дамуының екі деңгейін анықтады: 
1)  Ӛзекті  даму  деңгейі-бала  бойында  қалыптасқан,  ӛз  бетінше  орындай 
алатын іс-әрекеттер. 

52
 
 
2)  Жақын  даму  аймағы-  бҥл  бала  әлі  ӛз  бетінше  іс-әрекетті  орыңдай 
алмайды, бірақ ҥлкендердің кӛмегімен жҥзеге асыра алатын кӛрініс. 
 Белгілі  психологтар  Л.С.Выготский  мен  С.Л.Рубинштейн  ҧстанған 
тҧжырымдамасы  бойынша  жеке  адам  тәрбие  мен  оқыту  процесінде  жетіледі. 
Тәрбие  мен  оқыту  дамуды  артына  салып  отырады.Оқыту  дамыта  және 
тәрбиелей отырып жеке адамның таным қабілетін мақсатқа сәйкес жетілдіреді. 
Оқытудың  осындай  басты  міндеттерінің  бірі-шәкірттердің  таным-қабілетін 
дамыту.  Дамытып  оқыту-бҧл  оқушылардың  таным  іс-әрекеттерін  барынша 
дамыту,  яғни  олардың  ой-ӛрісін  дамыту  ӛз  бетімен  жаңа  білімді  іздеп  табуға 
және  оны  еркін  игеруге  ҥйрету.  Дамытып  оқытудың  міндеті-  "Ең  таяу  даму 
зонасын" жасау. 
Таным  -  қабілетін  дамыту  туралы  Ресей  ғалымдарының  (Н.Дайри, 
Т.И.Махмутов,  Л.В.Занков,  М.Н.Скаткин,  ИА.Лернер,  А.Н.Пискунов  т.б.) 
тҧжырымды ҧсыныстары мен пікірлері бар. Олардың идеяларының мәні мына 
тӛмеңдегіге саяды. 
1.Таным  қабілетінің  дамуы-бҧл  барлық  мҧғалімдердің  барлық  пәндер 
бойынша оқыту процесіндегі мақсаттылық іс-әрекеті. 
2.0қушыларға  білім  беру  және  объективтік  шындықты  тану  мәселелері 
жайындағы оқулықгың ролі 
3.Оқытудың әдістері мен формаларын жетілдіру. 
4.Мҧғалімнің 
теориялық 
дайындығы, 
педагогикалық 
шеберлігі, 
білімдарлығы  окушылардың  таным  іс-  әрекетін  дамытудың  шешуші 
қҧралдарының бірі. 
 Дамыта  оқыту  оқушыларды  әр  тҥрлі  іс-әрекетке  тартуды  қҧптайды, 
сабақта дидактикалық ойындар, пікір-таластар, ойлау, қиялдау, есте сақтау, тіл 
байлығын,  логикалық  ойлауын,  шығармашылық  қабілеттерін  дамытуға 
арналған  оқыту  әдістерін  қолдануды  ҧсынады.  Яғни  кҥнделікті  сабақта 
оқушылардың  жоғарғы  білімдік  пен  адамгершілік  қҧндылықтарын  арттырсақ, 
жеке  тҧлға  білімдегі  шыңдықты  іздеу,  салыстыру,  дәлелдеу,  зерделеу,  ӛз  іс-
әрекеттерін  сараптап,  ӛзіне-ӛзі  баға  беруге  дағдыланады.Қай  замандарда  да 
мектеп  қоғамның  әлеуметтік,  экономикалық  және  мәдени  салаларындағы 
ӛзгерістерге  икемделіп  отырған.  Әр  кезеңге  сай  оқыту  теориялары,  оқыту 
процесін  ҧйымдастыру  мәселелері  де  ӛзгеріп,  жаңа  сҧраныстарға  жауап 
берердей  бейімделген.Дәл  қазір  адамның  ақыл  ой,  шығармашылық 
мҥмкіндіктеріне  қойылатын  талаптар  артуда.  Мҧндай  кҥрделі  міндеттерді 
шешудегі орта мектептің бастауыш сатысының алар орны ерекше. Окушыларға 
білім берудің барлық кейінгі сатыларында нәтижелі дамуын анықтайтын негіз 
бастауышта қаланатындығы баршаға белгілі.Республикамызда соңғы жылдары 
оқыту  процесін  ізгілендіру,  оның  практикалық  бағыттылығын  кҥшейту 
мақсатында  біраз  шаралар  жасалды.  Оларды  инновациялық  процесс,  немесе 
педагогикалық жаңалықтарды енгізу деп жҥрміз. 
 Инноватика  ҧғымының  мәні,  латыннан  аударғанда  жаңарту,  ӛзгерту 
мағынасын  береді.  Педагогикада  жаңа  әдістер,  тәсілдер,  қҥралдар,  окулықтар, 
бағдарламаларды  пайдалануды  білдіреді.  Яғни,  оқыту  мен  тәрбиелеуге 

53
 
 
ӛзгерістер  енгізу,  олардың  сапасын  арттыру  болып  табылады.  Тәуелсіз 
Қазақстанның қалыптасуы ӛмірдің әрсаласында ӛзгерістер енгізді, ал олар білім 
беру жҥйесінде де бейнеленді.Мектеп қандай болуы тиіс? Мҧғалім ше? Оқушы 
мен  оқытудың  негізгі  кҧралы  болған  оқулықтар  ше?  Сондықтан  да  Қазақстан 
Республикасындағы  білім  жҥйесін  реформалаудың  базистік  негізі  жасалынып, 
мектептерде  оқытудың  сапасын  жақсартуға  аса  кӛңіл  бӛлінуде.  Осы  тҧрғыдан 
бҥгінгі  кҥнде  оқыту  жҥйесіне  әр  тҥрлі  жаңа  педагогикалық  технологиялар 
енгізілуде.  
Оқушылардың ӛзіндік жҧмысына мҧғалімнің тапсырмасы бойынша, ӛздері 
жоспар  жасап,  істің  тәсілін  анықтап,  оның  нәтижесін  бағалап  орындайтын 
жҧмыстары  жатады.Оқушылардың  таным  әрекеті  білім  алу  қажетімен 
ҧштасады.  Осыған  орай,  олардың  дербестігі,  ең  алдымен,  белсенділікке 
байланысты,  ол  белсенділік,  дербестікті  қажет  етеді.  Оқушылардың  ӛздігінен 
істейтін әрекеті оның белсенділігін арттырады. 
 Бастауыш мектепте дамыта оқыту оқушының қызығушылығын арттырып, 
ӛз бетімен жҧмыс істей білуін , ізденуін, байқағыштығын дамытуды талап етеді. 
Дамыта  оқыту  ҥшін  оқытудың  жаңа  технология  тҥрлерін  пайдаланып, 
оқушының  белсенділігін  арттыру,  олардың  іс-әрекетін  басқару  арқылы 
іздестіру,  зерттеу,  ой  таласын  туғызу,  сабақты  ӛмірмен  ҧштастыру,  оқу 
материалдарының  мазмҧнын  қоршаған  орта  ӛзгерісімел  байланыстыру-оқыту 
ҥрдісінің ең негізгі мақсаты. 
Ағартушы  ғалым  А.Байтҧрсынҧлы  "мҧғалім  әдісті  кӛп  білуге  тырысу 
керек,  оларды  ӛзіне  сҥйеніш,  қолғабыс  нәрсе  есебінде  қолдану  керек  ",  -  деп 
атап  кеткендей,  оқушыны  дамыта  оқытуда  жаңа  технологиямен  жҧмыс  істей 
отырып,оқушының  білім-біліктілігін  ,  дағдысын,  шығармашылықпен  жҧмыс 
істеу қабілетін дамыту қажет. Осындай кҥрделі міндетті шешуде ерекше орын 
алатын пән-ана тілі. Осы ана тілі пәнінің маңызы туралы Ж.Аймауытов былай 
деді: "Оқытатын пәндердің бәрін бірдей керекті, бәрін қаусырып, орап алатын 
пән- ана тілі екені даусыз. Ана тілін жақсы меңгеріп алмай, ӛзге пәндерді тҥсіну 
мҥмкін  емес.  Ана  тілі  халық  болып  жасағаннан  бергі  жан  дҥниесінің  айнасы: 
ӛсіп,  ӛніп,  тҥрлене  беретін  мәңгі  қҧламайтын  бәйтерегі.  Жанның  барлық 
толқындарының  тҧқымнан  тҧқымға  жеткізіп,  сақтап  отыратын  қазынасы-  сол 
халықтың  тілі.  Ана  тілін  ҥйрену-  сӛздерді  жаттау,  олардың  жҥйесін,  ӛзгеру 
заңцарын  білу  ғана  емес,  тіл  ҥйренумен  қатар  бала  тілдің  сансыз  кӛп 
ҧғымдарын, ойларын, сезімдерін, сҧлу ҥлгілерін ойлау жҥйесін, ой пәлсафасын 
да меңгереді ". Педагогика ғылымының дамуына ҥлкен ҥлес қосқан ағартушы -
ҧстаздың  ана  тілі  пәңнің  алдына  қойған  мақсатынан  мынадай  міндеттер 
туындайды: 
- окушылардың оку дағыдысын жетілдіру және қалыптастыру; 
- кӛркем шығармаларды окуға деген қызығушылығын ояту; 
-  ауызша  және  жазбаша  байланыстырып  сӛйлеуін  (оның  ойын  еркін 
жеткізу, сауатын да мәнді тҥсінікті жаза білу) дамыту; 
- ӛзіндік ой-пікірін айта білуге баулу; 
- шығармадағы кӛркем бейненің ерекшеліктерін аша білуге бағыттау; 

54
 
 
- оқушылардың бойында ізгілік пен имандылық, адалдық пен мейірімділік 
сияқты адамгершілік қасиеттерді дарыту; 
 Дамыта  оқытуда  мҧғалімнің  басты  міндеті-  оқу  материалын  окушыға 
дайын  кҥйінде  кӛрсету  емес,  оқушымен  бірлесіп,  жалпы  іс-әрекетті 
ҧйымдастыра  отырып,  алға  қойылған  міндеттерді  тҥсіндіру,  оларды  шешудің 
тәсілдерін, жолдарын іздестіру. 
 Дәстҥрлік  әдістеме  мен  дамыта  оқыту  әдістемесінің  ерекшелігі  әсіресе, 
шығарма  жазу  жҥмысынан  ерекше  кӛрінеді.  Әлі  кҥнге  дейін  мҧғалімдер 
тәжірибесінде  шығарманы  тек  оқыту  объектісі  ретінде  қарастыру  орын  алды, 
яғни қарапайым оқыту, ҥйрету ҥрдісімен тең саналып келеді. 
Шығарма жазуда оған ҧжым болып дайындалу басты рӛл атқарады. Мҧнда 
жалпы  жоспарды  қҧру,  әрбір  тарауының  мазмҧнын  талқылау,  жазылатын 
мәтінді ауызша қҧру, тақгаға қиын сӛздердің жазылуын талдау және тағы басқа 
аталған  жҧмыс  тҥрлері  атқарылғаннан  кейін  ғана  дәптерге  дайын  жҧмысты 
жазуға  кіріседі.  Соның  нәтижесінде  оқушыға  тек  жаңа  ғана  ауызша  айтылып, 
талқыланғанды  ғана  қағаз  бетіне  тҥсіру  ғана  қалады.  Л.В.Занков  балалар 
шығармасын  баланың  сыныпқа,  мҧғалімге  ӛз  ойын,  әсерін,  пікірін,  сезімін 
жеткізе  білу  деп  қарастырады.  Автордың  пікірінше,  онда  табиғаттың  әсем 
сҧлулығы, адамның жан сҧлулығы, оның еңбектеріндегі, қарым-қатынасындағы 
адамгершілік  қасиеттері  кӛрінеді  және  тәрбиеленеді.  Сол  себепті  де  ол  бала 
шығармасының  қҧндылығын  ақыл  ойының  ҧшқырлығымен,  сезімін  жеткізу 
дәрежесімен және жаңа бір қҧбылысты, жағдайды қабылдау, сезу жаңалығымен 
ӛлшейді. Дәстҥрлі тәсілмен шығарма жаздырту оқушылардың мҥмкіндіктерінің 
кӛріну  де  толық  жағдай  бермейтіндігіне  және  мазмҧнының,  сапасының 
тӛмендегі  жӛнінде  жиі  айтылып  жҥр.  Сол  себепті  де  шығарманың  орнына 
диктант,  мазмҧндама  жазу  жҥмысы  кең  орын  алып  келуі  біз  ҥшін  жаңалық 
емес..Шығарма  тақырыбы  оның  мазмҧнын  анықтайды.  Сондықтан  да  әрбір 
жаңа  тақырып  -  бҧл  жаңа  мазмҧн.  Шығармашылық  бағыттағы  шығармаларды 
жазуда  ескеретін  негізгі  мәселелер:  біріншіден,  олардың  мазмҥнының  окушы 
білімі мен тәжірибесіне сай келуі; екіншіден, тақырып таңцауда еркіндік беру, 
ӛйткені  оқушыға  қай  тақырып  жеңіл  және  таныс,  сол  бағытта  ӛз  ойын  еркін 
және  толық  жеткізе  алады.  Шығарманың  тақырыптары  оқушыларға  ӛздерінің 
жақсы білетін жақгарын ашып кӛрсетуге ғана емес, сонымен бірге әлі де болса 
толық  қалыптаса  қоймаған  жетіспейтін  жақтарын  да  одан  әрі  дамытуға 
мҥмкіндік  беру  тиіс.Мысалы:  "Мысық  пен  кҥшік  ,"  "Аңдар  орманда  қалай 
қыстайды?",  "Адамның  жҥйке  жҥйесі"  сияқты  тақырыптар,  олардың 
шығармашылық  елестетулерінің  кӛрініп,  кӛркем  бейнені  суреттей  білуіне 
кӛмектесе отырып, логикалық ойлау, есте сақтау, елестету қабілеттерінің жете 
дамуына кӛмектеседі. Оқушылардың жеке қабілетін дамытуда кӛркем әдебиет 
жанрын,  шығарма  мазмҧнын  тандауда  ҥлкен  еркіндік  беру  ӛте  тиімді.  Бҧл 
бағытта  мысалы,  "Ормандағы  кӛктем"  атты  тақырыпты  алуға  болады.  Бҧны 
оқушылар ертегі жанры, ғылыми-публицистикалық мақала және кӛркем әңгіме 
есебінде  аша  біледі.  Шығармашылық  бағыттағы  жҧмыстың  жалпы 
тақырыбының  ӛзі  оқушыларды  қызықтыратындай,  олардың  кӛңіл-кҥйін 

55
 
 
кӛтеретіндей  болуы  тиіс.  Сонымен  қатар  ең  алдымен,  окушының  ақыл-ойына 
әсер  ете  отырып,  кез-келген  затқа  сын  кӛзбен  қарай  білуге  ,  бағалай  білуге 
ҥйрету негізінде оның ішкі жан дҥниесіне, сезіміне де әсер етіп, қозғауы қажет. 
Проблемалық  оқытуда  кӛзделетін  мақсат-оқушыларға  білім  даяр  тҥрде 
берілмей,  мҧғалімнің  ӛзі  баяндап  бермей  олардың  алдына  жҧмбақ  тҥріндегі 
міндет  қойып,  оны  оқушылардың  ӛздері  шешуін  басқару.  Проблемалық 
принцип  оқушылардың  ойлауына  және  кӛбінесе  қиялына  негізделеді,  яғни 
ойлау проблемалық сҧрақтан немесе міндеттен басталады. 
Ана тілін оқытуды ҧйымдастырудың негізгі тҥрі сабақ болғандықтан, оны 
жаңа  білімді  хабарлау  сабақтары,  қайталау  сабақтары,  білік  пен  дағдыны 
қалыптастыру, бақылау , аралас сабақтар, экскурсия сабақтары сияқты тҥрлері 
бар  екені  белгілі.  Проблемалық  оқыту  әрекетін  осы  сабақтардың  әр  кезеңінде 
дербес жҥмыстар ҥйымдастырып, жҥмбақ тҥріндегі міндет қойып, оны талдап 
және шешіп отыру барысында ішінара іске асыруға болады.  
 Жаңа  технологияларды  кҥнделікті  сабақ  ҥрдісіне  пайдалану  ҥшін,  -  әр 
мҧғалім  ӛзінің  алдында  отырған  оқушылардың  жас  ерекшеліктерін  ескере 
отырып,  педагогтық  мақсат-мҥддесіне  байланысты,  ӛзінің  шеберлігіне 
байланысты  таңдап  алады.  Жаңа  технологияны  жҥзеге  асыруда  мҥғалім 
белсенділігі,  шығармашылық  ізденісі,  ӛз  мамандығына  деген  сҥйіспеншілігі, 
алдындағы  оқушыны  бағалауы  ерекше  орын  алады.  Осы  жағдайларды  ескере 
отырып,  мҧғалім  тиімді  жақгарын  пайдалана  білсе,  әр  оқушының  кемінде 
мемлекеттік- стандарт деңгей алуына кӛмектеседі. 
 Мақал-мәтелді баланы жан-жақты дамытатындай етіп пайдаланудың мәні 
зор.  Себебі,  әрбір  сабақта  мақал-мәтел  қолдану  бала  тәрбиесінде  алар  орны 
ерекше,  сонымен  қатар  баланың  білім  деңгейін,  оның  сапасын  арттыруда 
бірден-бір  тамаша  қҧрал.  Мҧғалім  ӛз  шеберлігіне  қарай  әр  тҥрлі  етіп  сабақта 
қолдана береді. 
Балаларға  дайын  кӛрнекілікті  ҧсынып,  мҧғалім  кӛрнекілік  артында 
қалмауы  керек.  Кӛрнекілік  балаға  дайын  кҥйінде  берілмеуі  тиіс.  Әрбір 
кӛрнекілікті 
пайдалана 
отырып, 
оның 
сырын, 
мазмҧнын 
ашу- 
шығармашылыққа жол ашады. 
І.Тақырып  мазмҧнына  сай  мақал-мәтел  айтқызу,  оны  ӛз  сӛзімен  ойымен 
дәлелдету. Мысалы, "Асыл сӛз" бӛлімінде "Сиыр", "Тҥйе" , "Бӛбектің тілегі" , 
"Шопанатаға"  ӛлендерін  ӛткен  кезде  тақырыпты  мақалмен  таныстыруға 
болады. 
1) Сиырдың сҥті -тілінде (Сиыр шӛпті, жемді жақсы жесе, сҥті кӛп болады) 
2) Мал ӛсірсең, қой ӛсір, пайдасы оның кӛл-кӛсір ( қойдың еті де, терісі де 
, сҥті де пайдалы) 
2.Кӛрініске,  табиғатқа,  суреттерге  қарап  тҧрып,  мақал  айту  жарысын 
ҧйымдастыру. 
Мысалы: "Туған жер" тақырыбына 
1-ші оқушы: Туған елдей- ел болмас, Туган жердей жер болмас 
2-ші оқушы: Әркімнің туған жері ӛзіне ыстық. 
3-ші оқушы: Отан-оттан да ыстық 

56
 
 
4-ші оқушы: Отансыз адам-ормансыз бҧлбҧл. 
З.Мақал-мәтел айтысы 
Сабақтың тақырыбы; Еңбекпен ел кӛгерер 
-  "Еңбек  -ер  атандырады"-  дегендей  сіздің  атақ  даңқыңызды  естіп 
жатырмыз. 
- Ия, рахмет "Еңбегіне қарай-ӛнбегі" - деген емес пе. 
- "Шегірткеден қорыққан егін екпес" - дегендей, сіз неге қимылдамайсыз? 
- "Жеті рет ӛлшеп, бір рет кес"- дегендей ретін келтіре алмай жҥрмін 
- "Еріншектің ертеңі бітпейді"-дегендей ертерек қимылдау керек қой. 
4.Мақал-мәтелге сай оқиға ойластыру. 
Бҧл жҥмыс тҥрінде, ӛтілетін жаңа тақырыпқа сай мақал-мәтел алып тақтаға 
жазып қою.Мысалы: Мал - баққанға бітеді.Асанға атасы базардан бҧзау сатып 
алып береді. Бҧзауы сҥйкімді, әрі момақан. Асан бҧзауына шӛп орып, су беруге 
ерінбейтін. Бҧзауы да Асанды жақсы кӛріп кетті. Асанның кӛршісі Ербол оған 
қатты қызықгы. Бірақ, ол кӛп ойнайтын. Бір кҥні Ерболға да атасы бҧзау сатып 
әперді. Ербол бірнеше кҥн бҧзауына қарап жҥрді де, бірер кҥннен кейін ойынға 
қызығып  кетіп  қалады.  Бір  кҥні  бҧзауы  ауырып,  ӛліп  қалады.  Ербол  қатты 
ӛкіңді. "Мал- баққанға бітеді" - деген осы деді атасы.Оқушылармен жҥргізілген 
осындай  жҧмыстардың  нәтижесі  сынып  жоғарылаған  сайын  артып, 
оқушылардың  тапқырлығы,  сӛз  саралауы,  ізденімпаздығы,  нақты  ой  болжауы 
дами бастайтындығы айқын. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.«Бастауыш сыныпта оқыту әдістемесі»2012 жыл. №2 
2.«Бастауыш сынып әдістемесі» 2012ж. №1 
3. Л.Занков, Д. Эльконин, В.Давыдов, В.Репкин, В.Левин «Дамыта отырып 
оқыту әдістемесі» 
4. «Бастауыш сынып» журналдары. 2012 ж. №3, 4, 6. 
 
ӘОЖ 669,162. 214 

жүктеу/скачать 7,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: