Халықаралық Ғылыми-тәжірибелік конференцияның ЕҢбектері

242 
 
ҼОЖ. 93/94 (574) 
 
ТҦРАР РЫСҚҦЛОВ ЖӘНЕ МҦСБЮРО ҚЫЗМЕТІ 
 
Белгібай Ж.Қ., Садықҧлова С.С., Ахай Г.Н. 
М. Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 
 
Резюме 
В статье рассматриваются и анализируются деятельность Турара Рыскулова в Мусбюро. 
 
Summary 
             In present article T. Ryskulovsactivitity in Mouslimburean is analyzed. 
 
Отан  тарихы  ғылымында  толық  шешімін  таппаған  ҽлі  зерттелу  деңгейі  тым  мардымсыз 
тақырыптар ҿте кҿп. Осындай зерттелуі жҧтаң, кҿп бҧрмалаушылыққа ҧшыраған тақырыптардың бірі 
Тҧрар  Рысқҧловтың  Мҧсбюродағы  қызметін  жатқызуға  болады.  Шығыс  халықтарының  коммунистік 
ҧйымдары ҿткізген  І  съезде қабылданып, РКП(б) VIII съезінде бекітілегн шешімге сҽйкес,  1919 жылы 
14-31  наурыз  аралығында  Ташкент  қаласында  болып  ҿткен  ТКП  ІІ  конференциясы  «  ...партияның 
мҧсылман  бҿлігіндегі  партия  жҧмысына  басшылық  пен  ҧйымдастыруды»  жақсарту  ҥшін  ТКП  ОК 
жанынан  Мҧсылман  Бюросын  қҧру  туралы  шешім  қабылдады.  Мҧсбюро  қҧрамына:  Т.Рысқҧлов 
(тҿрағасы) Н.Қожаев, Ю. Алиев, Ю.Ибрагимов жҽне А.Мҧхитдинов кірді [1]. Орыс большевиктерінің 
шовинистік    пиғылы  мен  отаршылдық  саясатына  қарсы  қҧрылған  Мҧсбюро  ҿзінің  алдына  қойған 
мақсаты  мен  істеген  қызметінде  патшалық  Ресей  тҧсындағы  Мемлекеттік  думаның  жанындағы 
Мҧсылман бюросының жалғасы іспеттес еді.  
Тҥрікшіл  коммунистер  Т.Рысқҧловтың  басшылығымен  жергілікті  тҥрік  халықтарынынң 
мҥддесін  қорғау  мақсатында  республиканың  барлық  облыстары,  уездері  мен  қалаларында 
Мҧсбюроның  жергілікті  ҧйымдарын  қҧрды.  Ҧйымдасқан  тҥрде  жҥйелі  жҧмыс  істеуге  кіріскен 
Мҧсбюроға ҿз конференцияларын шақырып отыру  қҧқығы берілді. 1919 жылы 18-сҽуірде  РКП(б) ОК 
Мҧсбюроға Москвадағы  Орталық Бюромен ҿз бетімен, тікелей радио байланыс жасауына рҧқсат етті.  
Бҧл РКП(б) ОК-ның Мҧсбюромен санасуға мҽжбҥр бола бастағанын кҿрсетіп берді [2].Мҧсбюро тҥрік 
халықтары  арасында  ҥгіт-насихат    жҧмыстарын  жҥргізу    ҥшін  1918  жылдың  20-маусымнан  бастап 
тҥрік  тілінде  шыға  бастаған    «Иштракун»  атты  ТКП  жҽне  ТАКСР    ҧлт  істері  жҿніндегі  халық  
омиссариятының  органы  кең  кҿлемде  пайдаланды.  Алғашында  аптасына  ҥшрет  шығып  тҧрған  газет 
1919  жылдың  1-наурызынан  бастап  3  мың  дана  таралыммен  кҥнделікті  ҿзбек  жҽне  қазақ  тілдерінде 
шығарылып    тҧрған.    Кейіннен  жергілікті  халықтардың  тілінде  ҽдебиеттер  басып  шығаратын 
баспалардың  болмауы  мен  газет-журналдардың  жоқтығы  себепті  Т.Рысқҧлов  ҧлт  істері  жҿніндегі 
халық  комиссариатына  қарасты  «Иштракун»  газетін  Мҧсбюроның  қарамағына    беруді  талап  етеді. 
Мҧның  ҿзі  мерзімді  басылым  арқылы  жергілікті  халықтың  сана-сезімін  оятуға,  жҥргізіліп  жатқан 
саяси,  экономикалық  жҽне  ҽлеуметтік  реформалардың  мҽнін  тҥсіндіруге  Мҧсбюроның  баса  назар 
аударғанын кҿрсетеді.  
Қоғамдық-саяси ҿмірдің барлық саласында тҥрік халықтарының мҥддесін қорғаған Мҧсбюроны 
басқара    отырып,  Т.Рысқҧлов  1920  жылдың  қаңтарына  дейін  РКП(б)  ОК-не  зор  сенім  білдірген. 
Алғашында  ол  да  В.И.Ленин  басқарған  большевиктер  партиясының  шынайы  ҧлт  саясатына  сенген 
болатын.  Бірақ,  бірте-бірте,  кейінгі  саяси  оқиғалардың  бет  алысы  Т.Рысқҧловтың  саяси  кҿзқарасына 
зор ҿзгеріс енгізді, қазақ азаттық қозғалысының басшылары кезінде орыс  демократиясына қалай сенсе, 
Т.Рысқҧлов  сыңды  тҥрік  қайраткерлері  алғашында большевиктер    партиясына солай  сенген  болатын. 
Сондықтан да Т.Рысқҧлов Мҧсбюроны қҧрған кезден бастап тҥрікшілдік идеясына берілген қайраткер 
болды деп айта қою қиын. Саяси кҿзқарас эволюциясы уақыт  ағымына тҽуелді нҽрсе болатын.  
Тҥркістандағы  ҧлт  мҽселесінің  шешілмеуіне  ҿлкедегі  шовинистік  пиғылы  басым  орыс 
коммунистері кінҽлі деп тҥсінген Т.Рысқҧлов оларға  қарсы кҥресті ҧйымдастыруға зор қаржы-қайрат 
кҿрсетті. Оның Ферғана бҿлігін бҽсеңдетуге  тарихи рҿлі, жергілікті билік  органдарына тҥрік ҿкілдерін 
кҿптеп тарта бастауы, орыс шовинизміне қарсы қатал да ымырасыз кҥресі тҥрік халықтары тарапынан 
зор қолдау тапты. Т.Рысқҧлов Мҧсбюро қызметін жҥйелі тҥрде  жҥргізу мақсатымен оның қҧрамынан: 
ҧйымдастыру-ҥгіт,  редакция-баспа,  мҽдени-ағарту  жҽне  ҽскери  бҿлімшелер  қҧрды.  Ҽсіресе, 
Тҥркістандағы  Қызыл  Армия    бҿлімдерінде  қҧрылған    мҧсылман  коммунистері  ҧйымдарының 
қызметіне басшылық жасайтын ҽскери бҿлімге ерекше кҿңіл бҿлінді.  
Мҧсбюро Тҥркістанның жергілікті халық ҿкілдерін мемлекеттік іске жҽне билік органдарына кең 
тҥрде  тарту  мҽселесі  бойынша  тҧрақты  тҥрде  жҧмыстар  жҥргізіп  отырды.  Ал,  бҧл  ҿз  кезегіндегі  
шовинистік  пиғылдағы  орыс  коммунгистерінің  орасан  зор  қарсылығын  туғызды.      Ҧлттық  негізде 
қалыптасқан теке-тірес жергілікті халықтардың пайдасына сҿзсіз шешілуі тиіс деп есептеген Мҧсбюро 

243 
 
позициясы кҥн санап нығая тҥсті. Тҥркістан Республикасында қалыптасқан саяси ахуал РКП(б) ОК-ын  
қатты  алаңдата  бастады.    Орталықтан  келген  жергілікті  халықтар  арасынан  шыққан  коммунистердің 
ҧлт  мҽселесі  бойынша  туындаған  пікір-таласта  ҿзара  ымыраға  келе  алмауы  жалпы  республиканың 
саяси  ахуалын  шиеленістіріп  жіберді.  Қалыптасқан  саяси  шиеленісті    бҽсеңдетудің  жолы,  ол  
республика тҧрғындарын   мемлекеттік іске пропорциялы тҥрде қатыстыру жолы болатын.  
Ҿз кезегінде Т. Рысқҧлов Мҧсылманбюросы қызметін жандандыру мақсатында 1919 ж. шілдеде 
Тҥркістан  Республикасы  атқару  комитеті  Ҽулиеата  жҽне  Черняев  уездеріндегі  саяси-ҽлеуметтік  жҽне 
ҧлтаралық  қарым-қатынас  жайымен  танысу  ҥшін  онда  арнайы  комиссия  аттандырды.    Осындай 
жетістікке  қол  жеткізен  Т.Рысқҧлов  басқарған  Мҧсбюро  нығайып,  ҿз  ҿкілдерін  басқару  органдарына 
жаппай  тарта  бастады.  Рысқҧлов  тҿрағалық  еткен  бҧл  комиссия  кҿп  ҧзамай  қатаң  сынға  алынып 
комитет таратылды [3] 
1919  жылы  қыркҥйек  айында  Ташкент  қаласында  болып  ҿткен  ТКП  ІV  съезі  мен  Тҥркістан 
Республикасы Кеңестерінің кезекті VІІІ съезі Т.Рысқҧлов пен ол басқарып отырған Мҧсбюроның саяси 
беделінің  орасан  зор  ҿскенін  кҿрсетті.  Съездерде  ең  басты  мҽселе  ҧлт  мҽселесі  болды.  Негізгі 
пікірталас  ҧлт мҽселесі  тҿңірегінде  ҿрбіді.  ТКП    IV  съезі коммунист  делегаттарының  1919  жылы  18-
қыркҥйекте  ҿткізген  бірлескен  мҽжілісінде  сҿз  сҿйлеген  Т.Рысқҧлов  еуропалық  жҽне  мҧсылман  
коммунистерінің арақатынасы мҽселесіне тоқталып, Кеңес ҿкіметінің Тҥркістанның жергілікті халқына 
жҥргізіп отырағн саясатын ҿткір сынға алды. «Мҧсылмандардың қолдауымен ақгвардияшыл кҿтеріліс 
болған  жер  бар  ма?  Автономиялы  Қоқан  ҥкіметі  –  бҧл  ҧлт-азаттық  кезеңі  болды  жҽне  сіздер 
автономияшылдарға  қалай  қатыгездік  жасалғанын  білесіздер.    Осылайша  ҿздерінен    мҧсылман 
бҧқарасын  алшақтатып  алды...  Перовскіде    ең  кҿрнекті  мҧсылман  қайраткерлерін  атып,  бҥкіл 
мҧсылмандарды  шошытып  алды,  одан  қазақтар  жаппай  Торғай  облысына  ҥдере  кҿшіп  кетті...  Бҧл 
жағдайды  жҥрегің  қысылып  ҽрең  айтасың...»  –  дейді  Т.Рысқҧлов.    Тҥркістан    автономиясын  «ҧлт-
азаттық  кезеңі»  деп  атаған  Т.Рысқҧлов  шын  мҽнінде  тҥрік  халықтарының  мҥддесін  терең  тҥсінген, 
тҥрікшілдіктің мҽні мен мазмҧнын ҧғынған  саяси қайраткер болатын.  
1919  жылы  кҥзінде  Мҧсбюро  мҥшелері  Тҥркістан  Республикасының  басқару  органдарына 
кҿптеп  қызмет  етті.  Еуропалық  коммунистерді  кҿптеген  мҽселелер  бойынша  ығыстыра  бастаған 
Т.Рысқҧлов жетекшілік еткен Мҧсбюроның Тҥркістандағы саяси жеңісінен қатты қауіптенген РКП(б) 
ОК Тҥркістанда ҿздерінің саяси миссиясын жҥзеге асыруды міндеттеп, Москвадан Тҥркістанға БОАК 
жҽне  РСФСР  Халкомкеңесінің  Тҥркістан  істері  бойынша  ерекше  Комиссиясын  (Тҥріккомиссия) 
аттандырды.  
Т.Рысқҧлов  пен  Мҧсбюроның  басқа  да  жетекшілері  алғашқыда  Тҥріккомиссияға  зор  сенім 
білдіріп  ҥлкен  ҥміт  артты.  Бірақ,Тҥркістанның  қоғамдық-саяси,  ҽлеуметік-экономикалық,  тарихи-
мҽдени,  тҧрмыстық-шаруашылық  объективті  жағдаймен  санаспай,Орталық  Ресейде  іске  асырылып 
жатқан  коммунистік  шараларды  Тҥркістан  ҿміріне  кҥштеп  енгізуге,осы  арқылы  тҥркі  халықтарын 
таптық жіктеліске тҥсіріп,тап аралық кҥресті тҧтандыруға,ал керісінше,ҧлт бостандығы,ҧлттың ҿзін-ҿзі 
билеуі мҽселесінде  бірде-бір қадам жасамауға тырысқан кезде тҥрік коммунистерінің Тҥріккомиссияға 
кҿзқарастары біртіндеп ҿзгере бастады. 
Тҥріккомиссияның  пиғылын  анық  сезінген  Т.Рысқҧлов  басқарған  Мҧсбюро  ҿзінің  ҽрекетін 
тактикалық  жағынан  ҿзгерте  бастады.РКП(б)  ОК  һҽм  Тҥріккомиссияның  шовинисттік  пиғылы  мен 
отарлық  саясатына  қарсы  қорғаныстық  идеология  ретінде  тҥрікшілдік  бағыт,яғни  тҧтас  Тҥркістан 
идеясы  таңдап  алынды.  Оны  жҥзеге  асырудың    жолы  ретінде  тҿмендегідей  екі  бағыт  белгіленді:  1. 
Тҥркістанда  ҿмір  сҥріп  жатқан  халықтарды  ―тҥрік‖  идеясына  біріктіру  арқылы  республиканы 
қҧқықтық  жағынан  тҥрік  халықтарының  республикасына  айналдыру;    2.  Республиканы  мекендеуші 
тҥркі  тілдес  халықтардың  жеке-жеке  ҧлттық  республикаларын  қҧра  отырып,  оларды  тҥрік 
конфедерациясына біріктіру; 
Бҧл екі бағытта да тығыз жҧмыстар жҥргізілді. Мҧсбюроның талап етуімен 1919 жылы қарашада 
Тҥркістан  Республикасының  ҧлт  істері  жҿніндегі  Халық  комиссариатының  қҧрылымында  ҥлкен 
ҿзгерістер  болып,  ҿзбек,  тҥрікмен,  қырғыз(қазақ)  жҽне  т.б.  мҧсылман  бҿлімдері  жойылды  да,орнына 
тҧтас тҥрік бҿлімі ҧйымдастырылды [2,152б.]. 
Т.Рысқҧлов 1919жылы кҥз айларында негізінен ҧлттық республикалар қҧрамына ҿз халықтарын 
біріктіру мҽселесін алға алады. 1917 жылы ҿткен жалпы қазақ-қырғыз съезі кҥн тҽртібінеқойған қазақ 
жерлерін  біріктіру  мҽселесін  ары  қарай  жылжытқан  Т.Рысқҧлов  біріккен  қазақ  жерлерінің  астанасы 
ретінде  Ташкент  қаласын  ҥзілді-кесілді  талап  еткен  еді.  Біз  бҧл  жерден  Т.Рысқҧловтың  алдымен 
ҧлтшыл,  содан  кейін  тҥрікшіл  болғанын  кҿреміз.  Сол  кездегі  ірі  саяси,  экономикалық  ҽрі  мҽдени  – 
рухани  орталықтардың  бірі  болған    Ташкент  қаласын  Қазақстанның  астанасына  айналдыра 
отырып,шашылып  жатқан  қазақ    жерлерін  біріктіру  идеясы  сол  тарихи  кезеңде  ең  ҧтымды  идея 
болатын.  Себебі,  қазақ  халқының  жартысынан  астамы  Тҥркістан  ҿлкесін  мекендейтін,  сондай-ақ  
кҿшпелі  қазақ  аймақтарына  қарағанда  халқы  тығыз  орналасқан,  шаруашылықтың  тҥр-тҥрі  дамыған 
Тҥркістанға  қарасты  қазақ    жерлері  арқылы  ҿзге  қазақ  жерлерін  ҽкімшілік  жағынан  басқару, 

244 
 
шаруашылығы  мен  мҽдени-тҧрмыстық  ҿмірін  ҧйымдастыруанағҧрлым  оңай  болар  еді.  Екіншіден, 
Ташкент  қаласын  Қазақстанның  астанасына  айналдыра  отырып,  қазақ  жерінің  астанасын  тҧтас  тҥрік 
конфедерациясының  да  орталығы  болуын  қамтамыз  ету  арқылықазақ  ҧлтының  алдыңғы  қатарлы 
жетекші  ҧлт  болуын  қалыптастыру  болатын.  Саны  жағынан  тҥрік  халықтары    арасында  Тҥркия 
тҥріктерінен кейінгі екінші орынды иеленетін жҽне Ҽ. Бҿкейхан айтқандай «мҽдениет жолында бізден 
де  тҿмен»  ҿзге  Тҥркістандық  тҥріктердің  арасындағы  ең  сауатты,  кҿзі  ашық  халық  ретінде  
қазақтардың  бҧл  орынды  иеленуі  ҽбден  болар  еді.Қазақстанның  астансы  ретінде  Тҥркістан  ҿлкесінің 
орталығы орналасқан Ташкент қаласының ҧсынылуы Т. Рысқҧлов тарапынан жасалған, нақты мақсатқа 
бағындырылған  ҽрі  ҿзге  тҥрік  халықтары  тарапынан  дҽл  сол  кезеңде  қолдауға  ие  болған  ҽрекет 
болатын. 
Тҥркістандағы  тҥрік  халықтарының  шынайы  жанашырына  айналған  Т.  Рысқҧлов  пен  ол 
басқарған  Мҧсбюро  беделі  кҥн  санап  ҿсе  тҥсті.  Мҧсбюро  ТКП-ның  ҧлттық  секциясы  дҽрежесінен 
бірте-бірте  мемлекеттік  қҧрылымға  айнала  бастады.  Бҧдан  қатты  шошынған,  шовинизм  дертіне 
шалдыққан  орыс  большевиктері  Мҧсбюроның  жетекшісі  Т.  Рысқҧловқа  қарсы  ашық  арандату 
ҽрекеттерін ҧйымдастыра бастады. Т. Рысқҧловты «сындыру» Мҧсбюроны  «сындыру» болып табылар 
еді. 
1920  жылы  20-27  қаңтар  аралығында  Ташкент  қаласында  ҿткен  ТКП  V  коференциясы  мен 
Мҧсбюро  тҿтенше  III  конференциясы  тҥрік  халықтарының  тарихында  маңызды  терең  ҽрі  Тҥркістан 
Республикасының тарихында зор рҿл атқарған оқиға болды. Маңыздысы – тҧтас Тҥркістан мемлекетін 
қҧру  идеясын  ҧсынған  Т. Рысқҧлов  басқарған  Мҧсбюро жеңіске жетті.  Осы  конференция  шешімімен 
ТКП  ҧлттық  секциялары  біріктіріліп,  ол  «Тҥрік  халықтарының  Коммунистік  партиясы»  (ТХКП)  деп 
ҿзгертілді [4]. 
1920  жылы  25-қааңтарда  болған  V  партконференцияда  Ҿлкелік  партия  комитетнің  есепті 
баяндамасын  талқылай  келе  жаңадан  қҧрылған  ТХКП  Уақытша  Орталық  Комитетінің  қҧрамына 
ҧйымдастырылған  сайлауда  92  дауыс  алған  (қалыс  қалған,  не  қарсы  дауыс  берген  ешким  жоқ)  Т. 
Рысқҧлов  ең  кҿп  дауыс  жинаған  мҥше  болып  шықты.  Бҧл  Уақытша  Комитет  қҧрамына  сайланған 
мҥшелердің  ішіндегі  ең  жасы  болған  Т.Рысқҧловтың  саяси  беделінің  орасан  зор  екендігін  кҿрсетті. 
Мҧны 1917 жылы 16-21 сҽуір аралығында ҿткен бірінші Тҥркістан ҿлкелік мҧсылмандарының съезінде 
М.  Шоқайдың  «Тҥркістан  ҿлкесі  мҧсылмандарының  Орталық  Кеңесіне»  жасы  ең  кіші  бола  тҧрып, 
тҿраға  болып  сайлануымен  салыстыруға  болады.  Ҿзге  тҥрік  халықтарынан  шыққан  қайраткерлерден 
гҿрі қашан да қазақ қайраткерлерінің алдыңғы қатарда тҧрғандығы ҧлттық мақтаныш емес пе !? 
Партия саласы бойынша істі біршама реттеп алғаннан соң Т.Рысқҧлов ҿзінің негізгі идеясын іске 
асыру  ҽрекетіне  кіріседі.  Ол  –  Тҥркістан  Республикасын  «Тҥрік  Кеңес  Республикасына»  айналдыру 
идеясы болатын.  Мҧсбюроның  тҿтенше        III  конференциясының  25-қаңтарда  ҿткенде  мҽжілісінде Т. 
Рысқҧлов  «Тҥркістан  Республикасының  автономиялылығы  туралы»  баяндамасын  жасап, 
«Тҥркістанның автономиялылығы туралы тезіистерін» талқылауға ҧсынды. Бҧл тезистер Т. Рысқҧлов 
даярлаған  нҧсқада  III  Мҧсконференцияда  толығымен  қабылданды.  Бҧл  тҥркішілдік  қозғалыстың 
тарихында бҧрын – соңды болмаған, тҧтас Тҥркістан идеясын жҥзеге асырудың нақты қадамы болған 
тарихи қҧжат болатын.  
Енді осы тезистердің тҧтас Тҥркістан идеясына қатысты ең ҿзекті баптарына тоқтала кетейік: «1-
бап. Сырдария, Жетісу, Ферғана, Самарқанд жҽне Закаспий облыстарынан тҧратын Тҥркістан – қырғыз 
(қазақ),  ҿзбек,  тҥпкімен,  қарақалпақ,  татар,  тараншы  (ҧйғыр),  дҥнган  жҽне  т.б.,  сондай-ақ  тҥрік 
тҧқымдас  емес  тҽжітер  мен  тҥздік  еврейлерді  қоса  отырып  тҥрік  халықтарының  елі  (отаны)  деп 
саналсын, ал қалған орыс, еврей, армиян жҽне тағы басқалары келімсек эмигранттар деп есептелсін» 
Бҧл бап тҧтас Тҥркістан мемлекет қҧруға негіз қалайтын ең ҿзекті бап болып табылады. Ал 6-бап 
мазмҧн  жағынан  4-бапқа  жақын,  ҽрі  коммунистік  интернационализм  мен  коммунистік  ҥгіт  арқылы 
тҥпікшілдік идеясын бҥркемелеуге тырысушылығымен айқындалады. Онда: «Еңбекшілер мен қаналған 
халықтарды  интернационалды  жолмен  біріктіру  мақсаты  ҥшін  тҥрік    халықтарының:  татар,  қырғыз 
(Қырғыз жҽне қазақ), башқҧрт, ҿзбек жҽне т.б. болып бҿлініп, жеке ҧсақ республикалар қҧруға ҧмтылу 
идеясын  комунистік  ҥгіт  жолымен  жою  жҽне  біртҧтастық  мақсаты  ҥшін  РСФСР  қҧрамына  кіретін 
басқа  тҥрік  халықтарын  Тҥрік  Кеңес  Республикасының  тҿңірегіне  топтастыру  қажет,  ал  бҧған  жету 
мҥмкін  болмаған  жағдайда  жеке  тҥрік  халықтарын  территориялық  белгіеріне  қарай  ҿзара  біріктіруге 
ҧмтылу керек»– делінген болатын.Бҧл бапта тҧтас Тҥркістан идеясын жҥзеге асырудың жолы ретінде 
белгіленген екі бағыт қатар қамтылған болатын. 
Конференциялар  аяқталысымен-ақ  Т.Рысқҧлов  оның  шешімдерін  бекітуді ҿтініп  РКП(б)  ОК-на 
хат жолдайды. Орталық бҧл шешімді ҿте салқын қабылдап, ҧзақ уақыт жауапсыз қалдырады. Ал 1920 
жылы  23-ақпанда  толық  қҧрамда  жиналған  Тҥрік  комиссия  мҽжілісінде  М.В.  Фрунзе  ТКП  V 
конференциясы мен III Мҧсконференцияның шешімдерін «пантҥрікшілдік», «панисламшылдық» жҽне 
«буржуазиялық-ҧлтшылдық»  шешімдер  ретинде  барынша  қаралады.  Бҧл  конференциялардың  барық 
шешімдері  жоққа  шығарылып,  жағдай  бҧрынғы  қалпында  ҿзгеріссіз  қалатыны  жарияланды,  яғни 

245 
 
Тҥркістан  Республикасы  РСФСР  қҧрамындағы  автономиялы  рескублика  немесе  нақтырақ  айтқанда 
Ресейдің  ішкі  облыстар  дҽрежесіндегі  ҽкімшілік-аумақтық  бірлестік,  ал  ТКП  РКП(б)  қҧрамындағы 
небҽрі облыстық комитет қҧқығын ғана пайдалана алатын бҿлімше болып қала беретін мҽлімделді.Бҧл 
шешімді  наурыз  айының  соңында  ресми  бекіткен  РКП(б)  ОК  Т.Рысқҧлов  идеясын  іске  асыртпай 
тастады [3,18б.]. 
Ал  идеяны  кҿтерген  Т.Рысқҧлов  1920  жылы  22-шілдеде  қызметінен  кеткені  белгілі.  Саяси 
қудалауға ҧшыраған  Т.Рысқҧлов бағытын қолдаушылар ҿзге де тҥрік кеңестік Республикаларында бар 
еді.  
«Тҥрік»  идеясының  одан  кейінгі  қатты  кҿтерілген  кезеңі  –  1921  жылдың  6-9  наурыз  аралығы 
болып  табылады.  1921  жылы  ақпан  айының  ортасында  аяқталған  Ҽзірбайжан  Коммунистік 
партиясының III съезінің сайлауысен Т.Рысқҧлов РКП(б) X съезінің делегаты ретінде наурыз айының 
басында Москва қаласына келеді.  РКП(б) X съезімен бір уақытта Москва қаласында тҥрік халықтары 
коммунистерінің  II  Жалпы  ресейлік  кеңесінде  шақырылған  болатын.  6-9  наурыз  аралығында  ҿткен 
тҥрік халықтары коммунистернің II Жалпы ресейлік РКП(б) ОК жанындағы тҥрік халықтары арасында 
ҥгіт пен насихат хҥргізетін Орталық Бюроның ҧйымдастырылуымен ашылады. Кеңеске тҥркістандық 
қазақтар  С.Қоанов  пен  Н.Тҿреқҧлов  жҽне  Қазақ  АКСР-нен  жас  саясаткер  С.Сҽдуақасов  қатысады. 
Кеңесте  ҧлт  мҽселесі  талқыланады.  Осы  мҽселе  бойынша  негізгі  баяндама  жасаған  Г.Сафаров 
Тҥріккомиссияның  саясатын  ақтап  алуға  тырысып,  барлық  «кінҽны»  жергелікті  «ҧлтшылдардың», 
«пантҥрікшілдердің»,  «панисламшылардың»  басына  ҥйіп  тҿгеді.  Сол  ҥшін  де  Т.Рысқҧлов  тарапынан 
қатаңға сынға ілігеді [5]. 
Еуропалық  империалистер  суреттегендей  пантҥрікшілдік  ҿмірде  болған  емес,  оның  басқа  тҥрі 
бар.  Біздің  айтайын  дегеніміз  –  Тҥркия,  империалистік  Тҥркия,  ол  енді  жоқ.  Шығыстың  орасан  зор 
халқын соңынан ертетін жаңа Тҥркия бар. Біздің қолымызда Кавказды, Азияда, Тҥркістанда бҧқараны 
Кеңес  қҧрылысына  тартуда  орасан  зор  маңызы  болған  Кемалдық  қозғалыстың  тҽжірибесі  бар.  Бҧған 
кҿз  жҧмуға  болмайды,  ҽрі  пантҧрікшілдікті  ескі  кҿзқарас  тҧрғысынан  қарастырудың  қажеті  жоқ. 
РКП(б)  тарихында,  оның  ҿткізген  ірі  басқаруларының  бірде-бірінде,  мейлі  ол  съез  болсын,  не 
конференция  болсын,  не  кеңес  болсын,  «пантҥрікшілдікті»  жақтап  ешкім  тап  Т.Рысқҧловтай  ашық 
сҿйлеген  емес.  Т.Рысқҧлов  ҿз  ойын  ашық  жҽне  тҧжырымдап  айқын  тҥрде  білдірген.  Т.Рысқҧловтың 
РКП(б)  ОК  ҧлт  саясатын  «қызыл  империализмге»  теңеп,  ал  тҥптің  тҥбінде  тҥрік  тілдес  халықтар 
Ресеймен емес, тарихы мен тағдыры, тілі мен діні, мҽдениеті бір Тҥркия мен табысады деген пікіріне 
қайран  қалдырады.  Мысалы,  ҿз  тҽуелсіздігі  ҥшін  кҥресіп  жатқан  Тҥркияны  мысалға  ала  отырып,  ол 
былай дейді: «Қазір Кемалдық Тҥркия тҥркі халықтарының қозғалысына басшылықты кеңестік Ресей 
жасай  алмайды  деп  мҽлімдегісі  келіп  отыр.  Біз  олардың  айтқанынын  дҧрыс  екенін  мойындауымыз» 
керек.  Тҥркістандағы  тҥрік  халықтарының  шынайы  жанашырына  айналған  Т.  Рысқҧлов  жҽне  ол 
басқарған  Мҧсбюро  бірте-бірте  мемлекеттік  қҧрылымға  айнала  отырып  тҥрік  халықтарының 
тарихында маңызы терең мҽселелерді шешуде ҿз ҥлесін қосты.  
 
Әдебиеттер 
1.
 
Қоңыратбаев О. Тҧрар Рысқҧлов: қоғамдық-саяси жҽне мемлекеттік қызметі. Алматы, 1994.- 76б. 
2.
 
Шілдебай С. Тҥрікшілдік жҽне Қазақстандағы ҧлт-азаттық қозғалыс Алматы, 2002.-138б.  
3.
 
Серікбаев М. Тҧрар. //Дала мен қала. 19 наурыз, 2012. 
4.
 
Жҥгенбаева Г.С. М. Тынышпаевтың ҿмірі мен қызметі (1879-1938)://т.ғ.к...дисс. автореф. –  Алматы: 
1999.- 15б. 
5.
 
Қоңыратбаев О. Тҧрар туралы тың дерек // Жҧлдыз, 1993. №5. -189-192бб. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

246 
 
УДК 02: 001.895 
 
ИНФОРМАТИЗАЦИЯ ОБЩЕСТВА И ПОДГОТОВКА БИБЛИОТЕЧНЫХ КАДРОВ 
 
Джаппарова М.Т., Курбанбаева А.Е.  
ЮКГУ им.М.Ауэзова, .Шымкент, Казахстан 
 
Түйін 
«Қоғамның  ақпараттану»  талпыныс  ұғымы  қарастырылынады  және  М.Әуезова  атындағы 
Оңтүстiк  Қазақстан  мемлекеттiк  университетiндегi  ақпараттанудың  және  кiтапханалық  мамандарын 
әзiрлеу  келешегі  мен  қазiргi  күйi  кӛрсетілген..  Мақаланың  негiзгi  идеясы  мамандық  бойынша 
студенттердiң кешендi үйрену жобаларын дайындау қажеттiлiгiнде негізделген. 
 
Summary 
The concept of «society information» is considered and attempt to define a current state of information and 
prospect  of  preparation  of  library  shots  at  the  Southern  Kazakhstan  state  university  of  M.  Auyezov  becomes.  The 
main idea of the report consists in need of creation of the project of complex training of students in the specialty. 
 
«Информатизация  общества»  —  модный  термин,  активно  используемый  в  настоящее  время. 
Согласно  Закону  Республики  Казахстан  «Об  информатизации»  (2007  г.),  «…информатизация  - 
организационный,  социально-экономический  и  научно-технический  процесс,  направленный  на 
формирование и развитие электронных информационных ресурсов, информационных систем на основе 
использования  информационных  технологий  [1].  Согласно  данному  определению,  информатизация 
включает в себя техническую базу, информационные ресурсы и методики (технологии) их организации 
и использования. 
Компьютеризация  и  автоматизация  различных  процессов  являются  составными  частями 
информатизации общества. Поэтому, часто в научных статьях можно встретить «информатизацию» и 
«компьютеризацию» как синонимичные понятия. В статьях, повествующих об информатизации, можем 
прочитать  о  приобретении  компьютерной  техники,  программного  обеспечения,  организации  сетей  и 
обучении  навыкам  работы  на  компьютере.  Безусловно,  представить  себе  информатизацию  без 
применения компьютеров и информационных технологий невозможно. Но приобретение компьютера и 
навыков  работы  с  ними  —  первый  шаг  долгого  пути,  который  может  привести  (или  не  привести)  к 
созданию информационного общества. 
Как было  сказано выше, кроме  технической базы, информатизация  включает в  себя  изменение 
технологии  производства  (управления),  психологии  работающего.  Это  самый  тяжелый  этап 
информатизации, сталкиваться с которым в настоящее время предпочитают как можно позднее. Этот 
этап требует огромных временных затрат и активного, действенного желания перемен. 
Первый  этап  —  компьютеризация  —  очень  важен  и  крайне  длителен.  Он  включает  в  себя  не 
только  приобретение  компьютерной  техники  (решение  данной  задачи  зависит  только  от 
финансирования),  но  и  включение  данной  техники  в  обычную  жизнь.  Последнее  представляет  собой 
гораздо  более  трудоемкий  процесс,  связанный  со  снятием  страха  перед  компьютером,  преодоление 
недоверия  к  бездушной  технике,  выработке  стабильных  навыков  работы  с  новыми  техническими 
средствами. 
Далее  идет  более  сложный  этап  в  освоении  новых  технологий.  Его  задача  больше,  чем 
сформировать  механическое  умение  оперировать  в  определенной  программной  среде,  это  умение 
использовать  технику  в  соответствии  с  решаемыми  задачами,  понимание  принципа  ее  работы  и 
способность  к  постоянному  самообучению,  самостоятельному  освоению  новых  технологий  и 
принятию нестандартных решений в изменяющихся условиях жизни. 
Наиболее  сложно  в  этой  ситуации  приходится  библиотекам.  С  одной  стороны  библиотекам 
присущи  консервативность  и  осторожность,  которые  обеспечивают  целостность  хранимых 
документов,  с  другой  стороны  библиотеки  достаточно  быстро  воспринимают  новые  технологии  и 
готовы использовать их в своей работе. Необходимость находить равновесие между этими полюсами 
приводит к затруднениям во внедрении новых технологий в общедоступных библиотеках, которые не 
обладают  ни  особыми  финансовыми  возможностями  (достаточными  для  реализации  дорогостоящих 
проектов и привлечения высококлассных специалистов), ни соответствующим штатным расписанием, 
ни  профессиональной  подготовленностью  кадров.  Компьютеризированные  библиотеки  нуждаются  в 
профессионалах  других  специальностей  (компьютерщиках-техниках,  системных  администраторах, 
специалистах  по  защите  информации  и  т.  д.),  включить  которых  в  четко  структурированный  мир 
библиотеки довольно сложно. 

247 
 
Крупные и научные библиотеки благополучно преодолели первый этап информатизации, создав 
отделы  автоматизации  и  проводя  научную  и  практическую  работу  по  внедрению  информационных 
технологий  в  жизнь  библиотеки.  Большинство  крупных  библиотек  республики  (к  примеру, 
Национальная библиотека, Национальная академическая библиотека, Центральная научная библиотека 
Министерства  образования  и  науки,  Республиканская  научно-техническая  библиотека)  и  библиотек 
крупных  университетов  работают  в  рамках  второго  этапа  информатизации.  Среди  научных 
достижений этого этапа можно назвать корпоративные сети библиотек (например, сервер электронных 
каталогов библиотек ВУЗов Республики Казахстан, Библиотечная Ассоциация Республики Казахстан, 
Республиканская  межвузовская  электронная  библиотека  и  т.п.),  изменение  правил  составления 
библиографического  описания,  разработку  национального  коммуникативного  формата  UNIMARC, 
создание  ―авторитетных  файлов‖  и  политику  активного  продвижения  этих  результатов  в  среду 
общедоступных и ведомственных библиотек. 
Пройдет  достаточно  длительное  время,  прежде  чем  любой  работник  библиотеки  сможет 
свободно оперировать информационными технологиями. В любом случае, изменение роли библиотек, 
системы  обслуживания  пользователей  станет  приоритетной  задачей  тех,  кто  сегодня  выбирает  эту 
профессию. Библиотека нуждается в людях, способных принять вызов времени, энтузиастах, готовых 
принять новые идеи и воплотить их в жизнь. 
Образовательная программа для всех вузов республики одна, а методы подготовки специалистов 
- разные. В нашем вузе они подчинены одной цели – формированию профессионалов, востребованных 
временем.  Подготовка  молодых  сотрудников  осуществляется  в  профессиональных  учебных 
заведениях. Учебные программы библиотечных ВУЗов оставались весьма консервативными, основное 
внимание в содержании обучения уделялось формированию базовых навыков работы. Студенты шли в 
ногу со временем, библиотеки менялись мало и такая система подготовки устраивала обе стороны. 
С  начала  1990-х  годов  информационные  процессы  в  обществе  предопределили  иные  темпы 
развития.  Библиотеки  вынуждены  меняться  достаточно  быстро,  они  нуждаются  в  профессионалах 
другого  рода  и  требуют  от  учебных  заведений  соответствующего  уровня  подготовки  студентов.  Для 
того, чтобы выпускники отвечали ожиданиям библиотек, следует изменить методику их подготовки, и, 
следовательно, педагог должен изменить себя. Вне зависимости от предметной специализации, педагог 
должен  органично  использовать  новые  информационные  технологии  в  процессе  обучения, 
воспитывать  у  студентов  потребность  их  применения.  На  сегодняшний  день  библиотечных 
специалистов  готовят  многие  вузы  республики  такие,  как  Казахский  государственный  женский 
педагогический  институт,  Западно-Казахстанский,  Павлодарский  государственные  университеты,  а 
также наш Южно-Казахстанский государственный университет им. М.Ауезова. Велика потребность в 
специалистах  данного  профиля,  однако,  выделяется  мало  образовательных  грантов  на  данную 
специальность.  Мы  поддерживаем  мнение  о  необходимости  повышения  внимания  государства  к 
проблеме  подготовки  кадров  для  библиотек  страны  и  широкой  рекламы  специальности.  Желательно 
возродить  в  школах  практику  проведения  курсов  «Информационно-библиографические  знания». 
Подобные  курсы  необходимы  и  для  студентов  1-курсов  вузов  с  целью  обучения  библиотечно-
информационной  грамотности.  Преподаватели  кафедры  ведут  профориентационную  работу  в  тесной 
связи  со  школами  области  и  города,  а  также  проводят  конкурсы  «Лучший  библиотекарь»,  «Молодой 
библиотекарь»,  мастер-классы.  Хотелось  бы,  чтобы  в  подготовке  будущих  специалистов  принимали 
участие  ведущие  специалисты  библиотек  страны  таких  как  Национальная  библиотека  РК  (Алматы), 
Национальная  академическая  библиотека  РК  в  г.  Астане,  Республиканская  научно-техническая 
библиотека  РК,  Государственная  детская  библиотека  им.  С.  Бегалина,  Государственная  юношеская 
библиотека  им.  Жамбыла,  проводили  интерактивные  лекции,  семинары,  круглые  столы.  Возможна 
организация  прохождения  производственных  практик  не  только  на  местах,  а  также  в  крупнейших 
республиканских библиотеках. 
ЮКГУ  им.М.Ауезова  включился  в  данную  работу.  Информационные  технологии  позволяют 
поднять  на  качественно  новый  уровень,  как  форму  подачи  материала,  так  и  контроль  за  знаниями 
обучаемых.  Созданы  межпредметные  комплексы,  реализуемые  в  течение  всего  периода  обучения.  В 
рамках  такого  комплекса  студент  получает  целостное  представление  обо  всех,  происходящих  в 
библиотеке  технологических  процессах,  видит  перспективы  развития  библиотеки  и  принимает 
активное  участие  в  реализации  большого  проекта.  В  настоящее  время  таким  проектом  является 
автоматизация  библиотечно-библиографических  процессов  библиотеки  университета  на  базе  АБИС 
«ИРБИС-64».  В  рамках  этого  проекта  формируется  единая  среда  обучения.  Каждый  преподаватель-
предметник вносит свою лепту в наполнение этой среды, базируясь на уже сделанном или готовя базу 
для последующих занятий.  
Новый  образовательный  стандарт  по  специальности,  действующий  с  1  сентября  2010  года, 
позволил  создать  учебный  план,  отвечающий  реализации  данного  проекта.  Хотелось  отметить,  тот 

248 
 
факт, что по результатам аттестации МОН РК студенты специальностей 050418 – «Библиотековедение 
и библиография», 5В091000 – «Библиотечное дело» прошли аттестацию с результатом 92%. 
Как  результат,  можно  говорить  также  о  том,  что  наши  выпускники  работают  в  библиотеках 
республики,  области,  города,  университета.  Сложилась  традиция  проведения  многих  мероприятий  в 
библиотеках города, что позволяет студентам быстрее адаптироваться во время проведения практик и 
лучшие  проявить  свой  интерес  к  будущей  профессии.  Отраден  факт  не  только  высокий 
востребованности  выпускников,  полного  их  трудоустройства,  но  и  успешного  формирования  к 
профессии  библиотекаря-библиографа.  Практически  все  выпускники  работают  по  специальности,  и 
менять свою профессию не планируют.  Многие из выпускников, закончив вуз  остаются в библиотеках 
города,  занимают  должности  заведующих  отделами  или  библиотеками  и  активно  применяют 
полученные  навыки  работы  в  самообразовании  и  совершенствовании  работы  библиотеки.  Одна  из 
главных  задач  библиотекарей  —  создание  положительного  и  конкурентоспособного  образа 
библиотеки,  как  необходимого  центра  интеллектуальной  и  информационной  жизни  области,  города. 
Дальнейший  успех  в  программе  развития  библиотек  зависит  от  отношения  к  ней  в  обществе  и  от 
кадров, которые будут в ней работать. 
Профессия библиотекаря была и есть одной их самых гуманных, бескорыстных и благородных 
профессии любого общества.  
 

жүктеу/скачать 3,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: